Dariusz Wybranowski Bośnia i Hercegowina wobec Unii Europejskiej trudna droga ku stowarzyszeniu. Problemy i wyzwania polityki UE na Bałkanach Zachodnich na początku XXI wieku 1. Instytucje, organizacje i programy służące rozszerzeniu Wspólnot Europejskich i UE na obszarze Bałkanów Zachodnich po 1989 roku. Prawne podstawy stowarzyszenia i integracji państw regionu z Unią Republika Bośni i Hercegowiny państwo powstałe na przełomie marca i kwietnia 1992 r. jako efekt postępującego rozpadu Jugosławii 1, podobnie jak i inne kraje regionu Bałkanów Zachodnich ubiega się od lat o członkostwo w UE. Należy więc zadać pytanie w jakim stopniu jest ona zaawansowana na tej drodze, jak wygląda wzajemna współpraca z Brukselą, ewentualnie jakie przyczyny skłaniają Unię do opóźniania procesu rozszerzenia w przypadku Bośni? Już w końcu lat 80. istniejąca jeszcze Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii rozpoczęła drogę ku Wspólnocie Europejskiej, gdy z udziałem Jugosławii utworzono w listopadzie 1989 r. wraz z Austrią, Węgrami i Włochami tzw. Quadragonale 2. W 1990 r. po przystąpieniu ówczesnej Czechosłowacji powstało Pentagonale, a rok później po akcesji Polski Heksagonale 3. Na pewno jednym z ważkich powodów, który bardzo oddalił drogę tych krajów do Europy, były wydarzenia rozgrywające się w latach 1991 1992, tj. początek rozpadu SFRJ, wybuch wojny i powstanie Federacyjnej Republiki Jugosławii, która wspierała Serbów chorwackich i bośniackich, zaniechanie procesu reform gospodarczych, autorytaryzm rządzących i brak demokracji, zniszczenia znacznych obszarów, czystki etniczne i zaistniałe podziały narodowe i polityczne. Fakty te spowodowały też zaistnienie podziałów w samej Wspólnocie Europejskiej, gdzie istotną rolę odgrywały Francja i Niemcy, co potem też zostało przeniesione na kolejne lata już po utworzeniu Unii Europejskiej 4. Zmiany polityczne w latach 1991 1992/3 (ogłoszenie suwerenności przez Słowenię, Macedonię, Chorwację i Bośnię, rozpad Czechosłowacji) przyniosły nowe zmiany w składzie i nazwie ugrupowania Heksagonale, które dalej istniało jako Inicjatywa Środkowoeuropejska (IŚE). W połowie 1992 r. Bośnia i Hercegowina oraz Chor- WROCŁAWSKIE STUDIA POLITOLOGICZNE 10/2009
221 wacja, a w następnych latach inne państwa postjugosłowiańskie weszły w jej skład. Dalszym umocnieniem polityki państw IŚE (która do 2000 r. liczyła już 17 członków) była uchwalona w dniach 28 29 listopada 1997 r. deklaracja sarajewska, której jednym z głównych celów było wzmacnianie udziału w integracji europejskiej przez reformy gospodarcze i wzajemną współpracę 5. Istotną przeszkodą w latach 1991 1999 na drodze nawiązywania ściślejszych relacji z tworzącą się i rozszerzającą nadal Unią Europejską nowo powstałych państw postjugosłowiańskich były nie tylko wojna chorwacko-serbska czy bośniacka, lecz także zaistniały w latach 1997 1999 konflikt w Kosowie. We wspomnianym okresie działalność UE sprowadzała się przede wszystkim do kolejnych prób, planów i inicjatyw pokojowych, obecności kontyngentów wojskowych państw członkowskich w kontyngentach sił pokojowych rozlokowywanych w Bośni i Chorwacji z ramienia ONZ (zwłaszcza UNPROFOR w Bośni), pomocy humanitarnej czy wdrażania programów mających na celu odbudowę polityczną i gospodarczą regionu 6. Rozwój sytuacji wymuszał coraz większe zaangażowanie Unii w sprawy regionu. Okazało się jednak, że zarówno ONZ, jak i Unia Europejska są zbyt nieskuteczne w działaniach, stąd też wyraźnie zaczęła być widoczna działalność dyplomatyczna i militarna USA, które początkowo nie miały w tym regionie świata żadnych widocznych interesów. Okazało się jednak, że zmiany w postrzeganiu problemu przez Waszyngton nadeszły bardzo szybko 7. Przełomem w stosunkach krajów Bałkanów Zachodnich z UE stały się dopiero wydarzenia związane z konfliktem w Kosowie, a zwłaszcza kwestia wojny NATO z Jugosławią i jej bombardowania (1999). To także uzmysłowiło wielu politykom europejskim i unijnym, że zakończenie wojny w Bośni w 1995 r. przez układ z Dayton nadal nie rozwiązało kwestii bałkańskiej, a obszar ten nie należy do stabilnych politycznie i spokojnych. Tak więc błędem byłoby pozostawienie go przez Europę samemu sobie. 26 maja 1999 r. Komisja Europejska wydała specjalny komunikat adresowany do Rady UE i Parlamentu Europejskiego, w którym ogłosiła nową, bardziej wzmocnioną politykę wobec Bałkanów Zachodnich, znaną jako Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia (Stabilisation and Association Process SAP) 8. Główne założenia SAP były następujące: przygotowanie oraz wynegocjowanie umów o stabilizacji i stowarzyszeniu (Stabilisation and Associations Agreement SAA) po spełnieniu przez państwa regionu odpowiednich kryteriów; rozwinięcie handlowych i gospodarczych stosunków między regionem a Wspólnotami Europejskimi oraz wewnątrz samego regionu; rozwinięcie istniejących mechanizmów pomocy gospodarczej i finansowej; pomoc Wspólnot w budowaniu demokracji oraz społeczeństwa obywatelskiego i jego instytucji; współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych; rozwój dialogu politycznego 9. W dłuższym okresie SAP oferuje perspektywę pełnej integracji krajów postjugosłowiańskich z UE, jeśli zostaną spełnione zwłaszcza pewne gospodarcze warunki 10. Możliwość ta została po raz pierwszy sformułowana wyraźnie przez państwa członkowskie UE na forum Rady Europejskiej w Feira da Santa Maria (Portugalia) w 2000 r. 11 Mimo zakładanej długoterminowości realizacji, SAP był postępem wobec istniejącej wcześniej Strategii dla Regionów. Cały Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia dzieli się na dwie fazy. Faza pierwsza oparta jest między innymi na przygotowaniu, negocjacjach i podpisaniu umów o stabilizacji i stowarzyszeniu (SAA), a otwarcie negocjacji musi zaistnieć pod następującymi warunkami:
