POZYTYWIZM OGÓLNE ZAŁOŻENIA Termin pozytywizm Określenie pozytywizm zostało zapożyczone od filozofa Saint-Simona i zdefiniowane przez myśliciela francuskiego Augusta Comte a w dziele Wykład filozofii pozytywnej (1830), zafascynowanego ówczesnymi sukcesami nauk przyrodniczych. Uznał on, że warto zajmować się wyłącznie faktami fizycznymi, stwierdzonymi przez naukę. Pozytywny według niego to tyle, co ścisły, pewny, naukowy, realny, twórczy, organiczny, eliminujący z obszaru wiedzy twierdzenia chwiejne, nierozstrzygalne. Później znaczenie pojęcia rozszerzono, obejmując nim kierunek w filozofii, odrzucający metafizykę, uznający naukę za źródło wiedzy pewnej. Filozofia miała się zajmować systematyzowaniem i uogólnianiem stwierdzeń nauk szczegółowych. Pozytywizm w szerszym znaczenie określa całość zjawisk społeczno-kulturowych drugiej połowy XIX wieku. Zakładał postawę optymizmu poznawczego najważniejsze stało się znalezienie odpowiedzi na dręczące ludzkość pytania, dotyczące kształtu świata i jego reguł. W Polsce pojęcia zaczęto używać w latach 60. XIX wieku, nazywając tak poglądy młodego pokolenia zwolenników nowego spojrzenia na świat. Rys historyczny W Europie epoka ta nazywana była realizmem i trwała od 1850 do 1890 roku (choć nie można ściśle określić ram chronologicznych). W Polsce okres ten nazywano pozytywizmem i trwał od klęski postania styczniowego (1864) do pierwszych debiutów modernistów (umowna data 1880). Drugą połowę XIX wieku można określić jako czas pokoju. Wiosna Ludów zakończyła w Europie etap równowagi sił, jaki zaistniał po kongresie wiedeńskim, tworzyły się nowe państwa niepodległe Włochy, Rumunia, zjednoczenie Niemieć II Rzesza. Nastąpiło osłabienie pozycji arystokracji i właścicieli ziemskich, powstały nowe warunki dla chłopstwa. W Europie Zachodniej bardzo prężnie rozwijał się kapitalizm powstawały fabryki, ale i pojawiły się konflikty między pracodawcami a robotnikami (proletariat rósł w siłę). Budziła się świadomość klasowa, powstała I i II Międzynarodówka. Przyrost demograficzny ludności spowodował m.in. gwałtowny rozwój miast i migrację ze wsi w poszukiwaniu pracy. Powstawały coraz liczniejsze wynalazki (maszyna parowa, telefon, żarówka, silnik spalinowy, metro w Londynie, dynamit), upowszechniono kolej żelazną, nawozy sztuczne, rozwijał się transport lądowy i morski. Bracia Lumiere skonstruowali kinematograf, a w Paryżu stanęła wieża Eiffla. Rozwój nauk przyrodniczych przyniósł teorię ewolucji Darwina, odkryto bakterię gruźlicy. Pojawiła się wysokonakładowa prasa. Wszystkie te udogodnienia nie przyniosły jednak poprawy warunków życia biedoty. Za to arystokraci znaleźli sobie nowe rozrywki. W Wielkiej Brytanii wynaleziono lekkoatletykę, a we Francji odżyła idea olimpijska. Na Zachodzie pozytywizm stał się więc ideologią gospodarczego rozmachu i kolonialnej ekspansji. Nauka i rozwój przemysłu istotnie pozwalały na wyczyny, o których kiedyś nie śniło się filozofom. Niestety, rozwój ten przyniósł jeszcze silniejszy wyzysk słabszych. Równolegle rodziły się tendencje nacjonalistyczne, całe narody poczuły się uczestnikami walki o byt, w której obowiązywały wilcze prawa. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 1
Zaplecze filozoficzne pozytywizmu Nowoczesna filozofia zrywała z metafizyką, skupiła się na faktach i poznawaniu zmysłowym oraz doświadczeniu. Od nauki zapożyczyła metody badawcze. Myślicieli epoki łączyły (pośrednio lub bezpośrednio) następujące hasła: - minimalizm poznawczy (ograniczanie się do tego, co jest bezsprzecznie poznawalne) - materializm (byt ma charakter materialny) - historyzm (postrzeganie człowieka i wszelkich zjawisk w aspekcie historycznym) - scjentyzm (niemal bezgraniczne zaufanie do nauki jako źródła wiedzy pewnej, u której podstaw leżą doświadczenie oraz rozumowanie) - biologizm (postrzeganie człowieka jako części natury) - determinizm (występowanie zjawisk uwarunkowane przyczynowo) - relatywizm (przekonanie o względności wszelkich