Konferencje i Seminaria 4(32)2000 Seniorzy w polskim społeczeństwie Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu
Materiały z konferencji dla posłów III kadencji (28 marca 2000 r.) zorganizowanej przez sejmową Komisję Rodziny i Polityki Społecznej Senatu, Komisję Rodziny Sejmu oraz Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu Redaktor: Jolanta Szymańczak, Andrzej Chodyra Projekt okładki: Janina Knap Copyright by Kancelaria Sejmu, Warszawa 2000 ISSN 1506-3275 Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Biuro Studiów i Ekspertyz Druk i oprawa: Wydawnictwo Sejmowe Warszawa, maj 2000 2
Spis treści Wstęp... 5 Zaproszenie na seminarium... 6 WYGŁOSZONE REFERATY OTWARCIE SEMINARIUM... 9 Ochrona ubezpieczonych w świetle regulacji prawnych, Jan Kufel... 10 Uwagi o działalności zakładów ubezpieczeń w świetle skarg kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich, Ryszard Zelwiański... 21 Rynek Ubezpieczeń w świetle doświadczeń Federacji Konsumentów, Grzegorz Kuczyk... 31 Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń jako jeden z elementów ochrony osób ubezpieczonych, Cezary Gawlas... 49 Ochrona ubezpieczonych w świetle obserwacji Rzecznika Ubezpieczonych, Stanisław Rogowski... 62 DYSKUSJA... 75 NADESŁANE REFERATY Ochrona ubezpieczonych konsumentów w świetle regulacji prawnych, Jan Kufel... 107 Uwagi o działalności zakładów ubezpieczeń w świetle skarg kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich, Ryszard Zelwiański... 125 Lista uczestników seminarium... 140 3
4
Wstęp Materiały zawarte w niniejszym tomie serii Konferencje i Seminaria Biura Studiów i Ekspertz Kancelarii Sejmu, stanowią dorobek konferencji zatytułowanej Seniorzy w polskim społeczeństwie, która dbyła się 28 marca 2000 roku w Warszawie. Konferencja została zorganizowana z inicjatywy Komisji Rodziny Sejmu RP i Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP, przy współudziale Biura Studiów i Ekspertyz. Prezentowany tom zawiera teksty referatów zamówionych, nieautoryzowane teksty wystąpień referentów, zapis dyskusji uczestników konferencji. W obradach udział wzięli posłowie, senatorowie, przedstawiciele administracji państwowej, reprezentanci ośrodków naukowych, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz pracownicy domów pomocy społecznej. Celem konferencji było przede wszystkim omówienie społeczno-bytowej sytuacji ludzi starych oraz zidentyfikowanie najważniejszych problemów życiowych tej grupy ludności naszego kraju. Konferencji towarzyszyła wystawa fotograficzna zatytułowana Oblicza trzeciego wieku. Ponadto uczestnicy konferencji obejrzeli film dokumentalny poświęcony relacjom w rodzinach wielopokoleniowych, wyprodukowany na zamówienie Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny. Przekazując niniejszy tom czytelnikom, składamy wszystkim uczestnikom podziękowania za udział w konferencji. Maj 2000 r. Jacek Głowacki Wicedyrektor Biura Studiów i Ekspertyz 5
SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Komisja Ochrony Konkurencji i Konsumentów Warszawa, dn. 21 grudnia 1999 r. Szanowna Pani Szanowny Panie Uprzejmie zapraszam Panią/Pana do wzięcia udziału w seminarium organizowanym przez Komisję Ochrony Konkurencji i Konsumentów nt. Ochrona konsumenta na rynku ubezpieczeń. Seminarium odbędzie się w dniu 18 stycznia 2000 r. w sali 118 w gmachu głównym Sejmu w godzinach 10 00-16 00. W załączeniu przesyłam wstępny program seminarium. Łączę wyrazy szacunku Przewodniczący Komisji Marek Sawicki 6
Przedmowa Otwarcie seminarium Sytuacja społeczno-bytowa ludzi starych, to zagadnienie, które w ostatnich latach stało się przedmiotem szczególnego zainteresowania społeczności międzynarodowej, rządów i parlamentów państw, ośrodków naukowych, organizacji pozarządowych. W naszym kraju, którego społeczeństwo w porównaniu z krajami Europy Zachodniej, jest stosunkowo młode, specyficzne problemy ludzi starych jak dotąd nie znalazły należytego uznania i miejsce, w realizowanej polityce społecznej państwa. Ludzie starzy w Polsce, podobnie jak dzieci, nie stanowią silnej, zorganizowanej grupy nacisku, która potrafi artykułować swoje prawa. Większość z nich żyje na ogół we względnym dostatku, otoczona wsparciem najbliższej rodziny. Ale nie można nie dostrzegać, że przemiany cywilizacyjne, a zwłaszcza przemiany gospodarczospołeczne, jakie trwają w Polsce od 1989 roku niosą dla nich szereg zagrożeń. Szczegółowo o tych problemach mówili zaproszeni na konferencję referenci: prof. Janusz Witkowski, dr Piotr Czekanowski, prof. Wojciech Pędich, minister Maria Smereczyńska. Komisja Rodziny w swoich pracach nie koncentruje się wyłącznie na problemach rodzin młodych, wychowujących dzieci, ale podejmuje działania adresowane do rodzin znajdujących się w różnych fazach rozwoju, w tym również do ludzi starych. Pragniemy przy tym podkreślić, że ludzie starzy nie tylko wymagają opieki i pomocy, choć w takich kategoriach są najczęściej postrzegani, ale mają też wiele do 7
zaoferowania młodszym pokoleniom. Szczególnie ważne wydaje się przypomnienie, iż ludzie starzy jako strażnicy pamięci zbiorowej winni być wysłuchani, a ich opinie, cenne rady i doświadczenie mogą służyć młodym. Stosunek młodszych pokoleń do ludzi starych ma również niebagatelny aspekt etyczny. W Liście Ojca Świętego do moich Braci i Sióstr - ludzi w podeszłym wieku, Jan Paweł II napisał co następuje: Czcić ludzi starych znaczy spełniać trojaką powinność wobec nich: akceptować ich obecność, pomagać im i doceniać ich zalety. W wielu środowiskach jest to naturalny sposób postępowania, zgodny z odwiecznym obyczajem. Gdzie indziej, zwłaszcza w krajach wyżej rozwiniętych gospodarczo, konieczne jest odwrócenie obecnej tendencji, tak aby ludzie w podeszłym wieku mogli starzeć się z godnością, bez obawy, że przestaną się zupełnie liczyć. Trzeba sobie uświadomić, że cechą cywilizacji prawdziwie ludzkiej jest szacunek i miłość do ludzi starych, dzięki którym mogą oni czuć się, mimo słabnących sił, żywą częścią społeczeństwa. Rosnące tempo życia, rozwój nowych technologii informacyjnych, bezwględna konkurencja na rynku pracy, zmiany struktury demograficznej rodzin, przemiany obyczajowe, to najważniejsze czynniki, które marginalizują ludzi starych, wykluczają ich z pełnego udziału w życiu publicznym. Komisja Rodziny pragnie upomnieć się o należyte miejsce ludzi starych w rodzinie i w społeczeństwie. Konferencja Seniorzy w polskim społeczeństwie, to jedno z takich przedsięwzięć, które dało okazję nie tylko do wymiany poglądów, ale również poprzez wyspecyfikowanie problemów, podstawę do podjęcia konkretnych inicjatyw. Przewodniczący Komisji Rodziny Poseł Antoni Szymański 8
