Przemysław Kasperkiewicz Katowice, 26.05.2008 Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej Ul. Krasińskiego 8 40-019 Katowice Sprawozdanie z Konferencji Biblioteka 2.0 zasoby cyfrowe w nauce, kulturze i administracji, Katowice 15 maja 2008 W dobie kształtowania się i utrwalania społeczeństwa informacyjnego i ekspansji Internetu w szeroko pojętym obszarze gospodarki, kultury i edukacji coraz częściej dyskutuje się o problemach związanych z funkcjonowaniem twórców oraz instytucji publicznych w cyberprzestrzeni. Dzięki Internetowi poszerzają się możliwości w zakresie publikowania i upowszechniania kultury. Środowisko artystyczne dotąd hermetyczne i dość precyzyjnie określone zaczyna otwierać się na nowych uczestników (zarówno amatorów jak i profesjonalistów), którym do tej pory nie było dane brać udziału w procesie tworzenia i publikowania zróżnicowanych formalnie treści. Poszerzeniu uległy też możliwości odbioru ponad wszelkimi podziałami o charakterze terytorialnym i kulturowym. Coraz powszechniejszy dostęp do sieciowych technologii zmienił sposób prezentowania i udostępniania dokumentów i dzieł artystycznych przez instytucje tym się zajmujące. Nikogo nie dziwi dziś pojęcie digitalizacja, tworzenie elektronicznych publikacji oraz bibliotek cyfrowych. To ciągłe procesy, które wzajemnie się przenikają natrafiając na sporne kwestie chociażby przestrzegania praw autorskich czy licencji. Te i inne problemy stały się podstawą do interesujących wystąpień i dyskusji, w ramach zorganizowanej w dniu 15 maja bieżącego roku - wspólnie przez Bibliotekę Uniwersytetu Śląskiego i Bibliotekę Śląską - Konferencji Biblioteka 2.0: zasoby cyfrowe w nauce, kulturze i administracji. Honorowy patronat nad tym przedsięwzięciem objęło Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, przy współudziale sponsorów: International Publishing Service Sp. z.o.o, 3M Polska Sp. z o.o., Digital Center, Sun Microsystems Poland, A.B.E. Marketing, Aleph Polska, Prolib i Info Technology Supply PL Dariusz Kuźmiński. Uczestników konferencji powitał prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś Rektor Uniwersytetu Śląskiego. W kilku słowach wspomniał o znaczeniu realizowanego projektu Śląskiej Biblioteki Cyfrowej i kwestiach formalno-prawnych dotyczących digitalizacji dokumentów w aspekcie prawa autorskiego oraz wyjaśnił zakres pojęcia biblioteki 2.0 odnosząc je do całokształtu funkcjonowania i organizacji biblioteki jako instytucji opracowania i upowszechniania dóbr kultury, sygnalizując również kluczową aktywizację czytelnika, tym razem już nie-biernego odbiorcę informacji. Kilka słów w podobnym tonie wypowiedział dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego prof. UŚ dr hab. Dariusz Pawelec. Następnie głos zabrał Jarosław Pawłowski podsekretarz stanu w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego. Omówił zasady funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy, wskazując na wzrost wartości handlu i usług w Internecie i olbrzymie możliwości w zakresie wykorzystania środków unijnych na rozwój kształcenia w ramach programu Kapitał ludzki. W jego ocenie Internet umożliwił łączenie środowisk naukowych, biznesowych i 1
obywatelskich w działaniu na rzecz współpracy w zakresie tworzenia i przesyłania wiedzy i informacji. Takie zacieśnienie współpracy pozwala ponadto wykreować nowe relacje pomiędzy różnymi grupami zawodowymi i społecznymi, a w następnie przyśpieszyć rozwój gospodarczy kraju. Pierwszy z referentów Alek Tarkowski członek McLuhan Program Media and Technology na Uniwersytecie w Toronto oraz krajowy koordynator projektu Creative Commons zajął się zjawiskiem tzw. wolnej kultury, która powstała dzięki rozwojowi nowych technologii kopiowania i rozpowszechniania informacji. Przez długi okres czasu istniał wyraźny podział pomiędzy twórcami kultury a odbiorcami. Wysokie koszty publikowania i kopiowania skutecznie ograniczały akt twórczego działania do