poglądów) - agnostycyzm (pogląd głoszący niemożność rozstrzygnięcia prawd religijnych, wykluczający możliwości poznania świata i praw nim rządzących) niekiedy przechodzący w radykalny ateizm - ewolucyjny egalitaryzm (powolne zrównywanie ludzi pod względem ich praw i obowiązków) - liberalizm (tylko wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu w życiu społecznym) - monizm przyrodniczy (historia jest odmianą procesu przyrodniczego, zatem cechuje ją powolny postęp i doskonalenie form) - ewolucjonizm oraz zależność od środowiska i dziedziczności - determinizm (naukowa zasada zakładająca stały porządek w relacjach zachodzących między zjawiskami Taine) - utylitaryzm (wartościowanie jednostek oraz grup społecznych ze względu na ich użyteczność; Mill założył, że istnieje harmonia między celami jednostek i ogółu; wszelkie dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie). Wielcy myśliciele August Comte był twórcą nowego systemu filozofii. Uznał, że przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i spostrzeżeń (scjentyzm), bowiem godne poznania jest to, co sprawdzalne, udowodnione empirycznie (empiryzm). Żądał ciągłego weryfikowania wiedzy - żadne twierdzenie nie jest do końca prawdziwe (wiedza jest relatywna). Ponadto był przekonany, iż ludzkość i natura rządzą się tymi samymi prawami (monizm przyrodniczy). Comte był twórcą filozofii pozytywnej, odrzucającej metafizykę i wszystko, czego nie można potwierdzić empirycznie, ale i mistykiem, ponieważ ogłosił, że jedynym bogiem jest Ludzkość i w tej sytuacji zasługuje na kult religijny. John Stuart Mill był kontynuatorem i drugim obok Comte a szermierzem pozytywizmu. Głosił filozofię empiryzmu, czyli wiedzy opartej na obserwacji i doświadczeniu. Uważał, że z doświadczenia powinna wynikać każda wiedza o świecie, nawet zasady etyczne. Stworzył teorię filantropijnego utylitaryzmu (każdy człowiek powinien być użyteczny społecznie). Był przekonany, że miarą wartości społeczeństwa jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego rozwoju (liberalizm). Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 2
Hipolit Taine stworzył kierunek zwany determinizmem. Uważał, że interpretując fakty historyczne, trzeba bezwzględnie brać pod uwagę rasę, środowisko i moment (epokę). Jako teoretyk i krytyk literacki uznał, że kultura poddana jest tym samym prawom co przyroda, a sztuka powinna być rozumiana i tworzona na podobieństwo natury. Stworzył teorię sztuki naturalistycznej. Herbert Spencer był twórcą tzw. filozofii organicznej, ewolucjonizmu. Ewolucję rozumiał jako powolny rozwój całego wszechświata. W jej trakcie wykształcają się składniki kultury i cywilizacji (rodzina, obyczaje, obrzędy, instytucje), które tworzą swoisty organizm społeczny (organicyzm). Porównywał go z rozwojem organizmu żywego. Jednostka ludzka znaczyła dla niego tyle, co komórka w organizmie (jeśli jest chora, może zarazić całą tkankę i spowodować niesprawność całego organizmu). Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy organami i klasami społecznymi. Karol Darwin stworzył teorię, według której gatunki powstają z innych gatunków na drodze ewolucji, w tym m.in. doboru naturalnego. Uznał, że świat jest wynikiem ewolucji, której motor stanowi walka o byt, eliminująca osobniki gorzej przystosowane i umożliwiająca dobór pozostałych, silniejszych. Udowodnił, że człowiek nie jest centrum wszechświata, jest jednostką biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom. Założenia Darwina znalazły odbicie w literaturze pozytywizmu, w jej nurcie naturalistycznym. Karol Marks był współtwórcą materializmu dialektycznego. Wraz z Engelsem uznali, że cały świat jest materialny, poznawać go można jedynie zmysłowo; materia jest w ciągłym ruchu i wciąż się rozwija. Był również wyznawcą materializmu historycznego (nie tylko przyroda jest materialna, ale i dzieje ludzkie mają osnowę materialną, więc podlegają obiektywnym i koniecznym prawom). Bronił klas uciskanych, opowiadał