WYGŁOSZONE REFERATY 9
10
Prof. Janusz Witkowski Wiceprezes Głównego Urzędu Statystycznego Departament Badań Demograficznych GUS Sytuacja demograficzna i społeczno-ekonomiczna ludzi starych 1. Charakterystyka demograficzna osób starszych Po drugiej wojnie światowej Polska liczyła niespełna 24 miliony mieszkańców. Obecnie jest krajem prawie 39-milionowym. Zmiany w ogólnej liczbie ludności są wynikiem kształtowania się takich procesów demograficznych jak: płodność, umieralność oraz migracje. Natomiast zmiany w strukturze wieku ludności są rezultatem zarówno procesów demograficznych jak i przesuwania się wyżów i niżów demograficznych, tzw. falowania demograficznego, charakterystycznego dla naszego kraju. Zmianom tym towarzyszy proces określany przez demografów jako proces starzenia się ludności, polegający na wzroście liczby i odsetka ludności starszej (tj. w wieku 60 lat i więcej) w ogólnej liczbie ludności, a także wzroście odsetka osób sędziwych (umowną granicę stanowi ukończenie 75 lat lub 80 lat życia) 1. Aczkolwiek jesteśmy stosunkowo młodym społeczeństwem, to podobnie jak w wielu krajach świata, wyraźnie zaznaczył się w naszym kraju proces starzenia się ludności. Zgodnie z długoletnimi prognozami jego intensywność będzie wzrastać. W latach 1950-1998 liczba ludności kraju wzrosła o ponad połowę (54,5%), osób starszych trzykrotnie, z tego w miastach pięciokrotnie, a na wsi - blisko dwukrotnie. Odsetek osób starszych w ogólnej populacji zwiększył się z 8,3% w 1950 roku do 16,4% w 1998 roku. 1 Seniorzy w polskim społeczeństwie, GUS, Warszawa 1999. 11
W miastach wynosi on 15,7%, a na wsi 17,6% ludności. Starsze kobiety stanowią 19,1% ludności kraju, a mężczyźni 13,5%. Osoby w wieku 75 lat i więcej stanowiły w 1950 roku 1,6% ogółu ludności (w miastach 1,5%, na wsi 1,7%), a w 1998 roku - 4,2% (3,7% w miastach i 4,9% na wsi). Zmiany zachodzące w strukturze ludności według płci i wieku znajdują odzwierciedlenie we wskaźniku feminizacji 2. W analizowanym okresie przybierał on wartość od 110 w 1950 roku do 105 w latach 80-tych i do połowy lat 90-tych, a obecnie kształtuje się na poziomie 106. W przypadku osób starszych wskaźnik ten jest wyższy o prawie połowę i w 1998 r. wynosił 150 (w miastach -154, a na wsi - 145). W subpopulacji osób starszych w 1998 r. kobiety stanowiły 60% (w miastach 60,6%, a na wsi 59,2%) i wraz z przechodzeniem do starszych grup wieku dysproporcje między mężczyznami i kobietami pogłębiają się. W przedziale wieku 80 lat i więcej kobiety stanowią 70,2% (w miastach 72,3%, a na wsi 67,5%). Wśród osób w wieku 60 lat i więcej uwagę zwraca różna struktura starszych mężczyzn i kobiet w pięcioletnich grupach wieku. Około 59% starszych mężczyzn nie przekroczyło 70 roku życia, wśród kobiet wskaźnik ten wynosi 50%. Natomiast w kolejnych grupach umownego wieku starszego przeważa odsetek kobiet, a największa różnica dotyczy osób sędziwych - w wieku 80 lat i więcej. Późnego wieku starszego - z powodu nadumieralności -mężczyźni dożywają znacznie rzadziej niż kobiety. 2 Jest to liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn. 12
Tabl. 1. Ludność w wieku 60 lat i więcej w latach 1950-1998 - wybrane wskaźniki Lata Wyszczególnienie 1950 1960 1970 1980 1990 1998 Ogółem Ludność ogółem - w tys. 25035,0 29892,8 32657,1 35734,9 38183,2 38667,0 Ludność w wieku 60 lat i więcej - w tys. 2074,1 2883,2 4234,6 4726,6 5727,8 6333,6 Ludność w wieku 60 lat i więcej - w % 8,3 9,7 13,0 13,3 15,0 16,4 Miasta Ludność ogółem - w tys. 9243,0 14245,1 17088,0 20978,5 23614,5 23922,8 Ludność w wieku 60 lat i więcej - w tys. 739,5 1302,3 2036,0 2464,8 3197,4 3744,2 Ludność w wieku 60 lat i więcej - w % 8,0 9,1 11,9 11,7 13,5 15,7 Wieś Ludność ogółem - w tys. 15792,0 15647,7 15569,7 14756,4 14568,7 14744,2 Ludność w wieku 60 lat i więcej - w tys. 1334,6 1580,9 2198,6 2258,8 25530,7 2589,4 Ludność w wieku 60 lat i więcej - w % 8,4 10,1 14,1 15,3 17,4 17,6 Mężczyźni ogółem - w tys. 11942,0 14440,5 15861,5 17410,6 18606,0 18798,3 w wieku 60 lat i więcej - w tys. 833,2 1144,7 1737,9 1876,4 2279,0 2531,2 w wieku 60 lat i więcej - w % 7,0 7,9 11,0 10,8 12,3 13,5 Kobiety ogółem - w tys. 13093,0 15452,3 16796,2 18324,3 19577,2 19868,7 w wieku 60 lat i więcej - w 1240,9 1738,5 2496,7 2847,2 3448,8 3802,4 tys. w wieku 60 lat i więcej - w % 9,5 11,3 14,9 15,6 17,6 19,1 Współczynnik feminizacji - ogółem 110 107 106 105 105 106 Współczynnik feminizacji dla wieku 60 lat i więcej - razem 149 152 144 155 151 150 w miastach 166 167 163 168 158 154 na wsi 140 140 128 136 143 145 13
Tabl. 2. Osoby starsze według płci i wieku w 1998 r. Grupy Ogółem Miasta Wieś wieku ogółem mężczy-źnczyźnczyźni kobiety razem męż- kobiety razem męż- kobiety 60 lat i więcej 6333,6 2531,2 3802,4 3744,2 1474,9 2269,3 2589,4 1056,3 1533,1 w odsetkach 60-64 27,5 30,9 25,2 29,1 32,6 26,8 25,1 28,5 22,8 65-69 26,1 28,0 24,8 26,5 28,7 25,2 25,5 27,2 24,3 70-74 21,1 20,2 21,6 20,6 19,8 21,1 21,8 20,8 22,5 75-79 13,7 12,2 14,8 12,9 11,2 13,9 15,0 13,4 16,0 80 lat i więcej 11,6 8,7 13,6 10,9 7,7 3,0 12,6 10,1 14,4 Obserwuje się istotne zróżnicowanie odsetka osób starszych w poszczególnych województwach. Najwyższy udział osób w wieku poprodukcyjnym (kobiet w wieku 60 lat i więcej oraz mężczyzn w wieku 65 lat i więcej) w 1998 r. zanotowano w województwach: łódzkim (16,7%) i mazowieckim (16,3%), a najniższy w warmińskomazurskim - 12,2%, pomorskim (12,6%) oraz lubuskim i zachodniopomorskim (po 12,7%). Należy także zwrócić uwagę na znaczne zróżnicowanie struktury osób starszych według stanu cywilnego 3 w zależności od płci, związane ze wspomnianą wcześniej nadumieralnością mężczyzn, występującą we wszystkich grupach wieku ludności. 3 Dane o stanie cywilnym pochodzą ze spisów ludności, najbardziej aktualne - z Mikrospisu 1995. 14