instytucji profesjonalnych. Obecnie czynność zwielokrotniania podlega zasadom dozwolonego użytku i może być podejmowana w sposób niemal nieograniczony, przy ogólnej dostępności środków technicznych. Budzi to stale kontrowersje zarówno wśród twórców (autorów treści) jak i animatorów prawa autorskiego. Prelegent zwrócił uwagę na fakt, iż prawo autorskie w obecnej formie reguluje przede wszystkim interesy wąskiej grupy zainteresowanych (autorów, producentów, spadkobierców), zdecydowanie sankcjonując prawa przysługujące nabywcom i odbiorcom. Powszechnie stosowana zasada tzw. dozwolonego użytku wydaje się niewystarczająca. Autor wystąpienia przedstawił istotę funkcjonowania międzynarodowego projektu o nazwie Creative Commons (wdrażanego w Polsce od 3 lat), którego głównym inspiratorem był amerykański ruch na rzecz wolnego oprogramowania. Obecnie w projekcie uczestniczy 45 krajów, które stosują i wciąż modyfikują poszczególne wersje opracowanych licencji. Należy podkreślić, iż Creative Commons nie prowadzi działalności legislacyjnej, nie kontroluje też faktycznego przestrzegania prawa autorskiego to raczej wolna inicjatywa skupiająca ludzi kultury, którzy zgodzili się udostępniać swoje utwory wedle przyjętych, mniej restrykcyjnych a za to bardziej liberalnych zasad. Udostępnianie zróżnicowanych treści w oparciu o licencje CC znajduje głównie zastosowanie w Internecie, referent przedstawił kilka przykładów internetowych serwisów, które korzystają z tego typu licencji: w sferze filmu Where are the Joneses (wspólne tworzenie serialu przez profesjonalistów i amatorów, a następnie udostępnianie odcinków w sieci); Pich (tworzenie filmów animowanych, przy czym licencja nie obejmuje samych animacji, a jedynie narzędzia programowe wykorzystane przy ich kształtowaniu); Enthusiasts Archive (udostępnianie rodzimych, amatorskich filmów krótkometrażowych z lat 60-tych powstałych w przyfabrycznych klubach filmowych); w sferze muzyki Ghosts I-IV (projekt zespołu Nine Inch, udostępniającego w sieci swoje autorskie nagrania); Jamendo (serwis społeczności owy skupiający twórców oferujących darmowy dostęp do swoich muzycznych albumów w celach niekomercyjnych); w sferze książki Free Culture Lawrence a Lessing a; Bookmobile; Public Library of Science (przykład wydawnictwa, w którym każdy może nieanonimowo umieścić swój tekst oraz recenzję); w sferze sztuki Manual CC (udostępnianie dzieł sztuki na licencji CC); w sferze fotografii Library of Congress, Flickr; Wiadomości 24.pl; Eyevio Beta; Lingro. W projekcie uczestniczy także serwis Wikipedia. Autor zwrócił uwagę na potrzebę objęcia licencjami CC innych inicjatyw, pozostających w obszarze niezrealizowanych pomysłów takich jak: Filmoteka Narodowa w Internecie, Polskie Kroniki Filmowe jako audiowizualna część Wikipedii, czy też Wolne 2
Podręczniki projekt współtworzenia i darmowego udostępniania w sieci szkolnych podręczników przez nauczycieli. Zasadniczym przesłaniem wystąpienia Alka Tarkowskiego było uzmysłowienie zebranym, czym jest tzw. wolna kultura oraz na ile prawa autorskie pomagają i przeszkadzają w upowszechnianiu wiedzy, niezbędnym z punktu widzenia procesu samokształcenia i wszechobecnej edukacji. Jak pogodzić interesy właścicieli praw do utworów z rzeczywistymi potrzebami publiczności? Inicjatywa Creative Commons to próba odpowiedzi na to pytanie i przyczynek do szerszej dyskusji, w której głos powinny zabrać wszystkie zainteresowane strony. Kolejny referat wygłosił dr Henryk Hollender dyrektor Biblioteki Politechniki Lubelskiej. Rzecz dotyczyła strategii, współpracy i polityki podejmowanej przez biblioteki cyfrowe. Autor wskazał na pozytywne aspekty digitalizacji zasobów bibliotecznych, hamowanej m.in. przez restrykcyjne prawo autorskie. Według niego, nie zostały dotąd wypracowane klarowne schematy i zasady w zakresie tworzenia i współpracy bibliotek cyfrowych. Większość z nich to projekty oddolne, co powoduje brak spójności, koordynacji