222 222 spełnienie przez dany kraj kryteriów kopenhaskich z 1993 r.; art. 6 Traktatu o UE, pełnej współpracy z Trybunałem ds. Zbrodni w byłej Jugosławii; poszanowanie praw człowieka i mniejszości narodowych; zapewnienie uchodźcom możliwości powrotu; zaangażowanie we współpracę na szczeblu regionalnym 12. Proces rozszerzenia UE o Bałkany Zachodnie zawierał wiele elementów różniących w porównaniu z okolicznościami, jakie towarzyszyły wcześniej innym krajom. Przede wszystkim państwa byłej Jugosławii muszą podjąć największy wysiłek w sferze gospodarki i polityki przed, a nie, jak było do tej pory, po stowarzyszeniu z Unią (jak w przypadku państw Europy Środkowo- -Wschodniej). Państwa przyjęte w 2004 r. najpierw podpisywały Układy Europejskie, a potem podejmowały działania w dziedzinie wypełniania kryteriów kopenhaskich. By nie zniechęcić kandydatów bałkańskich, UE nadała im z chwilą podpisania SAA status potencjalnego kandydata. Podobnego zapisu nie zawierały tzw. umowy pierwszej generacji ani o handlu i współpracy z Albanią i Macedonią, ani układy europejskie z państwami środkowoeuropejskimi 13. Faza druga SAP wiąże się z: finalizowaniem procesu stowarzyszenia w kwestiach politycznych; tworzeniem strefy wolnego handlu; liberalizacją przepływu handlu, usług, kapitału i ludzi; zaszczepieniem zasad wolnego rynku i zbliżeniem ich gospodarek do poziomu porównywalnego z krajami UE. Bardzo ważnym aspektem SAP jest wprowadzenie wobec wszystkich podlegających mu krajów jednolitego systemu preferencji handlowych, który zastąpił wcześniejsze regulacje (Albania podlegała unijnemu Systemowi Powszechnych Preferencji Celnych, Bośnia, Chorwacja i była Jugosłowiańska Republika Macedonii objęte były Systemem Powszechnych Regulacji Celnych w zakresie rolnictwa i rybołówstwa, a także postanowieniami umów handlowych pierwszej generacji z 1997 r.) 14. Tylko Serbia i Czarnogóra nie korzystały z żadnych koncesji przez wzgląd na sankcje międzynarodowe 15. Jednostronne preferencje zapewniły wspomnianym krajom bezcłowy i nieograniczony ilościowo dostęp do rynków unijnych dla 95% towarów eksportowanych z terenu Bałkanów Zachodnich 16. Dla innych produktów, np. ryb, wołowiny i czerwonego wina, wprowadzone zostały bezcłowe kontyngenty lub preferencyjne ograniczenia ilościowe. Cały system działał od 2000 do 2005 r., po czym Chorwacja i Macedonia jako najbardziej zaawansowane powinny w następnych latach zrewanżować się Unii zniesieniem ceł i ograniczeń ilościowych 17. O początku całościowej polityki UE wobec regionu Bałkanów Zachodnich można mówić dopiero od przyjęcia przez Radę Unii regionalnego podejścia w lutym 1996 roku. Inicjatywą objęto wtedy pięć państw: Albanię, Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Macedonię i Federacyjną Republikę Jugosławii. Dosyć istotną inicjatywą podjętą przez UE w celu umacniania demokracji i bezpieczeństwa państw bałkańskich było zawarcie Paktu Stabilności dla Europy Południowo-Wschodniej na spotkaniu w Kolonii w czerwcu 1999 r. Jego następstwem było przyjęcie deklaracji sarajewskiej na szczycie 39 państw w lipcu tego roku 18. Kolejnym czynnikiem polityki UE wobec Bałkanów Zachodnich jest finansowy instrument w ramach SAA CARDS, tj. program Wspólnotowego Wsparcia na rzecz Odbudowy, Rozwoju i Stabilizacji (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation), który zastąpił od 2000 r. wcześniejsze źródła pomocy dla regionu program Phare i OBNOVA 19. W latach
223 2000 2006 Unia przeznaczyła dla krajów Bałkanów Zachodnich za pośrednictwem CARDS sumę 4,65 miliarda euro 20. W celu wspomożenia państw tej części Europy, a zwłaszcza Bośni i Hercegowiny oraz Serbii i Czarnogóry, postanowiono uruchomić na szczycie UE w Salonikach w czerwcu 2003 r. nową formę pomocy przedstowarzyszeniowej lub przedakcesyjnej w postaci tzw. Partnerstwa Europejskiego (European Partnership) 21. Wspomniane Partnerstwo stanowi swoistą mapę drogową oddzielną dla każdego z krajów realizujących SAP. Polega ono na wyznaczaniu przez Wspólnoty Europejskie listy priorytetowych celów i wskazywaniu dla danego kraju środków jego realizacji 22. Kolejny dokument ramowy w tej sprawie został wydany przez Radę UE w dniu 22 marca 2004 r., natomiast poszczególne państwa Bałkanów Zachodnich zawierały stosowne porozumienia na początku 2006 r. (Bośnia i Hercegowina, Serbia i Czarnogóra, Macedonia Chorwacja zawarła natomiast jako jedyna Partnerstwo Akcesyjne) 23. W grudniu 2003 r. kraje zachodniobałkańskie zostały także objęte działaniami TAIEX (Technical Assistance and Information Exchange) będącej jednostką Dyrekcji Generalnej ds. Rozszerzenia, świadczącej od 1996 r. pomoc związaną z procesem dostosowywania prawa do poszczególnych acquis communautaire 24. 8 grudnia 2003 r. Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Rumunia, Turcja, Serbia i Czarnogóra jako uczestnicy niżej podpisani ; Grecja, Włochy, Austria ( polityczni uczestnicy w procesie ), Węgry, Mołdawia i Słowenia jako obserwatorzy oraz przedstawiciel UE Loyola de Palacio, specjalny koordynator SAP dr Erhard Busek, zawarli porozumienie w Atenach dotyczące przedłużenia istniejącej współpracy energetycznej w regionie oraz przyszłej integracji i dostosowania w tej dziedzinie ze Wspólnotami Europejskimi. Dokumentem końcowym było Memorandum ateńskie nawiązujące do wcześniejszego dokumentu także wydanego w Atenach w 2002 r., gdzie zostały sformułowane cele i zasady wspomnianej współpracy między państwami bałkańskimi a UE 25. W ostatnich latach Komisja Europejska sporządziła raport wydany 27 stycznia 2006 r. w Brukseli o stanie zaawansowania procesu dostosowawczego państw Bałkanów Zachodnich do UE, w tym stopnia wprowadzania postanowień z Salonik, SAA, wdrażania strategii lizbońskiej, rozwoju lokalnych inicjatyw współpracy handlowej o charakterze regionalnym, o możliwości przystąpienia Bośni, Serbii i Czarnogóry do WTO, rozwoju polityki wizowej w stosunkach z Unią, problemie swobodnego przepływu ludzi i towarów, realizacji programów unijnych (TEMPUS, Erasmus Mundus, Youth itp.) 26. W dokumencie poruszono też problem uchodźców wojennych (podjęty również w deklaracji sarajewskiej ze stycznia 2005 r.) monitorowany przez Komisję Europejską, walki z zorganizowaną przestępczością, współpracy policji krajów regionu, walki z korupcją, a także współpracy w dziedzinie energii (wspomniane Memorandum ateńskie ) oraz pomocy finansowej płynącej z Unii 27. 2. Zabiegi Bośni i Hercegowiny o stowarzyszenie z UE w latach 1997 2007 Podczas wojny Bośnia i Hercegowina podzielona między walczące strony, szczególnie w latach 1992 1993/4, zagrożona została rozbiorem, ponadto na jej terenie powstało kilka państewek (m.in. Republika Serbska, która w szczytowym momencie skupiła 70% terytorium kraju, chorwacka Republika Herceg-Bośnia na obszarze Hercegowiny), które docelowo miały połączyć się z Jugosławią lub Chorwacją 28. Układ pokojowy z Dayton