Tabl. 3. Ludność według grup wieku i województw w 1998 r. Województwa Wiek Ogółem przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny Wiek Ogółem przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny w tysiącach w odsetkach POLSKA 38667,0 9888,7 23226,3 5552,0 100,0 25,6 60,1 14,3 Dolnośląskie 2982,1 716,7 1833,6 431,8 100,0 24,0 61,5 14,5 Kujawskopomorskie 2100,1 552,9 1265,8 281,4 100,0 26,3 60,3 13,4 Lubelskie 2239,5 597,2 1289,9 352,4 100,0 26,7 57,6 15,7 Lubuskie 1022,5 273,5 619,5 129,5 100,0 26,7 60,6 12,7 Łódzkie 2663,6 615,0 1603,2 445,4 100,0 23,1 60,2 16,7 Małopolskie 3215,9 853,2 1898,3 464,4 100,0 26,5 59,0 14,5 Mazowieckie 5066,6 1217,2 3024,7 824,7 100,0 24,0 59,7 16,3 Opolskie 1089,6 273,5 666,8 149,3 100,0 25,1 61,2 13,7 Podkarpackie 2122,2 605,8 1223,5 292,9 100,0 28,5 57,7 13,8 Podlaskie 1223,8 332,2 701,1 190,5 100,0 27,1 57,3 15,6 Pomorskie 2185,7 584,1 1327,1 274,5 100,0 26,7 60,7 12,6 Śląskie 4882,4 1176,9 3049,1 656,4 100,0 24,1 62,5 13,4 Świętokrzyskie 1326,3 339,2 774,1 213,0 100,0 25,6 58,4 16,0 Warmińskomazurskie 1463,5 412,9 872,8 177,8 100,0 28,2 59,6 12,2 Wielkopolskie 3351,4 893,6 2009,9 447,9 100,0 26,6 60,0 13,4 Zachodniopomorskie 1731,8 444,8 1066,9 220,1 100,0 25,7 61,6 12,7 15
Tabl. 4. Ludność w wieku 60 lat i więcej według stanu cywilnego (w odsetkach) 1970 1978 1988 1995 Wyszczególnienie mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety 60 lat i więcej 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kawalerowie/panny 3,1 8,8 3,1 8,3 3,4 7,5 3,3 5,4 Żonaci/zamężne 83,9 39,8 82,2 38,1 80,7 40,2 80,9 41,2 Wdowcy/wdowy 11,7 49,8 13,3 52,0 13,8 50,1 13,2 50,5 Rozwiedzeni 1,3 1,6 1,4 1,6 2,1 2,2 2,6 2,9 w tym w wieku: 60-74 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kawalerowie/panny 3,1 8,9 3,2 8,0 3,4 6,9 3,5 5,0 Żonaci/zamężne 87,1 46,3 86,3 46,5 85,4 51,1 84,5 50,7 Wdowcy/wdowy 8,4 43,0 8,9 43,6 8,8 39,2 9,1 40,7 Rozwiedzeni 1,4 1,8 1,6 1,9 2,4 2,8 2,9 3,6 75 lat i więcej 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kawalerowie/panny 2,8 8,9 3,0 8,8 3,5 8,5 2,5 6,5 Żonaci/zamężne 65,2 14,8 66,6 16,1 66,1 16,4 65,8 14,9 Wdowcy/wdowy 31,1 75,7 29,5 74,4 29,3 74,2 30,4 77,4 Rozwiedzeni 0,9 0,6 0,9 0,7 1,1 0,9 1,3 1,2 Źródło: spisy ludności Największą grupę mężczyzn stanowią żonaci - 80,9%, a kobiet wdowy - 50,5%. Nawet sędziwi mężczyźni najczęściej pozostają w związku małżeńskim - 65,8%, podczas gdy wśród kobiet wskaźnik wdów w tym wieku znacznie się zwiększa i wynosi 77,4%. Owdowiali mężczyźni stanowią 13,2% osób starszych i 30,4% sędziwych. Osoby, które nigdy nie zawarły związku małżeńskiego i rozwiedzeni stanowią niewielki odsetek osób starszych. Starość dla mężczyzn oznacza zatem pozostawanie w związku małżeńskim, dla kobiet - najczęściej samotność. 16
2. Stan zdrowia osób starszych Zgodnie z wynikami badania stanu zdrowia ludności, przeprowadzonego w 1996 roku, tylko nieco ponad 10% starszych osób oceniało swój stan zdrowia jako dobry lub bardzo dobry. Kobiety oceniały swoje zdrowie gorzej niż mężczyźni. Sytuacja ta może być związana z faktem, że kobiety częściej dożywają wieku sędziwego, w którym zwiększa się prawdopodobieństwo pojawienia się licznych chorób i dolegliwości. Ocena stanu zdrowia uzależniona jest od występowania chorób przewlekłych i ich liczby, występowania niepełnosprawności oraz ograniczenia mobilności. Wraz z wiekiem wzrasta liczba osób chorujących przewlekle, a także liczba chorób dotykających jedną osobę. Osobom starszym dolega najczęściej kilka chorób - przeciętnie prawie 4. Liczba chorób przewlekłych przypadających na jedną starszą osobę chorującą jest wyższa w miastach niż na wsi. Może to wynikać z negatywnych warunków ekologicznych, pośpiechu i stresów towarzyszących mieszkańcom miast (szczególnie dużych aglomeracji) albo z lepszej wykrywalności chorób wśród ludności miejskiej (dzięki łatwiejszemu dostępowi do usług medycznych). Tabl. 5. Osoby starsze według wybranych wskaźników stanu zdrowia Wyszczególnienie Ogółem Mężczyźni Kobiety Miasta Wieś Osoby starsze według samooceny stanu zdrowia (w odsetkach) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 bardzo dobry 1,8 1,9 1,7 1,9 1,6 dobry 8,4 12,0 6,1 9,7 6,5 taki sobie 38,4 40,4 37,0 41,4 34,1 zły 39,5 35,7 41,9 36,0 44,3 bardzo zły 11,6 9,6 13,0 10,6 13,1 Średnia liczba chorób przewlekłych na 1 chorującą osobę starszą 3,80 3,39 4,07 4,06 3,45 17
Osoby starsze najczęściej chorowały na przewlekłe choroby stawów (cierpiało na nie 41% zbadanej populacji osób starszych), chorobę nadciśnieniową (skarżyło się na nią 31% mężczyzn i prawie 45% kobiet w starszym wieku), choroby kości (36% zbiorowości osób starszych), niedokrwienną chorobę serca (29%) oraz miażdżycę (24,5%). 3. Niepełnosprawność i niemobilność Częstość występowania niepełnosprawności zwiększa się wraz z wiekiem. Wśród osób starszych zanotowano prawie 34% osób niepełnosprawnych, przy czym 78% tych osób odczuwało znaczne ograniczenie zdolności do wykonywania czynności podstawowych dla ich wieku (takich, jak codzienna samoobsługa czy praca). Główną przyczynę powstania niepełnosprawności stanowi najczęściej choroba nie związana z wykonywaną pracą zawodową (66%), rzadziej choroba zawodowa (16%) lub wypadek (15%). W populacji osób starszych u ponad połowy występuje co najmniej jeden objaw niesprawności fizycznej (ruchu, wzroku lub słuchu). Ponadto osoby starsze mają często ograniczoną możliwość poruszania się, a zdolność pokonywania przestrzeni stanowi niezbędny warunek nawiązywania kontaktów społecznych oraz samoobsługi. Tabl. 6. Osoby w wieku 60 lat i więcej według ograniczenia mobilności w 1996 r. W tym w wieku Wyszczególnienie ogółem 60-64 65-69 70-74 75 lat i więcej Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Osoby mobilne 74,2 84,5 78,6 74,1 55,0 Osoby niemobilne: 25,0 14,9 20,3 25,5 43,8 mobilność ograniczona całkowicie 2,8 0,7 1,5 1,0 6,0 mobilność ograniczona do domu 5,8 2,8 4,6 5,6 11,4 mobilność ograniczona do otoczenia domu 17,1 11,3 14,3 18,9 26,4 18
W badaniu stanu zdrowia ograniczenie mobilności stwierdzono u 25% osób starszych, dla większości z nich przestrzeń życiowa była ograniczona do najbliższego otoczenia domu (podwórka). Ograniczenie mobilności częściej występuje wśród ludności wsi oraz częściej wśród kobiet, i jest wyraźną cechą starości. 4. Liczba i przyczyny zgonów osób starszych Wśród 375,3 tys. osób zmarłych w 1998 roku osoby starsze stanowiły 76,7%. Wielkość tego wskaźnika jest uwarunkowana nie tylko czynnikami biologicznymi, ale i demograficznymi, tj. zmniejszającym się przyrostem naturalnym i spadkiem częstości zgonów w populacji dzieci i młodzieży. Należy zwrócić uwagę na zmiany dotyczące liczby i struktury zmarłych osób starszych według pięcioletnich grup wieku. Charakterystyczne zjawiska obserwuje się zwłaszcza w latach dziewięćdziesiątych. Zauważa się przede wszystkim przesuwanie największego odsetka osób zmarłych w stronę coraz to starszych grup wieku, co może wskazywać na poprawę stanu zdrowia społeczeństwa. W 1970 roku wśród zmarłych osób starszych największy odsetek stanowiły osoby w przedziale wieku 70-74 lat, w roku 1980 w wieku 75-79 lat, w roku 1990 w wieku 80-84 lat, a od roku 1993 osoby w wieku 85 lat i więcej. Współczynnik zgonów na 1000 ludności w danej grupie wieku jeszcze dobitniej wskazuje, że niezależnie od liczby zgonów osób starszych w poszczególnych latach najwyższe wskaźniki dotyczą osób sędziwych. Omawiane zmiany znajdują odzwierciedlenie w wydłużaniu się przeciętnego dalszego trwania życia ludności. Ze starzeniem się najbardziej związane są choroby krążenia i układu oddechowego. Częstość zgonów z tych przyczyn w 1996 roku była dwunasto-trzynastokrotnie wyższa w grupie osób starszych niż w grupie osób w wieku średnim. Blisko jedna czwarta zgonów osób starszych jest spowodowana miażdżycą. 19
