VI Polska Konferencja Sedymentologiczna POKOS 6 Granice Sedymentologii Materiały konferencyjne: Przewodnik sesji terenowych Streszczenia referatów i posterów Materiały do warsztatów 28.06.2016-01.07.2016 Chęciny - Rzepka Instytut Geologii Podstawowej Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2016
VI Polska Konferencja Sedymentologiczna POKOS 6 Granice Sedymentologii Materiały konferencyjne: Przewodnik sesji terenowych Streszczenia referatów i posterów Materiały do warsztatów 28.06.2016 01.07.2016 Chęciny Rzepka Redakcja: Danuta Olszewska-Nejbert, Anna Filipek, Maciej Bąbel, Anna Wysocka Instytut Geologii Podstawowej Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2016
VI Polska Konferencja Sedymentologiczna POKOS 6 Granice Sedymentologii 28.06.2016 01.07.2016 Chęciny Rzepka 145 Jednostka Świebodzic (Sudety) strukturalne anomalie przebiegu dolin rzecznych Jurand Wojewoda Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych, pl. Maksa Borna 9, 50-204 Wrocław, jurand.wojewoda@uwr.edu.pl Jednostka Świebodzic (inne nazwy: depresja, zapadlisko, basen (SB) ), jako element waryscyjskiej mozaiki Sudetów, została de facto wydzielona dopiero w latach 50-tych XX w. (Teisseyre 1956; Oberc 1957; Gunia 1968; Porębski 1981, 1997). Wcześniej, autorzy map geologicznych (np. Berg et al. 1910; Crammer et al. 1921), wyróżniali na tym obszarze takie same odmiany skał osadowych i przypisywali im taką samą pozycję litostratygraficzną, jak na przyległym od południa i południowego zachodu obszarze synklinorium śródsudeckiego (ISB). Wydzielanie i definiowanie jakiejkolwiek jednostki geologicznej (strukturalnej, litostratygraficznej, litologicznej, regionalnej itp.) powinno być celowe i mieć uzasadnienie. Celem głównym powinno być podkreślenie odrębności (swoistości) obiektu geologicznego od jego otoczenia, natomiast znaczącym uzasadnieniem powinna być przydatność takiego wydzielenia dla lepszego zrozumienia szerszego kontekstu. W praktyce, często wydziela się jednostki nie spełniające w/w warunków. Często jednostką nazywany jest obiekt/obszar po prostu słabiej rozpoznany od swojego otoczenia, czasem wręcz przeciwnie rozpoznany lepiej, bardziej szczegółowo. Wydzielane jednostki powinny zachowywać wymóg hierarchii wydzielenia oraz jednolitość kryteriów wydzielania. W odniesieniu do regionalnych jednostek geologicznych zasadne wydaje się co najmniej wskazanie jednoznacznych przestrzennych granic jednostki, którymi powinny być konkretne powierzchnie geologiczne (1), wskazanie odrębności/swoistości litologicznej wyróżnianego obiektu (2), udokumentowany i inny od otoczenia wiek skał (3), swoistość procesów formowania i przebudowy strukturalnej skał tworzących dany obiekt/obszar (4) lub co najmniej swoiste zachowanie się danego obszaru/obiektu we współczesnym regionalnym kontekście geodynamicznym (5). W przypadku jednostki Świebodzic tradycyjnie wydzielane granice nie miały równorzędnej rangi. O ile granice NE i SE dość jednoznacznie wyznaczają powierzchnie uskoków odpowiednio sudeckiego brzeżnego oraz Szczawienka, o tyle granice SW i NW, stawiane dotychczas wzdłuż odpowiednio uskoku Strumyka (Strugi) oraz przypuszczalnej i nienazwanej dyslokacji w obrębie skał zieleńcowych, która ma rozdzielać tzw. (pod?)jednostkę Cieszowa od jednostki kaczawskiej (wg: Teisseyre 1956), są co najmniej niejednoznaczne strukturalnie, jak również nieuzasadnione w świetle nowych danych o wieku skał osadowych tych obszarów (inf. ustna, Górecka-Nowak, Pluta 2014). Można z dużym prawdopodobieństwem postawić tezę, że tzw. płat Jaskulina i przyległe do niego wychodnie karbonu (jednostka Cieszowa) nie stanowią fragmentu SB, lecz terminalny, wschodni fragment jednostki kaczawskiej. Tym samym, po wyłączeniu tego obszaru z jednostki Świebodzic, wykazuje on bardziej jednolitą strukturę, logiczną architekturę osadów udokumentowaną ich wiekiem, rozmieszczeniem i wzajemnymi relacjami, jak również ma inne, niż dotychczas uważano, granice (ryc. 1). Tak zdefiniowana jednostka ma kształt niemal idealnego rombu i można jej przypisać dość logiczny schemat ewolucyjny, zarówno we wczesnej fazie rozwoju (basen z odciągania lub tzw. rombochazm (ang. pull-apart) (por. Wojewoda 2016b w tym tomie), jak i współcześnie. Ważną, choć pomocniczą przesłanką rewizji dotychczasowych