się za zmianami rewolucyjnymi, krytykował współczesne sobie społeczeństwa, głosił wizję komunizmu ustroju doskonałego. Wielkie osobowości literatury europejskiej Honoriusz Balzak pisarz, który przyczynił się do rozwoju XIX-wiecznej powieści, wynosząc ją do rangi jednego z najważniejszych gatunków literackich. W swoim szesnastotomowym dziele Komedia ludzka umieścił ogromną ilość środowisk, miejsc, postaci, charakterów, o przeróżnym rodowodzie i pochodzeniu społecznym. Przedstawił panoramę i obraz historyczny Francji XIX wieku. Najwybitniejsze jego powieści to: Ojciec Goriot, Eugenia Grandet. Gustaw Flaubert głosił zdystansowanie, bezosobowość narratora, wielką dbałość o prawdę, przekazywanie faktów z naukową dokładnością i bez emocji. W swojej najsłynniejszej powieści, Pani Bovary, przedstawił historię wrażliwej, sentymentalnej kobiety, której osobowość została zniszczona przez twardy realizm i prozę życia na francuskiej prowincji. Stendhal w jego powieściach można dostrzec również pierwiastki romantyczne, z drugiej jednak strony przeprowadzał wnikliwą analizę psychologiczną swoich postaci., rejestrował fakty, dbał o autentyzm świata przedstawionego. Jego najwybitniejszym dziełem jest powieść Czerwone i czarne. Karol Dickens występował przeciw niesprawiedliwości społecznej i brakowi niezbędnego programu reform. W swych powieściach ukazywał obrazy nędzy, głodu, niesprawiedliwości, scenki z życia najniższych warstw społecznych, nawet ze świata przestępczego. Potępiał zło, krzywdę dzieci, biedę. Znany był głównie jako autor Klubu Pickwicka satyrycznego portretu typów ludzkich charakterystycznych dla Anglii XIX wieku (powieść wiktoriańska). Lew Tołstoj swoje największe powieści napisał dopiero wtedy, kiedy porzucił burzliwe życie i podróże. Powstały wtedy: Wojna i pokój oraz Anna Karenina. W swoich dziełach głosił nakaz czynienia dobra, odrzucenia wszelkiej przemocy i chęci zemsty. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 3
Fiodor Dostojewski autor powieści, w których poddał wnikliwej analizie psychologicznej charaktery swoich bohaterów. Największą sławę przyniosła mu Zbrodnia i kara, dzieło wykraczające poza realizm, badające najczarniejsze obszary ludzkiej psychiki. Podstawowe prądy literackie Realizm Jego założeniem było dążenie do drobiazgowego i bardzo wiernego odzwierciedlenia rzeczywistości, zjawisk zwykłych, codziennych, do wykazywania związków przyczynowych między tymi zjawiskami. Realizm domagał się od pisarza rzetelnego przygotowania do omawianego tematu, znajomości życia. Najwybitniejsi przedstawiciele realizmu w Europie: Balzac, Flaubert, Dickens, Tołstoj, Dostojewski Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz. Cechy poetyki realistycznej: trzecioosobowa narracja (narrator przezroczysty), unikanie osobistych ocen i diagnoz (sporadycznie pojawiał się komentarz odautorski); zasada pradopodobieństwa realiów, postaci, miejsc, czasu; zasada panoramiczności świat opisany w swym bogactwie i różnorodności; stworzenie iluzji rzeczywistości poprzez nasycenie utworu dialogami; kompozycja zamknięta (jednoznaczne zakończenie); idealna równowaga pomiędzy typowymi oraz indywidualnymi cechami bohaterów; akcja rozgrywająca się według porządku przyczynowoskutkowego. Aleksander Gierymski, Piaskarze https://pl.wikipedia.org Naturalizm Zakładał, że dzieło literackie stawia sobie takie same zadania, jak dzieło naukowe, tj. odtwarza rzeczywistość w sposób zupełnie obiektywny. Głosił konieczność zastosowania w literaturze metod nauk badawczych, systematycznych studiów społecznych. Głosząc, że literatura to zwierciadło życia, akcentował ciemne strony tego życia, lubował się w czarnych barwach, wyciągał na jaw zbrodnie, do człowieka podchodził w sposób fizjologiczny, biologiczny. Przedstawiciele naturalizmu: Flaubert i Zola. Cechy poetyki naturalistycznej: brak tematów tabu; przedstawianie konfliktów społecznych, nowych bohaterów przedstawicieli nizin społecznych, proletariatu; swoista estetyka brzydoty ; dekompozycja fabuły na wiele luźnych scen; narracja naturalistyczna jest pedantyczna w oddawaniu licznych szczegółów i drobiazgów, rejestruje zarówno dźwięki, jak i wrażenia dotykowe, barwy, zapachy; okrutne w swej dosłowności, niekiedy brutalne opisy warunków życia proletariuszy lub biedoty miejskiej; uczynienie z opisu elementu konstrukcyjnego powieści; dominacja opisu nad opowiadaniem i dialogiem, brak odautorskich ocen i komentarzy. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 4