Tabl. 7. Zgony według wieku osób zmarłych w latach 1970-1998 W tym w wieku 60 lat i więcej Lata Ogółem razem 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85 i więcej W liczbach bezwzględnych 1970 268645 184771 27459 34418 39021 34578 27420 21875 1980 353164 248205 20504 38649 52793 55888 44982 35389 1990 390343 287308 37426 43572 36275 57782 58214 54039 1997 380201 291136 32133 45269 53319 46695 47177 66543 1998 375354 287970 31259 44372 52580 51509 41361 66889 W odsetkach do ogółem do razem 1970 100,0 68,8 14,9 18,6 21,1 18,7 14,8 11,8 1980 100,0 70,3 8,3 15,6 21,3 22,5 18,1 14,3 1990 100,0 73,6 13,0 15,2 12,6 20,1 20,3 18,8 1997 100,0 76,6 11,0 15,5 18,3 16,0 16,2 22,9 1998 100,0 76,7 10,9 15,4 18,3 17,9 14,4 23,2 Na 1000 ludności danej grupy wieku 1970 9,7 44,4 18,6 29,8 50,6 80,5 116,3 182,8 1980 9,9 52,9 18,7 30,1 48,5 78,9 130,8 208,7 1990 10,2 50,7 20,4 29,8 44,7 72,8 117,0 201,6 1997 9,8 46,7 18,2 27,2 41,0 63,2 109,4 199,1 1998 9,7 45,7 17,9 26,7 39,8 62,2 103,8 192,7 Kolejnymi chorobami związanymi ze starzeniem się są: choroby gruczołów wydzielania wewnętrznego i przemiany materii, układu moczowo-płciowego (częstość większa ośmiokrotnie) oraz nowotwory (prawie pięciokrotnie). Jednocześnie w przypadku tej grupy osób - ośmiokrotnie częściej niż dla osób zmarłych w wieku średnim - lekarze stwierdzają zgon z przyczyn niedokładnie określonych. 20
Tabl. 8. Zgony osób w wieku 60 lat i więcej według wybranych przyczyn w latach 1980-1996 na 100 tys. ludności Przyczyny zgonów 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Ogółem 5288,2 5072,8 5191,0 4998,2 5008,7 4868,1 4807,7 4806,9 Choroby zakaźne i pasożytnicze 51,1 26,2 25,0 23,5 23,6 22,4 19,9 18,9 Nowotwory złośliwe 834,3 885,0 887,7 877,3 900,7 903,0 920,2 922,4 Choroby układu krążenia 3027,3 3071,2 3163,2 3029,0 2987,0 2871,7 2790,0 2770,9 Zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli, rozedma płuc i dychawica oskrzelowa 299,3 212,9 199,2 173,8 182,0 162,4 169,2 182,3 Wrzód żołądka i dwunastnicy, przewlekła choroba wątroby i marskość wątroby 85,7 64,7 63,5 60,7 61,0 59,7 57,8 56,4 Zapalenie nerek, zespół nerczycowy i nerczyca 42,1 43,2 42,7 41,1 40,4 40,8 39,4 38,8 Pozostałe określone przyczyny zgonu 315,1 270,7 270,3 266,6 259,9 255,4 246,4 249,4 Objawy, oznaki i stany niedokładnie określone 488,8 345,2 381,3 376,8 412,1 408,7 424,9 430,3 Zewnętrzne przyczyny urazów i zatruć 144,4 153,6 157,9 149,5 141,9 144,0 140,1 137,6 Spośród nowotworów najczęściej występuje nowotwór tchawicy, oskrzeli i płuca. Inne przyczyny zgonu osób starszych to: cukrzyca, zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli, rozedma płuc i dychawica oskrzelowa, wrzody żołądka i dwunastnicy, przewlekła choroba wątroby, zapalenie nerek i zespół nerczycowy. Większa umieralność mężczyzn jest widoczna prawie we wszystkich grupach przyczyn zgonów osób starszych. 21
Obserwując kształtowanie się częstości zgonów z wybranych przyczyn w latach 1980-1996 widzimy, że wyraźnie spada częstość zgonów - tak ogółem jak i wśród osób starszych - z powodu chorób, na które medycyna znalazła skuteczne lekarstwa. Dotyczy to np. chorób zakaźnych i pasożytniczych. Od 1992 roku zauważalny jest spadek częstości zgonów z powodu chorób układu krążenia, co jest zapewne zasługą nie tylko medycyny, ale również zmiany trybu życiu i odżywiania, jaka miała miejsce w efekcie przemian gospodarczych w Polsce. Wzrasta natomiast częstość zgonów osób starszych z powodu nowotworów złośliwych oraz wypadków, urazów i zatruć, co jest ubocznym kosztem rozwoju cywilizacyjnego. 5. Prognoza trwania życia osób starszych Większość ludzi w naszym kraju dożywa wieku późnej starości. Według aktualnych (1998) tablic trwania życia spośród 100 noworodków płci męskiej do 60 lat dożywa 76 osób, do 75 lat - 41, a do 90 lat - 6, a spośród 100 nowo narodzonych dziewcząt do 60 lat dożywa 90, do 75 lat - 68, do 90 lat - 15 osób. W 1998 roku mężczyźni, którzy osiągnęli 60 lat mają jeszcze średnio do przeżycia ponad 16 lat, a kobiety ponad 21 lat. Dla naszego kraju charakterystyczna jest duża różnica między przeciętnym trwaniem życia mężczyzn i kobiet, znacznie wyższa w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej. Z tego powodu w populacji osób starszych przeważają kobiety i w poszczególnych przedziałach wieku osób starszych pogłębia się dysproporcja dożywających według płci. W okresie powojennym nieznacznie wydłużało się przeciętne dalsze trwanie życia osób starszych; wyższe tempo zmian przewiduje się w przyszłym wieku. Prognoza opracowana w GUS w 1999 roku przewiduje do 2050 roku wzrost długości życia 60-letnich - mężczyzn o 5 lata, a kobiet o 6 lat. Zakłada się także zmniejszanie się dysproporcji między długością życia mężczyzn i kobiet. Długość życia mieszkańców miast i wsi w naszym kraju różni się nieznacznie Większe różnice występują w przekroju wojewódzkim. Przeciętne trwanie życia mężczyzn w wieku 60 lat waha się w poszczególnych województwach w granicach od 15,5 do 17 lat, a kobiet 22