224 i Paryża (listopad grudzień 1995) zakończył formalnie działania wojenne, stworzył jednak państwo złożone z dwu różnych, zantagonizowanych wzajemnie komponentów politycznych Federacji Muzułmańsko- -Chorwackiej/Federacji Bośni i Hercegowiny (51% powierzchni kraju) oraz Republiki Serbskiej (49%), zwanych entitetami, i niewielkiego (439 km 2 ) newralgicznego regionu łączącego terytorialnie nad Sawą Wschodnią Bośnię z resztą Republiki Serbskiej Autonomiczny Region Brčko 29. Jedynie Muzułmanie chcą utrzymania kraju w jego granicach z 1991 r., pozostali Chorwaci i Serbowie najchętniej połączyliby się ze swymi krajami, które uważają za macierzyste 30. Krytycy istnienia odrębnego narodu Muzułmanów czy Boszniaków podkreślali też jego sztuczność, podobnie jak i sztuczny charakter samej Bośni i Hercegowiny 31. Alija Izetbegović, pierwszy prezydent kraju, mówił (najprawdopodobniej na użytek opinii zachodniej) o konieczności stworzenia jednego narodu na zasadach obywatelskich w Bośni, a nie etnicznych. Chcemy stworzyć warunki, by stać się Boszniakami będąc Bośniakami, Serbami i Chorwatami. Ja na przykład, będąc z pochodzenia Bośniakiem (Bošnjak), jestem też Boszniakiem (Bosanac) 32. Jedność kraju miała (i nadal ma) charakter w widoczny sposób wymuszony, tamtejsi Serbowie nie czują się obywatelami Republiki Bośni i Hercegowiny jako całości, ale Republiki Serbskiej w Bośni. Na przykład, jeszcze 10 lat po zakończeniu wojny, w kwietniu 2005 r. podczas przysięgi wojskowej na wierność państwu bośniackiemu w koszarach w Banja Luce kilkuset rekrutów wygwizdało odgrywany hymn bośniacki i krzyczało: Przysięgamy Republice Serbskiej! Nie chcemy Bośni!. Incydent ten został przyjęty bardzo źle przez przedstawicieli społeczności międzynarodowej i ówczesnego Wysokiego Przedstawiciela UE lorda Paddy ego Ashdowna 33. Do dziś zresztą niemożliwe jest stworzenie jednolitej tożsamości boszniackiej nadal są Bośniacy, Serbowie i Chorwaci, istniejące różnice i animozje były widoczne jeszcze w marcu 2008 r. przy okazji obchodzonej rocznicy Dnia Niepodległości. Bardzo trudna jest też w stosunkach z UE kwestia rozliczenia zbrodni wojennych popełnionych przez wszystkie wojujące strony w Bośni 34. Jednym z najtrudniejszych nadal jest problem okoliczności (i ustalenia dokładnej liczby) rozstrzelania przez Serbów kilku tysięcy Muzułmanów w okolicach Srebrenicy w lipcu 1995 r. 35 Problemem jest m.in. także i to, że tacy ludzie, jak Ratko Mladić czy Radovan Karadžić (ujęty w 2008 r.) oraz liczni wyżsi oficerowie i żołnierze serbscy, muzułmańscy i chorwaccy oskarżani o zbrodnie wojenne, nie są winni zarzucanych im czynów w oczach ziomków (mogą też liczyć na schronienie i pomoc). Niektórym z nich udaje się uniknąć kary na skutek niejasności rekonstrukcji wydarzeń czy nieścisłości proceduralnych. Przykładem uniewinnienie przez Trybunał w Hadze generała Sefera Halilovicia w listopadzie 2005 r. 36 W wyniku działań wojennych w latach 1992 1995 zostały spustoszone znaczne połacie podzielonego kraju i zrujnowana infrastruktura komunikacyjna państwa ponad 2000 kilometrów dróg i przeszło 70 dużych mostów. Tylko w latach 1996 1999 Bank Światowy i UE przeznaczyły ogółem 5,1 miliarda dolarów na odbudowę. Do końca lat 90. udało się odtworzyć 60% linii kolejowych i dróg oraz praktycznie wszystkie mosty drogowe i kolejowe przez Sawę, 12 elektrowni cieplnych i 13 wodnych, niemal całą sieć telefoniczną, także sporą część zniszczonych szkół, szpitali i innych obiektów użyteczności publicznej 37. Od 1999 r. przywrócono także komunikację autobusową między entitetami, a od 2002 r. ruch kolejowy na głównej magistrali z Chorwacji przez Prijedor, Banja Lukę, Doboj, Sarajewo i Mostar do chorwackiego portu Ploče 38.
225 Przed Bośnią i Hercegowiną oprócz likwidacji skutków zniszczeń wojennych i trudnego procesu scalenia wewnętrznego państwa jest o wiele trudniejsza kwestia droga do Unii niż przed sąsiednią Chorwacją. W odróżnieniu od niej, państwo to ma przed sobą nie tylko budowę efektywnie działających struktur demokratycznych i reform gospodarczych, ale przede wszystkim przezwyciężenie istniejących podziałów politycznych i etnicznych, stworzenie instytucji centralnych, uzyskanie faktycznej suwerenności, wspólnych dla całości i możliwość unifikacji podzielonego konfliktem społeczeństwa. Problemem są także zaistniałe podczas wojny i w pierwszych latach po niej bardzo często przymusowe przesiedlenia i migracje ludności, co stworzyło wiele napięć oraz kłopotów z powrotem do dawnych miejsc zamieszkania, gdzie przebywa już ktoś inny 39. Te kwestie na razie bardzo wydłużają drogę Bośni do UE. Zarówno w czasie wojny, jak i po niej kraj ten bardzo zacieśnił swe stosunki ze światem islamu (zwłaszcza z Turcją, Iranem, Arabią Saudyjską i innymi, a także z Organizacją Konferencji Islamskiej). Było to widoczne zwłaszcza za rządów prezydenta Aliji Izetbegovicia (1925 2003), który rozpoczął budowę państwa typowo wyznaniowego na wzór Iranu, w czym wspierali go ludzie z jego otoczenia, m.in. jego syn Bakir, Omer Behmen, Hasan Čengić, Ejup Ganić, Džemal Merdan, Bakir Alispahić, Husein Živalj, Mehmed Sacirbey, Deli Mustafić, czy aktywiści z ugrupowania prezydenta Partii Akcji Demokratycznej (Stranka Demokratske Akcije SDA), także liczni wyżsi oficerowie armii i duchowieństwo muzułmańskie 40. Do niedawna istotnym problemem byli też zagraniczni ochotnicy muzułmańscy (mudżahedini), którzy podczas wojny 1992 1995 wydatnie wspierali armię rządową w walce z Serbami (i w 1993 roku z Chorwatami) 41. Po wojnie część z nich pozostała, uzyskując obywatelstwo lub tworząc obozy szkoleniowe, gdzie do dżihadu i działań terrorystycznych przygotowywano także młodych Bośniaków i imigrantów z krajów muzułmańskich. Niektórzy z kombatantów i zawodowych rewolucjonistów islamskich nie zrezygnowali z retoryki dżihadu i stanowili długo potencjalne zagrożenie terrorystyczne 42. Pod naciskiem USA i NATO, ONZ, a także UE, niektórzy z mudżahedinów zostali zmuszeni do opuszczenia Bośni, co nie znaczy, że wciąż ich tam nie ma 43. Nadal bowiem kraj ten, podobnie jak i społeczeństwo, jest na rozdrożu pomiędzy europejskim islamem, zbliżeniem z Europą i wejściem do Unii a fundamentalizmem muzułmańskim, zwłaszcza tym przyniesionym przez saudyjskich wahabitów, uosabianym m.in. przez ruch Vehabija czy Aktywną Młodzież Muzułmańską (Aktivna Islamska Omladina AIO) 44. We wspomnianym wcześniej, a wydanym w maju 2000 r. dokumencie NATO z posiedzenia we Florencji został zalecony rządowi bośniackiemu dalszy postęp we wprowadzaniu układu z Dayton. Wyraźnie też zaznaczono warunki przyszłej, perspektywicznej integracji Euratlantyckiej Bośni, w tym integrację kraju w jedno wieloetniczne, demokratyczne państwo, redukcję armii o 15% oraz jej restrukturyzację i ujednolicenie, zmniejszenie wydatków obronnych dla obu części federacji itd., co było w widocznej zbieżności z warunkami UE 45. Więcej uwagi Unia Europejska poświęciła stosunkom z powojenną Bośnią w latach 1997 2000. W 1997 r. Rada Ministrów UE ustaliła warunki ekonomiczne i polityczne rozwoju stosunków obustronnych. W roku następnym powstała komisja konsultacyjna (Consultative Task Force CTF) pełniąca funkcję doradczą i eksperta technicznego w dziedzinie administracji, sądownictwa i długotrwałego rozwoju kraju. W latach 1999 2000 podjęto realizację wspomnianego programu SAP dla Bośni. Opublikowano książkę Drogi do Europy/Mapa drogowa