granic jednostki Świebodzic okazała się analiza morfometryczna obszaru, zwłaszcza analiza tzw. anomalii strukturalnych oparta między innymi na powierzchniach trendu i powierzchniach różnicowych dla numerycznego modelu powierzchni terenu (nmpt) z wykorzystaniem zdjęcia lidarowego (ryc. 2). Bardzo ciekawe są wyniki wyznaczenia/oceny anomalnych pod względem kierunku odcinków dolin/koryt współczesnych potoków omawianego obszaru. Trzy elewacje morfologiczne (Jaskulina, Książa i Witoszowa) występujące na obszarze jednostki Świebodzic, w dotychczasowym rozumieniu, tworzą znacznie bardziej złożony system, słabo nawiązujący do granic i kształtu tak wyznaczanego obszaru. Wyraźnie widać, że elewacje nie tworzą jasnego i połączonego systemu, jakiego można by oczekiwać od obszaru o swoistym, jednolitym i odrębnym od otoczenia rozwoju. Również rozmieszczenie anomalnych odcinków potoków przepływających przez tak zdefiniowany obszar wskazuje na co najmniej 2 niezależne od siebie systemy drenażu i rozbudowy dolin. Oś, a raczej osie łączące kulminacje i zarazem centralne punkty elewacji jest linią łamaną i również nie nawiązuje do osi geometrycznej obszaru, co wskazuje na jego niejednorodne zachowanie pod względem geodynamicznym jako całości (ryc. 1, 2). Jeżeli obszar analizy morfometrycznej zdefiniujemy inaczej, usuwając fragment NW, który morfologicznie stanowi elewacja Jaskulina, geologicznie (pod?)jednostka Cieszowa, rozmieszczenie pozostałych dwu elewacji pokrywa się niemal idealnie z geometryczną osią tak zdefiniowanej jednostki w kształcie rombu. Co więcej, rozmieszczenie odcinków anomalnych w potokach przepływających przez tak zdefiniowany obszar jest wyraźnie centralne i symetryczne względem osi, co wskazuje na potencjalnie jednolite dla całego zachowanie geodynamiczne podłoża i nawiązujący do tego rozwój dolin rzecznych. Warto też podkreślić, że doliny wykazują najwyższe wskaźniki krętości, a zarazem najgłębiej wcinają się w podłoże właśnie w osiowej części jednostki Świebodzic, co może świadczyć o ich antecedentnych, przełomowym charakterze (ryc. 1, 2). Są to zapewne współcześnie wykorzystywane i pogłębiane doliny starszego systemu rzecznego, sprzed okresu ostatniej inwersji w Sudetach.
146 Streszczenia referatów Anomalie kształtu dolin oraz koryt w wielu miejscach wprost nawiązują do kinematyki podłoża, co wcześniej było już wskazywane dla obszaru elewacji Książa (Kaczorowski, Wojewoda 2011) (ryc. 3). Ryc. 1. Zapadlisko Świebodzic versus romboidalna struktura Świebodzic. Zaznaczone zostały pozycje elewacji morfologicznych, osi łączących elewacje, zasięg występowania skał formacji Książa i Chwaliszowa oraz lokalizacja i skala anomalii w orientacji dolin/koryt rzecznych. /materiały do warsztatu II Obrazy lidarowe przetwarzanie i zastosowanie w geologii/
VI Polska Konferencja Sedymentologiczna POKOS 6 Granice Sedymentologii 28.06.2016 01.07.2016 Chęciny Rzepka 147 Ryc. 2. Rozmieszczenie obszarów o anomalnych kierunkach przebiegi osi dolin/koryt potoków na obszarze romboidalnej jednostki Świebodzic /materiały do warsztatu II Obrazy lidarowe przetwarzanie i zastosowanie w geologii/
148 Streszczenia referatów Ryc. 3. Schemat kinematyczny jednostki Świebodzic dla centralnego obszaru (elewacja Książa) wg: Kaczorowski, Wojewoda (2011) /materiały do warsztatu II Obrazy lidarowe przetwarzanie i zastosowanie w geologii/ LITERATURA Berg G., Dathe E., Zimmermann E. 1910. Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten, 1:25000, Blatt Freiburg. Cramer R., Finckh L., Zimmermann E. 1921. Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten, 1:25000, Blatt Schweidnitz. Gunia T. 1968. Geologia Sudetica, 4, 115-220. Oberc J. 1957. W: Teisseyre, H., Smulikowski K., Oberc J. (eds), Regionalna Geologia Polski. Sudety, T.III, z. 1. T. Kaczorowski M., Wojewoda J. 2011. Acta Geodynamica et Geomaterialia, 8, 3, 1-13. Porębski S. 1981. Geolgia Sudetica, 16, 99-190. Porębski S. 1997. W: J. Wojewoda (ed.), Obszary Źródłowe: Zapis w Osadach. T. 1, 35-52. WIND J. Wojewoda, Wrocław. Teisseyre H. 1956. Biul. Inst. Geol., 106. Wojewoda J. 2014. W: J. Stemberk & P. Stepancikova (eds.), 15th Czech-Polish Workshop On Recent Geodynamics of the Sudeten and the Adjacent Areas, Abstracts. Karlov pod Pradedem, Czech Republic, November 5-8, 2014, pp. 63-64.