od 20 do 21,5 lat. Korzystniejsze wartości notuje się w województwach wschodnich i południowo-wschodnich. Tabl. 9. Przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku 60 i 75 lat w Polsce 60 lat 75 lat Lata mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety 1950-1959 14,8 17,3 6,9 7,8 1960-1969 15,8 18,9 7,6 8,8 1970-1979 15,7 19,5 7,3 8,9 1980-1989 15,5 19,8 7,3 9,2 1990-1998 15,7 20,3 7,8 9,6 Prognoza: 2020 18,2 23,0 8,8 11,5 2050 21,2 27,0 10,6 15,0 6. Porównania międzynarodowe Wskaźnik ludności w wieku 65 lat i więcej w najbardziej rozwiniętych krajach Europy przekroczył w 1997 roku 17% - w Szwecji i we Włoszech (17,4%) oraz 16% w Belgii, Grecji i w Hiszpanii. Najniższy wskaźnik ludności starszej wśród krajów Unii Europejskiej ma Irlandia i wynosi on 11,4%, w Polsce jest on nieco wyższy 11,7% w 1997 r. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej najwyższy wskaźnik ludności starszej ma Bułgaria (15,6%), Węgry, Łotwa i Estonia - powyżej 14%, a najniższy Turcja 5,1%, Bośnia i Hercegowina - 6,9% oraz Macedonia 9,1%. Różne czynniki wpływają na zaawansowanie w procesie starzenia się ludności. Są to przede wszystkim liczba urodzeń oraz struktura zgonów według wieku, którą można wyrazić za pomocą przeciętnego trwania życia. W wielu rozwiniętych krajach przeciętne dalsze trwanie życia noworodka jest znacznie dłuższe niż w Polsce. W Europie najwyższymi pod tym względem wskaźnikami charakteryzuje się Szwecja. Noworodek płci męskiej ma przed sobą 76,5 lat życia, a płci żeńskiej 81,5. W Polsce mężczyzna przeciętnie żyje o około 8 lat krócej (68,5 lat w 1997 roku), a kobieta o 4,5 lat krócej (77,0). W stosunku do początku lat osiemdziesiątych przeciętne dalsze trwanie życia 23
Szwedów wydłużyło się o ponad 3 lata, a w Polsce - mężczyzn o 1,5 roku, a kobiet o 2 lata. W Europie ludzie starsi żyją najdłużej w Szwajcarii, Szwecji, Francji i Hiszpanii. Osoby w wieku 60 lat żyją tam średnio o 4 lata dłużej niż w Polsce. W innych krajach Europy Zachodniej osoby sześćdziesięcioletnie żyją 2-3 lata dłużej. Prognozy demograficzne tych krajów na następne półwiecze przewidują dalszy wzrost długości życia, na ogół w tempie takim samym jak dotychczas. W wielu krajach obok wydłużania się przeciętnego trwania życia obserwuje się także zmniejszanie się liczby urodzeń. Znajduje to odzwierciedlenie w zmianie proporcji między osobami w wieku 65 lat i więcej, a dziećmi (osobami w wieku 0-14 lat). W Polsce na 100 dzieci przypada 55 osób w wieku 65 lat i więcej. Niższy wskaźnik od polskiego ma jedynie 5 krajów europejskich: Turcja (16), Bośnia i Hercegowina (29), Irlandia (49) i Słowacja (53). Najwyższy wskaźnik w Europie mają Włochy - na 100 dzieci przypada 119 osób starszych, w Grecji, Hiszpanii - ponad 100, a w Belgii, Finlandii, Francji, Niemczech i Szwecji na 100 dzieci przypada ponad 90 osób w wieku 65 lat i więcej. Dane te wskazują na różnice struktur demograficznych poszczególnych społeczeństw, świadczące o młodości lub starości demograficznej. Niskie urodzenia mogą prowadzić do depopulacji, która występuje już w niektórych krajach Europy Zachodniej (Niemcy, Szwecja, Włochy) oraz w niektórych krajach naszego regionu, w których na skutek transformacji społeczno-ekonomicznej w 1997 roku wystąpił ujemny przyrost naturalny. 7. Prognoza liczby ludności w wieku 60 lat i więcej Na podstawie wcześniej przedstawionych tendencji rozwoju procesów demograficznych, a w szczególności zmian dotyczących zgonów ludności według wieku oraz wydłużania się przeciętnego dalszego trwania życia przewiduje się, że w XXI wieku nasili się proces starzenia się naszego społeczeństwa. W 1998 roku (podstawowym dla obliczenia prognozy) było 6334 tys. osób starszych, a w 2030 roku przewiduje się wzrost tej subpopulacji do 10159 tys., tj. o 60%. Wśród osób starszych będzie więcej kobiet niż mężczyzn we wszystkich pięcioletnich przedziałach wieku. 24
Młodsze grupy wieku osób starszych (60-64 lat i 65-69 lat) charakteryzować się będą wyższymi wskaźnikami udziału mężczyzn, natomiast wśród osób w wieku 70 lat i więcej wyższe będą odsetki kobiet. Tabl. 10. Prognoza ludności wieku 60 lat i więcej Ogółem Miasta Wieś Grupy wieku razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety w tysiącach 1998 6334 2531 3802 3744 1475 2269 2589 1056 1533 2030 10159 4318 5842 6624 2691 3933 3536 1627 1909 w odsetkach 1998 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 60-64 27,5 30,9 25,2 29,1 32,6 26,8 25,1 28,5 22,8 65-69 26,1 28,0 24,8 26,5 28,6 25,2 25,5 27,2 24,3 70-74 21,1 20,2 21,6 20,6 19,8 21,1 21,8 20,8 22,5 75-79 13,7 12,2 14,8 12,9 11,2 13,9 15,0 13,5 16,0 80+ 11,6 8,7 13,6 10,9 7,7 13,0 12,6 10,1 14,4 2030 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 60-64 21,2 24,3 18,9 19,8 23,0 17,6 23,7 26,3 21,4 65-69 20,6 22,6 19,1 19,6 21,5 18,2 22,4 24,2 20,9 70-74 22,1 22,8 21,6 22,3 22,9 21,9 21,7 22,5 21,0 75-79 18,3 17,2 19,1 19,3 18,2 20,1 16,3 15,5 16,9 80+ 17,9 13,2 21,4 19,0 14,3 22,2 15,9 11,5 19,8 Zgodnie z przyjętymi założeniami udział mężczyzn w populacji osób starszych zwiększy się z 40% w 1998 r. do 42,5% w 2030 r. Proces starzenia się ludności będzie szybciej przebiegał w miastach. Odsetek ludności miejskiej w zbiorowości osób w wieku 60 lat i więcej wzrośnie w prognozowanym okresie z 59,1% do 65,2%. 8. Gospodarstwa domowe z osobami starszymi Na podstawie wyników Mikrospisu 1995 z ogółu gospodarstw domowych (12,5 mln) wyłoniono takie, w których skład wchodziła przynajmniej jedna osoba w wieku 60 lat i więcej. Było ich 4826 tys. (w miastach 2846 tys., a na wsi 1980 tys.) i stanowiły 39,6% ogółu gospodarstw domowych w Polsce (33,9% w miastach i 48,1% na wsi). 25
Osoby starsze najczęściej (69,2%) wchodziły w skład gospodarstw wieloosobowych, tzn. złożonych z dwóch lub większej liczby osób (w miastach 63,2%, na wsi 77,8%). Pozostałe osoby tworzyły głównie jednoosobowe gospodarstwa domowe. Są to najczęściej osoby, których współmałżonek zmarł, a dzieci opuściły dom rodzinny. Nie oznacza to, że wszystkie te osoby są samotne. Część z nich mieszka w tym samym domu (lub mieszkaniu) z dziećmi, ale ponieważ mają własne źródło utrzymania i utrzymują się oddzielnie, z punktu widzeniastatystycznego tworzą odrębne, jednoosobowe gospodarstwa domowe. 26
Rys. 1. Gospodarstwa domowe z osobami w wieku 60 lat i więcej w wielkości gospodarstwa 1000 tys.gospodarstw 800 600 400 200 miasta 0 1 2 3 4 5 6 7 i więcej liczba osób w gospodarstwie W Mikrospisie stwierdzono istnienie 2468,3 tys. gospodarstw domowych jednoosobowych, w tym 1347,6 tys. (tj. 54,6%), tworzonych przez osoby starsze. Wśród ogółu gospodarstw jednoosobowych osób starszych 80% stanowią gospodarstwa tworzone przez kobiety. Jednoosobowe gospodarstwa tworzy co dziesiąty starszy mężczyzna (9,8% w miastach i 13,8% na wsi) oraz 43,7% starszych kobiet (41,1% w miastach i 51,6% na wsi). Wynika przede wszystkim z wyższej umieralności mężczyzn we wszystkich grupach wieku. 27