Pozytywizm w Polsce Klęska powstania styczniowego sprawiła, że dalszą walkę zbrojną z trzema mocarstwami uznano za nierealną i sprawę odzyskania niepodległości przesunięto w bliżej nieokreśloną przyszłość. Postanowiono najpierw przygotować do niej naród drogą postępu ekonomicznego i reform. Polski pozytywizm wyrósł z sytuacji i potrzeb społeczeństwa znajdującego się w okresie terroru popowstaniowego (rusyfikacja, germanizacja). Polscy pozytywiści dążyli do przebudowy struktury społecznej. Celem stało się narodowe przetrwanie w obliczu polityki wynaradawiającej zaborców. Zrodził się nowy typ bohatera inteligent, człowiek pracy, promotor przemian, niosący przed ludem oświaty kaganek. Do głosu doszło młode pokolenie (Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus), które szybko stworzyło program działania (podejmowali kwestie polityczne, ekonomiczne i społeczne). Program pozytywistów Praca organiczna pozytywiści nawiązywali do koncepcji Spencera, który głosił, że społeczeństwo rozwija się tak, jak żywy organizm. Domagali się, żeby każda warstwa społeczna dawała wkład w rozwój całego społeczeństwa (potrzebna jest współpraca, solidarność społeczna). Praca u podstaw program wydźwignięcia najniższych warstw społeczeństwa z zacofania i biedy, uczynienia z nich mocnego fundamentu społeczeństwa. Polegał na prowadzeniu szeroko zakrojonej akcji oświatowej wśród najuboższych, a efektem tego miały być: poprawa bytu gospodarczego, oświaty, szkolnictwa, ochronek, szpitali, bibliotek. Emancypacja kobiet przygotowanie płci pięknej do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie; równouprawnienie, prawo do pracy i nauki. Asymilacja Żydów pozytywiści ostro sprzeciwiali się atakom na Żydów, walczyli o ich równoprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Solidaryzm społeczny współpraca wszystkich warstw społecznych. Kult filantropii wspieranie biednych, nie tylko finansowo. Aleksander Gierymski, Święto trąbek Wielcy Malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło 2001, część 160, s. 23 Cele i zadania literatury Literatura pozytywistyczna miała być społecznie zaangażowana. Jej twórcą miał być nauczyciel społeczeństwa a pisarstwo stało się służbą publiczną. Dla polskiej literatury charakterystyczne było wiązanie duchowego rozwoju narodu z jego sytuacją ekonomiczną. Dlatego też wczesna literatura, zwłaszcza powieść, była mocno obciążona dydaktyzmem, pouczała, jak być społecznie użytecznym (utylitaryzm). Założenia te propagowali: Orzeszkowa, Michał Bałucki, Aleksander Świętochowski, nawet wczesny Prus. Wraz z dojrzałymi dziełami Orzeszkowej, Prusa czy Sienkiewicza literatura stała się nie tylko epickim zapisem rzeczywistości, ale i modelem społeczeństwa, stworzonym do badania postaw i typów ludzkich (zdeterminowanych czynnikami zewnętrznymi). Wykształciła się wówczas postać tragicznego bohatera, który - realizując swoje posłannictwo - ponosił klęskę. Szczególne miejsce w literaturze okresu zajmowała powieść historyczna - z Sienkiewiczem i Kraszewskim na czele. Pozwalała ona przechytrzyć cenzurę. Sienkiewicz dostrzegł w niej formę, która najskuteczniej służyła propagandzie i agitacji. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 5