226 do Europy (Road Map to Europe), zawierającą 18 głównych wytycznych unijnych (Analiza Wykonalności), które miały być realizowane przed podjęciem negocjacji stowarzyszeniowych 46. Unia Europejska zajęła się także kolejnymi etapami pomocy gospodarczej w odbudowie zniszczonego wojną kraju. W 2001 r. zaczął funkcjonować nowy program, wspomniany CARDS, dzięki któremu do 2006 roku Bośnia uzyskała kilkaset milionów euro 47. Także w 2001 r. Komisja Europejska przyjęła Strategię dla Bośni 48. Poza CARDS Unia Europejska przekazywała krajom bałkańskim znaczące środki finansowe w ramach tzw. pożyczki makrofinansowej (Microfinancial Assistance), która zawiera granty lub pożyczki wspierające programy reform przygotowywane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W ten sposób Bośnia uzyskała m.in. w 2003 r. 60 milionów euro 49. Istotnym sukcesem podzielonego kraju na drodze integracji z instytucjami europejskimi było przyjęcie Bośni w kwietniu 2002 r. do Rady Europy przy istotnym zastrzeżeniu i warunku kontynuacji demokratycznych reform oraz utrzymaniu aktywnej współpracy z Trybunałem w Hadze 50. W październiku 2003 r. po długiej i ciężkiej chorobie zmarł jeden z symboli niepodległej Bośni i twórców systemu autorytarnego oraz polityki islamizacji kraju Alija Izetbegović 51. W listopadzie 2003 r. Komisja Europejska wydała raport o procesie wdrażania SAP i SAA, działalności instytucji państwowych, stanie praw człowieka, stanie gospodarki i reformach rynkowych (zwłaszcza sektora finansowego), warunkach tworzenia firm, istniejących problemach w dialogu politycznym, działalności policji, zwalczaniu przestępczości (w tym handlu ludźmi, narkotykami), o zagrożeniach i perspektywach oraz postępie w stabilizacji kraju 52. Kolejny dokument wydany 14 czerwca 2004 r. przez Radę UE dotyczył zasad, priorytetów i warunków zawartych w Partnerstwie Europejskim z Bośnią 53. Jednym z symboli zwiększania roli Unii w BiH było przejęcie kontroli wojskowej na drodze operacji wojskowej Althea, która miała zastąpić dotychczasową obecność NATO 54. Oficjalnie UE zastąpiła NATO 2 grudnia 2004 r., a siły EUFOR przejęły wszystkie misje utrzymania pokoju od SFOR. Do końca roku EUFOR miały rozlokować 7000 żołnierzy z 22 państw członkowskich UE oraz z 11 państw trzecich na całym terytorium bośniackim 55. Dowodzący operacją brytyjski generał David Leakey zaznaczył: Nasz mandat jest szerszy od mandatu NATO zamierzamy stawić czoło tym, którzy zagrażają bezpieczeństwu i stabilności Bośni; zamierzamy zwalczać sieci i przestępczość zorganizowaną, które przeszkadzają Bośni w postępach na drodze do członkostwa w UE i NATO 56. Bardzo ważnym problemem była i jest sprawa unifikacji instytucjonalnej wszystkich sfer władzy, zwłaszcza wykonawczej i ustawodawczej. Pierwsze lata powojennej Bośni przebiegały w warunkach działania kolektywnego prezydium złożonego z przedstawicieli 3 narodów Bośniaków/ Muzułmanów, Serbów i Chorwatów w miejsce jednego prezydenta, instytucji lokalnych na tej samej zasadzie parytetów, istniejącego podziału kraju na dwie części posługujące się różnymi flagami narodowymi (Federację Bośniacko-Chorwacką/Federację Bośni i Hercegowiny i Republikę Serbską), walutami, paszportami, siłami zbrojnymi i policjami. Istniejące podziały próbowali przezwyciężyć Wysocy Przedstawiciele ONZ, a potem UE. W 1998 1999 roku Hiszpan Carlos Westendorp nakazał przyjęcie flagi narodowej wspólnej dla wszystkich grup etnicznych, waluty, paszportu itd., był to jednak krok, który niewiele znaczył w praktyce, ponieważ bośniaccy Serbowie i Chorwaci mieli w większości już obywatelstwo swych krajów 57. Do dziś nie udało się zastąpić Pre-
227 zydium Republiki inną skuteczną instytucją władzy wykonawczej. Sprawa ujednolicenia symboli czy innych elementów jedności kraju jako czynnik niwelowania podziałów zrodzonych przez wojnę odżyła w 2006 r. po raz kolejny. W kwietniu Sąd Konstytucyjny zakazał oficjalnie używania dotychczasowych symboli (Serbowie dwugłowy biały orzeł, Chorwaci białoczerwona szachownica, Bośniacy złote lilie na białym tle, umieszczone na granatowej tarczy), a w obu częściach kraju od tej pory miała obowiązywać wspólna flaga, godło i hymn 58. To także okazało się martwym przepisem, który jest w większości ignorowany, o czym dalej. Pilną sprawą na drodze Bośni do UE jest kwestia uzyskania pełnej suwerenności kraju i uchylenie protektoratu unijnego przez stopniową likwidację działalności instytucji Wysokiego Przedstawiciela, który nadal sprawuje nadzór nad instytucjami politycznymi, ich funkcjonowaniem itd. na mocy układu z Dayton. Christian Schwarz-Schilling na przełomie stycznia i lutego 2006 r. zastąpił lorda Ashdowna 59. Jego misja wygasała 28 lutego 2007 r., została jednak przedłużona do końca czerwca 60. Schwarz-Schilling był ostatnim Wysokim Przedstawicielem, co też on sam zapowiadał. Zamknął Biuro Wysokiego Przedstawiciela i pozostał na statusie Specjalnego Wysłannika UE (European Union Special Representative EUSR) 61. W wywiadzie udzielonym wiosną 2006 r. wskazał także na priorytety najważniejsze dla Bośni na jej drodze do Europy 62. W listopadzie 2006 r. nadzorował wybory parlamentarne, okazało się jednak, że znów zwyciężyły partie etniczne 63. Wspomniany polityk unijny był przez wielu krytykowany za brak inicjatywy, choć często niesłusznie jako mediator był pionierem tzw. mediacji integrującej, stosowanej potem w Kosowie i byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii 64. Od 30 czerwca zastąpił go Słowak Miroslav Lajčak 65. Korzystając z tzw. uprawnień bońskich, pozwalających na dymisjonowanie polityków i podejmowanie inicjatyw ustawodawczych, zwolnił on wicedyrektora policji Dragomira Adnana, usprawnił też poszukiwanie osób ściganych za zbrodnie wojenne przez Trybunał Haski 66. Działalność wspomnianego Słowaka spotkała się z widocznym oporem Serbów bośniackich. W listopadzie 2007 r. w proteście przeciw 12-letnim rządom obcokrajowców oraz przeciwko ograniczaniu serbskiej autonomii ze stanowiska zrezygnował premier Nikola Špirić 67. Problem funkcjonowania odrębnych instytucji policyjnych dla obu części kraju bardzo długo po wojnie był istotną przeszkodą w rokowaniach