Mężczyźni dożywający późnego wieku najczęściej pozostają w stanie małżeńskim aż do śmierci i wchodzą w skład gospodarstwa wieloosobowego (liczącego co najmniej 2 osoby). Natomiast kobiety w wieku 60 lat i starsze często są już wdowami i jeśli nie mają już dzieci na utrzymaniu tworzą odrębne, jednoosobowe gospodarstwo domowe. W miastach jest znacznie więcej gospodarstw domowych jednoosobowych (blisko 75%) niż na wsi. Wiąże się to z tym, że dzieci zakładające własne rodziny opuszczają dom rodzinny, natomiast rodzice, a z czasem jedno z nich, pozostaje samotne w mieszkaniu. 28
Tabl. 11. Gospodarstwa domowe wieloosobowe ogółem i z osobami starszymi według liczby osób i liczby rodzin w 1995 roku Gospodarstwa domowe Liczba osób w gospodarstwie domowym 2 3 4 5 6 7 i + w odsetkach Ogółem w tys. Przeciętna liczba osób Ogółem 10032 28,8 24,6 24,9 12,0 5,6 4,1 3,6 Osób starszych 3478 48,7 19,2 10,1 9,1 6,9 6,0 3,3 Jednorodzinne 2919 53,6 22,5 10,0 7,7 4,0 2,2 2,9 bez innych osób (spoza rodziny) 2171 72,1 20,7 5,3 1,3 0,4 0,2 2,4 z krewnymi w linii prostej 627-21,6 24,1 29,4 15,8 9,1 4,7 z innymi osobami 121-59,9 20,0 11,1 5,9 3,1 3,7 Dwurodzinne 404 - - 15,1 22,5 30,5 31,9 6,0 spokrewnione w linii prostej 401 - - 15,1 22,5 30,6 31,8 6,0 nie spokrewnione w linii prostej 3 - - 10,8 16,9 30,4 41,9 6,6 Trzy i więcej rodzinne 16 - - - - 6,3 93,7 8,9 Nierodzinne 139 91,2 7,6 0,7 0,2 0,1 0,2 2,1 Miasta 1904 58,5 20,6 9,5 6,7 3,2 1,5 2,8 Jednorodzinne 1678 60,4 30,0 8,8 5,5 1,8 0,5 2,7 bez innych osób 1333 76,1 18,7 4,1 0,8 0,2 0,1 2,3 z krewnymi w linii prostej 275-31,1 29,1 28,1 9,2 2,5 4,2 z innymi osobami 70-71,5 17,6 7,1 2,6 1,2 3,4 Dwurodzinne 116 - - 29,5 30,2 26,0 14,3 5,3 spokrewnione w linii prostej 115 - - 29,5 30,3 26,0 14,2 5,3 nie spokrewnione w linii prostej 1 - - 19,9 20,9 27,5 31,6 6,0 Trzy i więcej rodzinne 4 - - - - 9,7 90,3 8,3 Nierodzinne 106 92,8 6,4 0,4 0,1 0,1 0,2 2,1 Wieś 1574 36,8 17,5 10,8 12,0 11,4 11,5 3,9 Jednorodzinne 1241 44,4 21,9 11,5 10,7 6,9 4,6 3,3 bez innych osób 838 65,8 23,8 7,2 2,1 0,7 0,4 2,5 29
z krewnymi w linii prostej 352-14,2 20,2 30,4 21,0 14,2 5,1 z innymi osobami 51-43,8 23,4 16,7 10,5 5,6 4,1 Dwurodzinne 288 - - 9,3 19,3 32,4 39,0 6,3 spokrewnione w linii prostej 286 - - 9,3 19,4 32,4 38,9 6,3 nie spokrewnione w linii prostej 1 - - 7,2 15,2 31,6 46,0 6,8 Trzy i więcej rodzinne 12 - - - - 5,3 94,7 9,1 Nierodzinne 33 86,0 11,5 1,9 0,6 0,0 0,0 2,2 Tymczasem na wsi owdowiali rodzice częściej mieszkają razem z dorosłym dzieckiem i jego rodziną i chociaż mają własne źródło utrzymania (emeryturę za przekazanie ziemi następcom), znacznie rzadziej tworzą odrębne, jednoosobowe gospodarstwo domowe, w porównaniu z osobami starszymi w miastach. Być może wpływ na to ma wspólny warsztat pracy, jakim dla wielu mieszkańców wsi jest indywidualne gospodarstwo rolne i uzyskiwany z niego dochód, wykorzystywany także osoby starsze. Osoby starsze wchodziły w skład 3338 tys. gospodarstw domowych rodzinnych (1798 tys. w miastach i 1540 tys. na wsi). Najczęściej były to gospodarstwa jednorodzinne (2171 tys.), rzadziej dwurodzinne (403 tys.), a sporadycznie trzy i więcej rodzinne (16 tys.). Gospodarstwa domowe z osobami starszymi są przeciętnie nieco mniejsze w porównaniu do ogółu gospodarstw wieloosobowych. Gospodarstwa domowe jednorodzinne z osobą starszą w 72,1% przypadków składają się z dwóch osób, znacznie rzadziej tworzą je trzy osoby (20,7%), a jeszcze rzadziej większa liczba osób (7,2%). Są to zatem gospodarstwa: 1. tworzone głównie przez starsze pary małżeńskie. Stosunkowo rzadko pozostaje z nimi jedno z dzieci, które nie założyło własnej rodziny, a znacznie rzadziej większa liczba dzieci, 2. jedno z rodziców z dzieckiem lub znacznie rzadziej z większą liczbą dzieci. Omawiane gospodarstwa stanowią 74,4% ogółu gospodarstw domowych jednorodzinnych z osobą starszą. W 21,5% przypadków w 30
skład gospodarstw domowych jednorodzinnych obok młodej rodziny wchodzą krewni starszego pokolenia, czyli matka lub ojciec głowy rodziny, osoba w wieku 60 lat i więcej. Gospodarstwa domowe dwurodzinne stanowią 8,4% ogółu gospodarstw domowych z osobami starszymi. Przeciętne gospodarstwo dwurodzinne składa się z 6 osób. W 99,3% przypadków obie rodziny spokrewnione są w linii prostej, a więc są to rodziny: 1. rodziców i jednego z dzieci, 2. samotnego rodzica z dzieckiem (lub dziećmi) i rodziną jednego z dzieci. 9. Pozycja osób starszych w gospodarstwie domowym Ważnym czynnikiem wyznaczającym pozycję osoby starszej w gospodarstwie domowym jest jej wiek i płeć. Starsi mężczyźni są pięciokrotnie częściej głowami wieloosobowego gospodarstwa domowego w porównaniu z kobietami. W wieku 60-64 lat ponad 72% mężczyzn było głowami gospodarstwa, a w wieku podeszłym (80 lat i więcej) zaledwie 48,6%. Odsetki kobiet - głów gospodarstw w tych samych grupach wieku były następujące: 20,6% i 12,5%. Wraz ze wzrostem wieku, osoby starsze coraz częściej zajmują pozycje rodziców lub teściów głowy gospodarstwa domowego; znacznie częściej są to kobiety niż mężczyźni. W roli współmałżonków głowy gospodarstwa kilkakrotnie częściej występują kobiety. Charakterystyczne jest, że przy przechodzeniu do kolejnych grup wieku osoby starsze coraz rzadziej określane są jako współmałżonkowie głowy gospodarstwa. Wśród osób w przedziale wieku 60-64 lata 47,7% kobiet było współmałżonkami głowy gospodarstwa, a w przedziale wieku 80 lat i więcej zaledwie 7,0%. Wynika to z wyższej umieralności mężczyzn i powoduje, że pozycja starszej kobiety zmienia się ze współmałżonki głowy gospodarstwa na pozycję matki (teściowej). 31
Tabl. 12. Ludność w gospodarstwach domowych z osobami starszymi według płci i stopnia pokrewieństwa z głową gospodarstwa domowego w 1995 roku Wiek Płeć Ogółem Gospodarstwa 1-osobowe Gospodarstwa wieloosobowe współ dzieci małżonek razem głowa gospodarstwa rodzice, teściowie rodzeństwo inne osoby Mężczyźni (w tys.) 18586 893 17693 7212 1318 7919 380 154 710 (w odsetkach) 100,0 4,8 95,2 38,8 7,1 42,7 2,0 0,8 1,9 w tym: Starsi (w tys.) 2565 268 2318 1734 212 5 335 13 19 w odsetkach Razem 100,0 10,4 89,6 67,0 8,2 0,3 12,9 0,5 0,7 60-64 100,0 8,2 91,8 72,3 10,6 0,4 7,3 0,6 0,6 65-69 100,0 9,1 90,9 69,9 8,3 0,1 11,5 0,5 0,6 70-74 100,0 10,8 89,2 66,0 6,8 0,1 15,2 0,5 0,6 75-79 100,0 12,2 87,8 62,1 5,4 0,0 18,9 0,3 1,1 80 i więcej 100,0 18,5 81,5 48,6 5,1 0,0 26,1 0,4 1,3 Kobiety (w tys.) 19645 1575 18070 2821 6736 6775 951 119 668 (w odsetkach) 100,0 8,0 92,0 14,4 34,3 34,5 4,8 0,6 3,4 w tym: Starsze (w tys.) 3885 1080 2805 697 1216 6 815 30 41 w odsetkach Razem 100,0 27,8 72,2 17,9 31,3 0,2 21,0 0,7 1,1 60-64 100,0 18,5 81,5 20,6 47,7 0,4 11,7 0,6 0,5 65-69 100,0 25,0 75,0 18,8 38,0 0,2 16,5 0,8 0,7 70-74 100,0 31,3 68,7 18,4 27,0 0,0 21,3 0,9 0,9 75-79 100,0 37,2 62,8 16,0 16,5 0,0 27,9 0,8 1,6 80 i więcej 100,0 37,6 62,4 12,5 7,0 0,0 39,4 0,9 2,4 Znaczne różnice dotyczące pozycji osoby starszej w gospodarstwie domowym występują w zależności od tego czy omawiane gospodarstwo mieszka w mieście czy na wsi. Kobiety wiejskie znacznie rzadziej, w porównaniu z mieszkankami miast, zajmują pozycję głowy 32