Sztuka epoki Wiek XIX zachłysnął się racjonalizmem. Rewolucja techniczna, rozwój przemysłu i odkrycia naukowe zrodziły w ludziach złudne przekonanie, że rzeczywistość ogranicza się jedynie do tego, co dotykalne i policzalne. Nowa epoka, której narodziny świętowano, domagała się nowej sztuki, a ta zastąpić miała królów i świętych hołotą. W takich okolicznościach i w takiej atmosferze w roku 1855 w Paryżu odbyła się demonstracyjna wystawa obrazów G. Courbeta. Ten moment uznany został w historii sztuki za narodziny nowego kierunku realizmu. Krytycy uznawali realistów za twórców beznamiętnych, niewrażliwych. Pogrzeb w Ornans Courbeta zgorszył na przykład publiczność niegodnym według niej stosunkiem do śmierci. Najbardziej znaczącym wkładem realizmu w historię malarstwa było rozszerzenie kręgu zainteresowań twórców o tematy uznawane dotąd za niegodne sztuki. Skutkiem tego nastąpiło pozbawienie malarstwa jego elitarności. Czołowi przedstawiciele Gustave Courbet często posługiwał się fotografią; był zafascynowany samym sobą (autoportrety). Jean François Millet interesował się głównie tematem pracy chłopa na roli, swym postaciom nadawał biblijną powagę, podkreślając godność pracy. Honoré Daumier ujawniał ciemne strony życia (naturalism); często sięgał do karykatury i satyry. Józef Chełmoński utrwalał wiejskie krajobrazy, codzienne życie polskiej wsi; to malarz pędzących zaprzęgów konnych. Aleksander Gierymski malował sceny z życia mieszkańców Warszawy, jej biedoty. Maksymilian Gierymski tworzył nastrojowe pejzaże, sceny z powstania 1830 i 1863 roku. Jan Matejko narzucił Polakom swoją wizję historii. Aleksander Kotsis znakomity kolorysta, malował niezwykle przejmujące sceny z życia ludu. Juliusz Kossak niezrównany malarz koni, scen historycznych. Wojciech Kossak malarz scen z okresu powstania listopadowego, współautor monumentalnej Panoramy Racławickiej. Henryk Siemiradzki tworzył bogate w szczegóły, na wielkich płótnach, sceny historyczne i z życia codziennego antycznych Greków i Rzymian. Jean François Millet, Kobiety zbierające kłosy http://www.vlo.gliwice.pl Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 6
Polscy literaci Twórcy prozy Eliza Orzeszkowa (Nad Niemnem, Gloria victis), Bolesław Prus (Lalka, Kamizelka), Henryk Sienkiewicz (Potop, Szkice węglem), Maria Konopnicka (Mendel Gdański) swą działalność rozpoczęli od publicystyki i utworów tendencyjnych. Krytykowali feudalizm, propagowali kapitalizm. Dostrzegali konflikty społeczne, zwłaszcza nędzę polskiej wsi i proletariatu miejskiego. W utworach dawali prawdziwy obraz rzeczywistości, nacechowany ostrym krytycyzmem. Twórcy poezji W nowej, popowstaniowej rzeczywistości zmieniła się całkowicie koncepcja poety i poezji. W programie pozytywistów nie było miejsca dla poezji. Dopuszczano jednak wyjątek możliwość głoszenia wierszem tego, co zawierał program pozytywistyczny. I tak powstały wiersze Marii Konopnickiej (Wolny najmita, Rota) i Adama Asnyka (Daremne żale, Do młodych). Publicystyka Bardzo ważną rolę w propagowaniu założeń pozytywizmu spełniała prasa, zwłaszcza ta codzienna. Do najważniejszych pism tego okresu należą: Prawda (Aleksander Świętochowski), Przegląd Tygodniowy, Niwa, Opiekun Domowy, Nowiny, Ateneum, Słowo, prasa emigracyjna: Niepodległość, Gmina, Zmowa (Paryż), Równość, Przedświt (Genewa). Świętochowski, Chmielowski, Orzeszkowa, Prus forsowali nowe idee, kształcili społeczeństwo, wskazując wartościowe postawy. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 7
Ćwiczenia kontrolne 1. Co oznacza nazwa pozytywizm? 2. Określ ramy chronologiczne epoki pozytywizmu w Europie i w Polsce. 3. Jakie ważne wydarzenia historyczne ukształtowały nową epokę? 4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś? Wymień ich osiągnięcia. 5. Jakie ideały głosili myśliciele pozytywizmu? 6. Czym był realizm i naturalizm? 7. Jaki cel przypisywali pozytywistyczni twórcy literaturze? 8. Na czym polegało nowatorstwo pozytywistycznej sztuki? 9. Jakie postulaty głosili polscy pozytywiści? 10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce. Literatura Malarstwo Ważne postacie Obyczajowość POZYTYWIZM Ważne pojęcia Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 8