stowarzyszeniowych z Unią. W 2005 r. podjęte zostały konkretne działania mające na celu unifikację policji. Proces ten przebiegał bardzo opornie, zwłaszcza z powodu przeciwdziałania Serbów, ale także niektórych polityków muzułmańskich. W każdym razie jeszcze na przełomie roku 2007 i 2008 policja bośniacka składała się z 13 15 różnych struktur 68. Jak wskazała Beata Górka-Winter: Obecna organizacja sił policyjnych prawie całkowicie blokuje wykonywanie przewidzianych dla nich zadań, a jednocześnie stanowi bardzo poważne obciążenie dla budżetu obydwu podmiotów [tj. entitetów]. Funkcjonariusze nie mogą przekraczać granic między podmiotami, co uniemożliwia pościg za przestępcami. Ponadto obie policje są upolitycznione, a w ich strukturach wciąż znajdują schronienie osoby podejrzane o zbrodniczą działalność w okresie wojny z lat 1992 1995, jak i obecne powiązania ze światem przestępczym. W większości regionów jednostki policji są zdominowane przez jedną grupę etniczną (pomimo formalnie obowiązujących parytetów), co zniechęca do powrotu uchodźców innej niż dominująca na danym terenie narodowości 69. Inaczej niż w przypadku armii, pierwszym krokiem ku unifikacji było utworzenie jednej, operującej
228 na terenie całego kraju policji nad policją Państwowej Agencji Śledczej i Ochronnej (SIPA), początkowo istniejącej równolegle z tymi lokalnymi o charakterze etnicznym. Istotnym mankamentem, który leżał u podstaw działania SIPA, były jednak ogromne braki kadrowe na początku 2006 r. sięgały one 50%. Sytuacji nie ułatwiały też sprawy chronicznego niedofinansowania tej struktury policyjno-wywiadowczej i odrębne niekiedy rozwiązania prawne na terenie obu entitetów 70. Pewną próbą przezwyciężania animozji etnicznych i krokiem na drodze do unifikacji była też sprawa wysłania 36-osobowego plutonu ds. intendentury do Iraku w lutym 2005 r. Jednostka ta składała się z przedstawicieli wszystkich zwaśnionych do tej pory grup etnicznych 71. Od grudnia 2006 r. jednostka przysłana przez rząd BiH znalazła się w składzie Wielonarodowej Dywizji Centrum Południe na terenie polskiej strefy 72. Jednym z kluczowych problemów prawnych do rozwiązania na drodze Bośni do UE i przyszłości politycznej kraju było uchwalenie konstytucji, która miała zastąpić tę z Dayton i przyczynić się do zjednoczenia podzielonego kraju przez zastąpienie dotychczasowej, rotacyjnej prezydencji krajem przez stworzenie jednolitego prezydenta dla całości, ponadto krajem rządziłby jeden dwuizbowy parlament, który przejąłby kompetencje obecnych zgromadzeń lokalnych. Projekt podobnego aktu powstał przy pomocy Amerykanów i pewnej pomocy UE. Rozmowy na ten temat rozpoczęły się w II połowie 2005 r. 73 Jednym z etapów było spotkanie, które odbyło się w listopadzie tegoż roku w Brukseli z udziałem przedstawicieli 3 głównych narodów Bośni i Hercegowiny. Niewielki postęp w stosunkach bośniacko-unijnych zaistniał w latach 2004 2006. Podobnie jak Chorwacja, Bośnia podpisała w listopadzie 2004 r. umowę ramową z UE o ogólnych zasadach udziału kraju w programach wspólnotowych 74. W październiku 2005 roku Komisja Europejska zarekomendowała rozpoczęcie rozmów z BiH na temat Stabilizacji i Stowarzyszenia (SAA). Jak powiedział komisarz UE ds. rozszerzenia Olli Rehn: Wszystkie kraje regionu Bałkanów Zachodnich czynią postępy w stosunkach z UE. Pochwalił też Bośnię za przyjęcie wspomnianego projektu reformy policji i jej ujednolicenia (choć, jak się bardzo szybko okazało, o wiele za wcześnie!) 75. W listopadzie na podstawie raportu KE na temat Bośni Rada UE dała zielone światło dla podjęcia rozmów o SAP 76. Pewnym sukcesem było uzyskanie 30 stycznia 2006 r. Partnerstwa Europejskiego 77. W lutym 2006 r. przewodniczący Komisji Unii Europejskiej José Manuel Barroso podczas kilkudniowej podróży i wizyt w Chorwacji, Serbii i Czarnogórze oraz Albanii odwiedził także Bośnię, gdzie w Sarajewie wspomniał, że Bośnia mogłaby zakończyć w tymże roku negocjacje w sprawie zawarcia układu stowarzyszeniowego z UE. Warunkiem jednak miała być realizacja niezbędnych reform 78. Jak powiedział przewodniczący Barroso po spotkaniu z premierem Adnanem Terziciem: Proces negocjacji i reformy idą ręka w rękę. Uważam, że negocjacje mogą być zakończone do końca tego roku 79. Jednak przed tym wciąż podzielonym krajem znajduje się przynajmniej kilkanaście lat ogromnego wysiłku dostosowującego go (choćby w przybliżeniu) do norm unijnych. We wspomnianym wyżej Raporcie generalnym na temat działalności Unii Europejskiej 2006 w odniesieniu do Bośni i Hercegowiny znalazło się następujące sformułowanie: Negocjacje w sprawie układu o stabilizacji i stowarzyszeniu z Bośnią i Hercegowiną prowadzono zgodnie z wytycznymi negocjacyjnymi przyjętymi przez Radę w listopadzie 2005 roku. Techniczny etap negocjacji zakończono w grudniu 2006 roku. Układ ten zostanie podpisany, gdy Bośnia i Hercegowina osiągnie wystarczający postęp w kluczowych obszarach określonych przez UE, szczególnie w zakresie
229 reformy policji. W styczniu 2006 roku rozpoczęto również dialog gospodarczy z BiH; pierwsze spotkanie w tej sprawie miało miejsce w kwietniu. Dnia 30 stycznia Rada mianowała Christiana Schwarz-Schillinga Specjalnym Przedstawicielem Unii Europejskiej w Bośni i Hercegowinie 80. W końcu grudnia 2006 r. Bośnia wraz z Serbią oraz niepodległą już Czarnogórą przystąpiły do programu Partnerstwo dla Pokoju (PdP), mającego być ich przedsionkiem do NATO. Deklarację wraz z przedstawicielami wymienionych państw podpisał w Brukseli sekretarz generalny Sojuszu, Jaap de Hoop Scheffer. Wspomniane kraje chciałyby dołączyć do NATO już w latach 2009 2010, Sojusz Północnoatlantycki na razie jednak nie chce z nimi rozmawiać w sprawie konkretnych dat 81. Swoistej ironii w staraniach bośniackich dodawał fakt, iż ze względu na trudną sytuację gospodarczą kraju w kwietniu 2006 r., Jaap de Hoop Scheffer zaapelował do członków NATO o sfinansowanie Funduszu Powierniczego PdP, by pomóc Bośni i Hercegowinie w demobilizacji żołnierzy i w ich powrocie do życia cywilnego 82. Dodać należy, że powojenna Bośnia była jednym z bardziej zmilitaryzowanych krajów regionu w latach 1995 2000 i o najwyższym współczynniku wydatków na obronność. Wzajemna nieufność wojujących do niedawna stron powodowała, że w 1996 r. liczebność sił zbrojnych wynosiła około 430 tysięcy żołnierzy i uzbrojonych rezerwistów, z czasem dopiero udało się tę ogromną liczbę wojska znacznie zmniejszyć 83. Od końca 2004 r. podjęto starania na rzecz utworzenia jednolitego ministerstwa obrony BiH, którego celem było m.in. przystąpienie kraju do PdP oraz kwestia finansowania sił zbrojnych, ich modernizacji i skuteczności, także poza granicami 84. Na mocy uchwalonej w grudniu 2003 r. ustawy o obronności Bośni i Hercegowiny dokonano zmian w konstytucji Republiki Serbskiej, a także w ustawie o obronności i armii tejże Republiki. Dopiero w 2005 r. pod naciskiem społeczności międzynarodowej parlament serbski (Skupština RS) zmuszony był wydać ustawę o odrębności własnych sił zbrojnych, co było pierwszym niewielkim krokiem ku jednolitości armii podzielonego kraju 85. 