gospodarstwa lub współmałżonki, natomiast znacznie częściej - matki lub teściowej. 10. Rodziny osób starszych Z danych Mikrospisu 1995 wynika, że w gospodarstwach jednorodzinnych, w skład których wchodzi osoba starsza, najczęściej rodzina składa się z małżeństwa bez dzieci - w 44,8% tych gospodarstw, znacznie rzadziej z małżeństwa z dziećmi - w 34,6% albo z samotnego rodzica z dziećmi - w 20,6%. Znaczna przewaga rodzin typu małżeństwo bez dzieci, zarówno w miastach jak i na wsi, nad pozostałymi typami rodzin wskazuje, że są to głównie pary, których dzieci usamodzielniły się, zmieniły miejsce zamieszkania lub mieszkając wspólnie z rodzicami utworzyły oddzielne gospodarstwa domowe. W gospodarstwach jednorodzinnych, w skład których wchodzi osoba starsza jako osoba spoza rodziny nuklearnej, najczęściej mieszka ona wraz z małżeństwem z dziećmi, rzadziej z małżeństwem bez dzieci lub z rodziną samotnego rodzica z dziećmi. W miastach w 51,3% gospodarstw osoba starsza mieszka wraz z młodszym małżeństwem z dziećmi, a na wsi wskaźnik ten wynosi 75,2%. Oznacza to, że starsza osoba pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z którymś ze swych dzieci. Może to wynikać z trudności mieszkaniowych, ale także z pragnienia młodej rodziny, żeby babcia lub dziadek opiekowali się wnukami w czasie, gdy młodzi rodzice pracują lub żeby osoba starsza nie czuła się samotna, nikomu niepotrzebna, ponieważ spełnia ważne funkcje wychowawczo-opiekuńcze i kulturowe wobec wnuków, a jednocześnie może liczyć na opiekę ze strony młodych w przypadku pojawienia się problemów zdrowotnych. Na wsi jest wyższy odsetek gospodarstw domowych trzygeneracyjnych niż w miastach. Może o tym decydować większa przestrzeń mieszkalna w domach wiejskich, ewentualny udział osoby starszej w pracy i dochodzie z indywidualnego gospodarstwa rolnego oraz mniejsze możliwości zapewnienia opieki instytucjonalnej (żłobka, przedszkola) nad małymi dziećmi na wsi. W gospodarstwach dwurodzinnych najczęściej spotykaną sytuacją jest współżycie dwóch małżeństw: jednego z dziećmi, a drugiego bez dzieci oraz małżeństwa z dziećmi i samotnego rodzica z dziećmi. Z 33
danych spisowych nie wynika, w skład której rodziny wchodzi osoba starsza, a która reprezentuje młodsze pokolenie. Oznacza to jednak, że z rodzicami pozostaje młoda rodzina (pełna lub niepełna) albo, że z samotnym rodzicem z dzieckiem (dziećmi) pozostaje jedno z dzieci mające już własną rodzinę. W 99,3% gospodarstw domowych dwurodzinnych obie rodziny są spokrewnione w linii prostej, co oznacza, że są to rodziny rodziców (lub samotnego rodzica) i ich (jego) dziecka. Podobnie ma się rzecz z gospodarstwami, w skład których wchodzą trzy lub większa liczba rodzin. Najczęściej tworzą je małżeństwa bez dzieci i małżeństwa z dziećmi. Stosunkowo często przynajmniej jedna z rodzin jest rodziną niepełną. 11. Aktywność ekonomiczna osób starszych Stan zdrowia często nie pozwala osobom starszym kontynuować pracę zawodową. Większość z nich po osiągnięciu wieku emerytalnego pozostaje bierna, ale część pracuje lub aktywnie poszukuje pracy. Zgodnie z wynikami badania aktywności ekonomicznej ludności przeprowadzonego w listopadzie 1998 roku 86,7% ludności w starszym wieku stanowiły osoby ekonomicznie bierne. Ponad 13% osób w wieku 60 lat i więcej pracowało lub aktywnie poszukiwało pracy, będąc gotowymi do jej podjęcia. Zdecydowaną większość aktywnych ekonomicznie osób starszych stanowią osoby pracujące; skala bezrobocia wśród ludności w wieku 60 lat i więcej ma charakter marginalny. 34
Rys.2. Struktura populacji osób starszych aktywnych ekonomicznie (BAEL- listopad 1998) % 60 50 40 30 20 miasta 60-64 65-69 70-74 75lat i więcej 10 0 aktywni bierni aktywni Aktywność ekonomiczna starszych mężczyzn jest dwukrotnie wyższa niż kobiet - trzeba jednak pamiętać, że większość mężczyzn nabywa praw emerytalnych w późniejszym niż kobiety wieku 4. Ponad dwukrotnie wyższa jest w tej zbiorowości aktywność mieszkańców wsi w porównaniu z ludnością miast Współczynniki aktywności ekonomicznej starszych mieszkańców wsi są we wszystkich pięcioletnich grupach wieku wyższe niż wśród osób zamieszkałych w miastach. Na wsi osoby starsze pracują często jeszcze długo po osiągnięciu wieku 4 Mężczyźni - w wieku 65 lat, kobiety - w wieku 60 lat. 35
emerytalnego. Stopień faktycznego zaangażowania ludności w procesie pracy określa wskaźnik zatrudnienia, oznaczający udział ludności pracującej w ogólnej liczbie osób w określonym wieku. Według wyników BAEL z listopada 1998 roku pracująca ludność starsza stanowiła 12,8% ogółu ludności w wieku 60 lat i więcej. Wiek jest cechą, która wyraźnie wpływa na kształtowanie się wskaźnika zatrudnienia. W starszych grupach wieku zaangażowanie zawodowe stopniowo maleje. Najwyższym poziomem zatrudnienia charakteryzują się osoby legitymujące się wykształceniem wyższym. Większość pracujących osób starszych zatrudniona była w sektorze prywatnym. Wśród ogółu pracujących w wieku 60 lat i więcej 46% stanowili pracujący na rachunek własny, prawie co trzecia osoba była pracownikiem najemnym, a co czwarta pomagała pracującemu na rachunek własny. Na 100 zatrudnionych osób starszych 51 pracowało w pełnym wymiarze czasu pracy. Powody podejmowania pracy przez starsze osoby po osiągnięciu wieku emerytalnego mogą być różne, ale decydujące znaczenie wydają się mieć względy materialne. Wysokość emerytur i rent często nie pozwala na odpowiednie zaspokojenie potrzeb osób starszych. 12. Dochody gospodarstw domowych z osobami w starszym wieku Dochody gospodarstw domowych z osobami starszymi pochodzą w większości ze świadczeń społecznych, wśród których najwyższy udział mają wypłaty emerytur. Zgodnie z badaniami budżetów gospodarstw domowych w 1998 roku dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach emerytów i rencistów, w skład których wchodziła co najmniej jedna osoba w wieku 60 lat i więcej, wynosił 590 złotych i był wyższy niż w ogólnej zbiorowości gospodarstw domowych z osobą starszą, a także wyższy w porównaniu z ogółem badanych gospodarstw domowych. Na relatywnie korzystną sytuację gospodarstw domowych emerytów i rencistów z osobami w starszym wieku wpływa fakt uzyskiwania przez nie stałych dochodów ze świadczeń społecznych oraz to, że dochody te są dzielone na mniejszą liczbę osób, które często posiadają własne źródła utrzymania (stosunkowo mniej jest w tych gospodarstwach dzieci pozostających na utrzymaniu). 36