31 grudnia zlikwidowano także ministerstwa obrony obu entitetów, a na ich miejsce 1 stycznia 2006 r. powołano centralne Ministerstwo Obrony BiH. O ile reforma naczelnego dowództwa z trudem się powiodła, o tyle nadal faktycznie pozostały trzy człony sił zbrojnych muzułmańska Armia Bośni i Hercegowiny (ARBiH), Armia Republiki Serbskiej (VSR) i Chorwacka Rada Obrony (HVO). Zabiegi rządu w Sarajewie o stworzenie jednostek wielonarodowych wciąż nie mają poparcia politycznego i tzw. woli politycznej w tym kierunku ze względu na opór polityków głównych partii serbskich i chorwackich 86. Pewnym postępem w stabilizacji wewnętrznej kraju w pierwszej połowie 2007 r. była decyzja o redukcji liczby żołnierzy EUFOR-u w czerwcu z 6,5 do 2,5 tysiąca, o czym poinformował w Brukseli odchodzący generał broni Jean Paul Perruche 87. Wojska unijne miały być redukowane stopniowo i do czerwca wszyscy żołnierze mieli zostać skoszarowani w Sarajewie. W pozostałych częściach kraju pozostałyby jedynie punkty kontrolne i oddział szybkiego reagowania gotowe do poruszania się po całym obszarze Bośni 88. 4. Parafowanie i podpisanie układu SAA przez Bośnię i Hercegowinę (grudzień 2007 czerwiec 2008). Trudności i perspektywy integracji Bośni i Hercegowiny z Unią Europejską Na znaczenie Bałkanów Zachodnich w dalszej perspektywie dla UE zwrócił uwagę w 2002 r. ówczesny komisarz ds. relacji
230 zewnętrznych Chris Patten. Przebywając w kwietniu tego roku na kongresie Zachodniobałkańskiego Forum Demokracji (Western Balkans Democracy Forum), wypowiedział się na temat przyszłej integracji i jej perspektyw: Nasz wybór w tym przypadku jest jasny: albo my wyeksportujemy stabilność na Bałkany, albo Bałkany wyeksportują niestabilność do nas 89. Kilka lat później, 1 października 2007 r., premier Słowenii Janez Janša pisał w liście do przywódców Unii i Komisji Europejskiej: Jeśli chcemy zrealizować ideę ojców-założycieli o wolnej i zjednoczonej Europie, musimy podejmować śmiałe decyzje dotyczące Bałkanów Zachodnich 90. O ile w przypadku Chorwacji ta odwaga byłaby jak najbardziej wskazana, o tyle w przypadku Bośni i Hercegowiny byłaby to na razie brawura, i to zbyt daleko idąca... Istniejące obecnie problemy w akcesji BiH i kwestie, które mają szansę lub zostały pomyślnie załatwione, pokazują dokumenty wydawane przez Parlament Europejski. Parlament przez lata monitorował tworzony z trudem proces demokratyzacji i stabilizacji w Bośni. W 2006 r. przyjął projekt zalecenia w tej sprawie złożony przez Doris Pack w imieniu Europejskiej Partii Ludowej (chadecy) i Europejskich Demokratów. W dokumencie wydanym 15 III 2007 r. przez Parlament Europejski, przeznaczonym dla Rady Unii Europejskiej, przedstawiono wiele zaleceń, uwag i problemów, jakie czekają Bośnię i Hercegowinę w procesie stowarzyszenia i akcesji (podobnie jak we wcześniejszym z czerwca 2004 r.). Podstawą prawną wspomnianego dokumentu były następujące rozporządzenia i akty prawne: Projekt złożony przez Doris Pack (B6-0615/2006); Porozumienie między przedstawicielami państwa bośniackiego i jego obszarów/ kantonów z 5 października 2005 r. w sprawie restrukturyzacji policji; Decyzja z 22 listopada 2005 r. w sprawie SAA; Porozumienie szefów głównych sił politycznych Bośni z 18 marca 2006 roku w sprawie zmian w konstytucji; Decyzja Rady Wdrażania Pokoju (PIC) z 23 czerwca, nakłaniająca Biuro Wysokiego Przedstawiciela (OHR) do jego zamknięcia w dniu 30 czerwca 2007 r. (przedłużono działalność o rok); Sprawozdanie Komisji z 2006 r. o postępach BiH (SEC(2006)1384); Wnioski Rady do spraw Ogólnych z dnia 11 grudnia 2006 r. w sprawie Bałkanów Zachodnich; Artykuł 114 ust. 3, oraz art. 90 Regulaminu; Sprawozdanie Komisji Spraw Zagranicznych (A6-0030/2007) 91. W omawianym dokumencie Komisja Europejska dokonała oceny, dawała zalecenia lub oficjalnie nakazywała rozwiązanie m.in. następujących problemów: oceniła stopień zaawansowania tworzenia struktur jednolitej dla całego kraju policji; wyraziła uznanie dla pracy włożonej przez Misję Policyjną UE we wspieranie rozwoju skutecznych i nowoczesnych sił policyjnych w Bośni; z zadowoleniem przyjęła fakt współpracy bośniackich sił policyjnych i rządowych z Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii (ICTY), między innymi przez udzielanie dostępu do archiwów wojskowych. Wyraziła jednak potępienie wobec niezaaresztowania wszystkich oskarżonych o zbrodnie wojenne nadal pozostających na wolności na terenie państwa oraz wobec faktu, że dokumenty, które potencjalnie można by wykorzystać w śledztwie, w wielu przypadkach zaginęły ; zbadała sprawy zastrzeżeń co do sposobu głosowania w parlamencie; skrytykowała istniejące wciąż silne podziały etniczne;
231 dobitnie wyraziła także sprzeciw w sprawie wszelkich prób wydzielania terytoriów monoetnicznych; przypomniała też politykom BiH, że wspólnota międzynarodowa nie będzie tolerowała żadnych środków lub polityki, które bezpośrednio lub pośrednio podważałyby wieloetniczny charakter, integralność terytorialną, stabilność i jedność Bośni oraz jednostek wchodzących w jej skład; wzywała też Wysokiego Przedstawiciela do zachowania szczególnej czujności w tym względzie i do bardziej zdecydowanego promowania reintegracji uchodźców i przesiedleńców na całym terytorium Bośni i Hercegowiny, a w szczególności w Republice Serbskiej, której osiągnięcia, jeśli chodzi o powrót uchodźców i przesiedleńców, rozczarowują; pochwaliła treść niedawnego oświadczenia premiera Republiki Serbskiej w Bośni, dotyczącego zobowiązań rządu tego obszaru administracyjnego do zapobiegania wszelkim ewentualnym zakłóceniom porozumienia w sprawie statusu Kosowa; wezwała przywódców Bośni i Hercegowiny do rozwiązania wszelkich sporów granicznych z państwami ościennymi, a w szczególności do poszanowania i ratyfikowania porozumienia w sprawie wytyczenia granic lądowych i rzecznych; wezwała przywódców BiH do dalszych wysiłków celem pełnego wdrożenia przyjętych reform w dziedzinie środków masowego przekazu; wezwała także władze Bośni do szybkiego wdrożenia priorytetów wyrażonych w partnerstwie europejskim; ponownie stwierdziła, że polityka UE wobec Bośni i Hercegowiny oraz całego regionu Bałkanów Zachodnich opiera się zasadniczo na wyraźnej perspektywie członkostwa w UE, zgodnie z postanowieniami agendy z Salonik z 2003 r.; nakazała wznowienie debaty konstytucyjnej (zwłaszcza w sprawie rewizji mechanizmu weta zgłaszanego przez obszary administracyjne wchodzące w skład kraju, śmielszego usprawniania struktur administracyjnych BiH w celu uproszczenia i przyspieszenia procesu decyzyjnego, a także stworzenia nowej, wyraźnej i zawężonej interpretacji pojęcia żywotny interes narodowy, by zapobiec wszelkim, opartym na motywach etnicznych, nadużyciom weta do celów czysto obstrukcyjnych); zaapelowała o pomoc UE w przyjęciu standardów i praw UE, zaleciła też poświęcenie większej uwagi rozwiązywaniu problemów związanych z przeszłością, w tym kwestii osób zaginionych podczas konfliktu, oraz wdrażanie działań na rzecz stworzenia ogólnego, niedyskryminacyjnego systemu oświaty w Bośni, opartego na tolerancji i poszanowaniu różnorodności; wskazała na potrzebę położenia kresu segregacji różnych grup etnicznych kształcących się w jednej szkole, debaty nad stworzeniem wspólnego programu dla uczniów podlegających obowiązkowi szkolnemu, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu nauczania historii, oraz poprawy kształcenia ustawicznego nauczycieli; nakazała krajowej komisji prawdy i pojednania zbadać kwestię nadużyć popełnionych w przeszłości i przedstawić sprawozdanie na ten temat; z zadowoleniem przyjęła otwarcie pierwszej rundy rokowań UE z Bośnią i Hercegowiną w sprawie ułatwień wizowych w listopadzie 2006 r. i oczekuje zakończenia ich w czerwcu 2007 r., by przyjęte postanowienia mogły wejść w życie w 2008 r. Komisja podkreśliła, że ostatecznym celem musi być ułatwienie wszystkim obywatelom krajów Bałkanów Zachodnich wjazdu na teren UE; z zadowoleniem przyjęła fakt, że Bośnia i Hercegowina podpisała wiele konwencji międzynarodowych oraz przyjęła liczne akty prawne mające na celu zagwarantowanie praw kobietom i promowanie tych praw, wezwała jednak rząd Bośni do kontynuowa-
232 nia swych wysiłków na rzecz wdrożenia zasad zawartych w tych międzynarodowych i krajowych instrumentach prawnych; w punktach 32 35 KE zajęła się potrzebą mówienia przez społeczność międzynarodową w sprawie Bośni jednym głosem oraz kwestią działalności Specjalnego Przedstawiciela UE i dalszym prowadzeniem OHR 92. Jeszcze jednym krokiem BiH ku stowarzyszeniu był następny dokument. W czerwcu 2007 r. Komisja Europejska wydała obszerny kilkuletni plan na lata 2007 2009, będący mapą drogową dla Bośni i Hercegowiny, mający pomóc jej w osiągnięciu stanu od potencjalnego kandydata do państwa kandydującego do UE i w dalszej perspektywie pełnego członkostwa w procedurach dostosowawczych. Jedną z takich instytucji jest m.in. Instrument dla Pomocy Przedakcesyjnej (Instrument for Pre-Accesion Assistance IPA) 93. Po raz kolejny zastrzeżenia unijne wobec Bośni zgłosił w listopadzie tego roku zastępca Głównego Dyrektora Komisji Europejskiej, Jan Truszczyński, w rozmowie z delegatem bośniackim, Dimitriosem Kourkoulasem. Omówiono także po raz kolejny problemy w dziedzinie przestrzegania praw człowieka, reformy sądownictwa i jego dostosowywania do reguł europejskich, dalszy etap reformy policji i realizacji SAP. Truszczyński pochwalił Bośnię za porozumienie głównych sił politycznych kraju zawarte w Mostarze w sprawie ujednolicania policji, a także poprawę w sferze gospodarki ograniczenie deficytu budżetowego i tłumienie inflacji 94. Zastrzeżenia Truszczyńskiego nie miały jednak negatywnego wpływu na całościowy, momentami pozytywny wtedy obraz wzajemnych stosunków Sarajewa z Brukselą. Nie przeszkodziły także w dokonaniu bardzo istotnego postępu na drodze zbliżenia Bośni i Hercegowiny z UE. 4 grudnia parafowany został w Sarajewie układ SAA 95. W ceremonii, która odbyła się w Sali Wielkiej Parlamentu (Saboru), ze strony unijnej udział wziął komisarz Olli Rehn oraz Wysoki Wysłannik UE Miroslav Lajčak. Stronę bośniacką reprezentowali natomiast przedstawiciele Prezydium BiH: Haris Silajdžić, Željko Komšić i Nebojša Radmanović, a także premierzy obu entitetów: Republiki Serbskiej Milorad Dodik i Federacji BiH Nedžad Branković oraz licznie zgromadzeni dyplomaci unijni, krajów postjugosłowiańskich i innych 96. Olli Rehn powiedział: Umowa, którą dziś podpisaliśmy, przynosi konkretne korzyści obywatelom Bośni i Hercegowiny. Ustanawia strefę wolnego handlu i daje bezpieczeństwo potencjalnym inwestorom. Jeśli kolejne stadia wzajemnych stosunków procesu integracji będą prawidłowo realizowane, kolejnym etapem będzie status kandydata. Z kolei przedstawiciel Rady Ministrów BiH, Nikola Špirić, wskazał: Dla Bośni i Hercegowiny ten dzień jest dziś bardzo dobry. Oprócz tego przyspieszyliśmy nasze starania w kierunku reformy policji, reformy środków masowego przekazu, pełnej współpracy z Trybunałem w Hadze i dalszego wprowadzania reform gospodarczych. Nie śmiemy zmarnować tej historycznej szansy, tak by przyszłość oddaliła nas od skutków przeszłości 97. Pewnym uzupełnieniem było podpisanie 1 stycznia wstępnego porozumienia między Unią a BiH, dotyczącego ułatwienia wydawania wiz dla obywateli tego kraju 98. Półtora miesiąca później, 17 lutego 2008 r., Kosowo ogłosiło niepodległość 99. Fakt ten odbił się nie tylko na Serbii, ale także na sąsiednich państwach. W ciągu najbliższych dni Serbia (zwłaszcza Belgrad) i miasta Kosowa zamieszkane przez mniejszość serbską stały się widownią burzliwych demonstracji sprzeciwu, które gdzieniegdzie przerodziły się w krwawe zamieszki 100. Manifestacje przetoczyły się także przez miasta Republiki Serbskiej w Bośni. Niespokojny przebieg miały zwłaszcza w Banja Luce 101. Oficjalnie