Najwyższy dochód rozporządzalny na osobę mają jednoosobowe gospodarstwa emerytów i rencistów w wieku 60 lat i więcej, natomiast najwyższy udział dochodów z emerytur zanotowano w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów liczących dwie osoby (co najmniej jedna z nich była w starszym wieku), a w drugiej kolejności w gospodarstwach jednoosobowych. Im bardziej liczne jest gospodarstwo domowe, tym większy jest w nich udział dochodów z pracy najemnej, pracy na rachunek własny lub z pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym. 13. Wydatki gospodarstw domowych z osobą starszą Podobnie jak dochody, również wydatki w 1998 roku w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów z osobą starszą (590 zł) były wyższe niż wydatki w gospodarstwach domowych ogółem. Tabl. 13. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny i wydatki gospodarstw domowych emerytów i rencistów z co najmniej 1 osobą starszą w 1998 r. Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś Dochód rozporządzalny w zł 590,44 664,80 470,75 Wydatki w złotych 589,55 663,97 469,76 w tym na: w odsetkach żywność 33,7 32,8 41,5 odzież i obuwie 6,7 4,6 5,7 mieszkanie 23,0 28,9 25,4 zdrowie 4,2 7,6 6,8 higienę osobistą 1,9 2,1 1,5 kulturę 4,1 4,5 3,2 transport i łączność 6,5 7,3 4,6 Udział wydatków na żywność kształtował się podobnie, jak w ogólnej populacji gospodarstw domowych z osobą starszą i był nieco wyższy niż w zbiorowości wszystkich gospodarstw domowych (około 36%). Gospodarstwa domowe emerytów i rencistów (w skład których 37
wchodziły osoby starsze) wydawały natomiast więcej na mieszkanie oraz na zaspokojenie potrzeb zdrowotnych, a mniej na transport i łączność oraz na kulturę i rekreację. Gospodarstwa domowe emerytów i rencistów z osobami starszymi były przeciętnie najsłabiej wyposażone w większość przedmiotów trwałego użytku, dotyczy to szczególnie gospodarstw jednoosobowych. Jednocześnie stosunkowo często gospodarstwa te posiadały odbiorniki radiowe oraz działki pracownicze. 38 14. Osoby starsze w społeczeństwie Konsekwencje starzenia się społeczeństwa są wielorakie. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia powoduje, że wiek starszy osiąga coraz większa liczba ludności. Niewątpliwy wpływ ma na to postęp w ochronie zdrowia i poprawa warunków życia ludności. Z badań stanu zdrowia ludności wiadomo, że wraz ze starzeniem się organizmu pogarsza się stan zdrowia ludności, wyrażający się liczbą osób chorujących przewlekle, liczbą chorób przypadających na jedną osobę oraz liczbą osób niepełnosprawnych. Z tego względu coraz większa liczba osób starszych wymaga opieki ze strony młodszego pokolenia w zakresie samoobsługi, zwłaszcza w przypadku, gdy osoba starsza ma kłopoty z przemieszczaniem się lub inne problemy (np. zaburzenia orientacji). Niemal wszystkie osoby starsze w naszym kraju mają własne źródło utrzymania: emeryturę, rentę rodzinną lub za przekazane gospodarstwo rolne. Nie zawsze jednak otrzymywana kwota świadczeń wystarcza na godne życie i zaspokojenie specyficznych potrzeb tej grupy ludności - leczenia, rehabilitacji, obsługi. Dzieje się tak nie tylko w naszym kraju, ale także w krajach wysoko rozwiniętych, w których obciążenie ludności pracującej ludnością niepracującą (dziećmi i osobami starszymi) jest coraz wyższe. Ograniczanie dzietności rodzin do jednego lub dwojga dzieci powoduje, że zmniejsza się liczba osób bliskich, które mogą opiekować się osobami starszymi wtedy, gdy ta pomoc jest niezbędna. Oznacza to, że konieczne jest zabezpieczenie instytucjonalne, nie tylko finansowe, ale także w zakresie usług i wsparcia psychicznego, ponieważ ten aspekt także wchodzi w zakres godnego życia.
Wydaje się, że świadomość tych uwarunkowań spowodowała, że ONZ ogłosił rok 1999 Rokiem Seniorów. Celem tego przedsięwzięcia było zwrócenie uwagi na problemy tej populacji. Polska włączyła się do tej ogólnoświatowej akcji organizując m.in. sesje naukowe poświęcone najważniejszym problemom osób starszych. Główny Urząd Statystyczny wydał specjalną publikację, w której przedstawiona została sytuacja demograficzna, społeczna, rodzinna, bytowa i zdrowotna osób starszych oraz prognoza demograficzna. Przedstawione informacje, jak sądzimy, będą stanowiły pomoc dla decydentów i dla społeczeństwa w rozwiązywaniu spraw istotnych dla osób starszych. 39
Prof. dr hab. Brunon Synak Dr Piotr Czekanowski Uniwersytet Gdański Sytuacja społeczna ludzi starych w warunkach współczesnych zmian kulturowych i ustrojowych Od wielu już lat demografowie, ekonomiści i politycy społeczni ostrzegają przed konsekwencjami gospodarczymi i socjalnymi nieustannie wzrastającego odsetka osób starych w strukturze ludności społeczeństw wysoko rozwiniętych (za 30 lat co trzeci mieszkaniec tych krajów będzie miał co najmniej 60 lat). Co więcej, zmiany demograficzne idą w parze z poważnymi przeobrażeniami technologiczno-cywilizacyjnymi i społeczno-kulturowymi, czy - jakby to określił John Naisbitt - z nowymi megatrendami (Naisbitt 1997). Sytuacja ta wymaga nie tylko dostosowania się społeczeństw i ich infrastruktury do zwiększonej liczby ludzi starych i zmieniających się potrzeb starszego pokolenia, ale również - a może przede wszystkim - odnalezienia się osób starszych w warunkach coraz szybszego postępu techniczno-informatycznego, wzmożonej instytucjonalizacji i przyśpieszonego tempa życia oraz zmian w sferze postaw, przekonań, wzorów zachowań, systemów wartości, poglądów na świat. Warunki te bowiem powodują swoiste zagubienie się współczesnego człowieka, które wyraża się - jak pisze wybitny filozof - w (...) rozmaitych formach ludzkiego zachowania się: od społecznego i politycznego zaangażowania się w próbę przemiany świata i samego człowieka według idei i kryteriów nie zawsze prawdziwych i wartościowych - do radykalnej ucieczki ze świata poprzez narkotyki i w ostateczności nawet samobójstwo. Większość mieszkańców naszego globu goniąca za 40