233 władze Republiki odżegnały się od jakichkolwiek działań prowadzących do secesji. 28 lutego premier Milorad Dodik oświadczył, że Republika Serbska chce trzymać się zasad wypracowanych przez układ z Dayton i ma jeszcze czas na niepodległość 102. Ta legalistyczna i dyplomatyczna wypowiedź wyglądała już nieco inaczej w wywiadzie dla serbskiego dziennika Dnevnik. M. Dodik stwierdził tam wyraźnie: Obecne kierownictwo Republiki Serbskiej nie chce wdawać się w awantury i będzie działać na fundamencie zasad pokoju zawartego w Dayton. Pomimo tego mamy wciąż możliwości na tak radykalny krok, jakim jest ogłoszenie niepodległości 103. Jak widać, druga część była bardziej wymowna i w istocie nie zamykała drogi do przyszłej secesji 104. Kilka dni po ogłoszeniu kosowskiej niepodległości, 22 lutego parlament w Banja Luce przyjął rezolucję, w której stwierdzono, że może być przeprowadzone referendum w sprawie przyszłego statusu RS, co niemal natychmiast zostało oprotestowane przez Miroslava Lajčaka, który dodatkowo pogroził Serbom, że w razie czego skorzysta ze swych prerogatyw 105. Najprawdopodobniej nagrodą za kwietniowe porozumienie w sprawie utworzenia jednolitej policji BiH, ale też z powodu realnej groźby secesji Republiki Serbskiej było przyspieszenie prac nad finalizacją problemu SAA. Pewnym wstępem do tego było rozpoczęcie dialogu o liberalizacji wiz (26 maja) i zaprezentowanie przez Komisję Europejską mapy drogowej dalszego rozwoju tego problemu (5 czerwca) 106. Podpisanie wspomnianego układu SAA nastąpiło 16 czerwca 2008 r. w Luksemburgu 107. Bośnia była do tej pory jedynym krajem postjugosłowiańskim, który nie podpisał podobnego porozumienia. Obecnych było przy tym 27 ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich UE. Równolegle z wymagającym ratyfikacji układem SAA, UE i Bośnia podpisały tymczasowe porozumienie (mające wejść w życie 1 lipca) o ustanowieniu wolnego handlu między oboma podmiotami politycznymi 108. W 2008 roku, mimo podpisania SAA i wpompowania w gospodarkę kraju miliardów dolarów i euro, spoistość polityczna kraju jest bardzo problematyczna. Jako jednolite państwo Bośnia funkcjonuje szczególnie efektownie tylko na prezentacjach dokonywanych przez urzędników międzynarodowych, którzy tam pracują 109. Na terytorium Republiki Serbskiej, której granica przebiega już na przedmieściach Sarajewa, trudno zorientować się, że jest to obszar Bośni i Hercegowiny, ponieważ nie ma m.in. jej oficjalnych symboli państwowych. Wszędzie widnieją serbskie białe orły i flagi, nawet na urzędach. Nadal są widoczne spory, które dotkliwie rozdzierają wewnętrznie i tak już podzielone państwo osądzanie i ocena wzajemnych aktów przemocy, czystek etnicznych i zbrodni wojennych, budowy pomników i konstytucji 110. Do tego dochodzi cały czas perspektywa secesji Republiki Serbskiej i wciąż widoczny separatyzm Chorwatów, którzy chcieliby odtworzenia czy wydzielenia Chorwackiej Republiki Herceg-Bośni jako odrębnego entitetu, choć oficjalnie politycy chorwaccy temu zaprzeczają 111. Oprócz wspomnianej kwestii widocznego coraz bardziej braku spoistości politycznej kraju można także wymienić inne bardzo istotne problemy Bośni ogromny stopień korupcji oraz nasilenie zjawiska przestępczości zorganizowanej (zwłaszcza przemyt broni, narkotyków, przy których rodzima produkcja też ma swój istotny udział, proceder handlu żywym towarem, szczególnie kobietami) 112. Według raportów zaprezentowanych przez przedstawicielstwo Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) w BiH w marcu 2007 r. ponad połowa społeczeństwa nie korzysta z pozytywnych aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego. Również wskaźnik poziomu bezrobocia jest w tym kraju bardzo
234 wysoki (w 2007 r. jego poziom wyniósł 44%, a w przypadku ludzi młodych nawet 60%) 113. W związku z tymi czynnikami Bośnię i Hercegowinę niektórzy politycy i ludzie mediów nazywają wręcz państwem upadłym, którego istnienie podtrzymywane jest siłą i pieniędzmi Zachodu mamionego iluzją multikulturalizmu, politycznej poprawności twór polityczno-prawny o najbardziej kosztownym i skomplikowanym systemie politycznym świata, mający 14 parlamentów i 200 ministerstw 114. Czynnikiem, który ostatnio ugruntował istniejące podziały etniczne, były wybory samorządowe w 149 gminach kraju (październik 2008 r.), w których zwycięzcami okazały się partie określane jako nacjonalistyczne 115. W Republice Serbskiej zwycięstwo odniosła Unia Niezależnych Socjaldemokratów (SNSD) premiera Dodika, druga natomiast pod względem wyniku to Partia Serbsko- -Demokratyczna (SDS, której szefem jest Zlatko Lagumdžija). W Federacji BiH najlepszy rezultat wyborczy osiągnęła postizetbegoviciowska SDA (kierowana przez Sulejmana Tihicia) oraz Chorwacka Unia Demokratyczna BiH (HDZ BiH, Dragana Covicia) 116. O ile w wypadku Chorwacji postęp w dalszej współpracy z Unią jest widoczny, a proces akcesji realny w latach 2009/2010 2011/2012, o tyle znacznie gorzej jest w odniesieniu do Bośni i Hercegowiny, której ostatnimi sukcesami jest dokonanie wprowadzenia reformy policji w kwietniu i podpisanie w czerwcu układu SAA, czy w lipcu 2008 r. porozumienia o wymianie handlowej i IPA 117. Pomijając widoczną nadal niestabilność i wciąż widoczne w większym czy mniejszym stopniu zatargi etniczne, sztuczność granic poszczególnych kantonów i trudność w budowie jednolitego wewnętrznie państwa, problemem jest także odmienność kulturowa ze względu na bardzo duże skupisko wyznawców islamu (ponad 44%). Swoistym paradoksem było także i to, jak wskazują niektórzy autorzy, że to nie Bośnia i Hercegowina przyszła pierwsza do Unii Europejskiej, ale Unia przyszła do niej w postaci pomocy finansowej, stabilizacyjnej, doradczej i administracyjnej 118. Można tylko życzyć mieszkańcom, by Bośnia nie rozpadła się lub nie pogrążyła w wojnie domowej i oby ten piękny kraj, silniejszy już politycznie i ekonomicznie, a także bardziej skonsolidowany, kiedyś znalazł się w Unii... Od czasów prezydentury Izetbegovicia i wojny nadal problemami są przestrzeganie praw człowieka i mniejszości etnicznych, a także przejawy odgórnej islamizacji na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny. Ostatnim przykładem z grudnia 2008 r., jednostkowym wprawdzie, ale ukazującym bardzo dobrze istniejące uprzedzenia czy nawet szowinizm na tle religijnym jest kwestia osoby Dziadka Mroza (lokalnej odmiany św. Mikołaja po chorwacku Djeda Božičnjaka, po serbsku Božič Baty). Miejski kurator oświaty w Sarajewie (Muzułmanin) zabronił wizyt Dziadka Mroza w przedszkolach, bo postać ta nie ma nic wspólnego z tradycją bośniacką. Bardzo wielu jednak muzułmańskich mieszkańców Sarajewa odrzuciło ten mało udany pomysł i nadal Dziadek Mróz jest widoczny na sklepowych witrynach i w innych miejscach 119. Część radykalnych islamistów uważa, że odgórnie wprowadzana tradycja muzułmańska powinna przekonać wszystkich, że cały kraj był od zawsze przynależny do świata islamu. Tymczasem islam obok prawosławia, katolicyzmu, judaizmu był tylko jednym z elementów bardzo złożonej tradycji kulturowej Bośni i w czasach współistnienia etnicznego i różnorodności wyznaniowej między sąsiadami (zwanej z tureckiego komşuluk ) chętnie obchodzono wspólnie święta, bawiono się na weselach. Dlatego do tradycji Bożego Narodzenia i osoby Dziadka Mroza nie ustosunkowywano się wrogo. Wręcz przeciwnie, cieszy-