i zgodności stosowanych technologii informatycznych. Następnie prelegent dokonał analizy typologii dokumentów i kategorii rzeczowych kolekcji cyfrowych wskazując na stosowanie zbyt ogólnej i mało precyzyjnej taksonomii. Posłużył się jako przykładem cyfrowej wersji książki publikacją pt. Między rozsądkiem a uczuciem Twórczość literacka Elżbiety z Krasińskich Jaraczewskiej (1791-1832) autorstwa Anastazji Śmiechowskiej-Karpińskiej. Omówił również przykład elektronicznego repozytorium wiedzy: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. W opinii Henryka Hollendra biblioteki cyfrowe poza niekwestionowanymi pozytywami częstokroć nie stosują ujednoliconego słownictwa w opisie rzeczowym dokumentu oraz nie oferują możliwości pełno tekstowego wyszukiwania. Ponadto rozmyciu ulega pojęcie dokumentu bibliotecznego, następuje również zmiana zasad grupowania i porządkowania dokumentów nieksiążkowych, funkcjonujących w tradycyjnych systemach bibliotecznych. Biblioteki cyfrowe zdaniem referującego powinny być bardziej wydajne i szerzej dostępne, ich zakres i struktura organizacyjna bardziej uniwersalne. W projektach tworzenia cyfrowych kolekcji winny też uczestniczyć biblioteki naukowe obecnie fachowe publikacje stanowią zdecydowaną mniejszość wśród udostępnianych elektronicznych źródeł. Za główną strategię tworzenia cyfrowych skarbnic wiedzy uznać należy ochronę i upowszechnianie dóbr kultury, dlatego aspekt polityczny powinien dotyczyć wspierania tego typu inicjatyw a nie stawać się wyłącznie kwestią personalnych ambicji, prestiżu czy też politycznej poprawności. Na koniec wystąpienia autor przedstawił propozycję dotowania bibliotek cyfrowych w ramach Funduszu Misji Publicznej. Problematyka zaprezentowana w tym referacie pozwala zastanowić się nad kryteriami projektowania bibliotek cyfrowych. W jaki sposób zagwarantować wysoki poziom techniczny i funkcjonalny elektronicznym kolekcjom oraz zapewnić kompatybilność różnie rozwiązanych systemów organizacji i zarządzania informacją w wersji cyfrowej? Modelowanie bibliotek cyfrowych na poziomie regionalnym powinno stać się okazją do próby stworzenia krajowych procedur w tym zakresie. Zagadnienie digitalizacji szerzej omówili Maria Śliwińska i Sebastian Michałek z Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Wymieniono najważniejsze programy europejskie 3
(Phare, Tempus, Culture2000, TEN, econtent), akty prawne i dyskusje (rezolucja z Szengen, traktat z Mastricht, debata bibliotekarzy europejskich w Strasburgu) oraz programy ramowe. Następnie przedstawiono projekty dotyczące właściwej digitalizacji (MINERVA, EURIDICE, MICHAEL). Niezwykle interesującą problematykę nt. semantycznego Internetu podjął Adam Dudczak z Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. W obliczu stale powiększających się cyfrowych repozytoriów wiedzy i ogólnie zasobów informacji brakuje skutecznego narzędzia umożliwiającego bardziej efektywne wyszukiwanie informacji. Dotychczasowe meta-języki służące do opisu zawartości dokumentu nie zawsze pozwalają na stworzenie dokładnej charakterystyki wyszukiwawczej, a wyszukiwarki posługują się mechanizmami, które nie stanowią skutecznych filtrów podnoszących stopień relewancji wytypowanych dokumentów wynikowych. Autor przedstawił założenia nowego języka RDF (Resource Description Framework), który powstał w celu poprawy opisywania dokumentów. Co więcej, funkcjonują już ulepszone wersje wyszukiwarek semantycznych (Hakia, Spock, MicroSearch, Tagaroo). Problem adaptacji omówionego języka i narzędzi wynika z wysokich kosztów przy nie od razu widocznych korzyściach oraz braku prostych edytorów pozwalających na tworzenie stron WWW z zaimplementowanym skryptem opisu dokumentów RDF. Istnieje również problem z konwersją meta danych na język RDF wyjątek stanowi oprogramowanie DLibra, które wspiera eksport danych dla wspomnianego formatu. Poruszona tematyka stanowi wstęp do szerszej dyskusji nad opracowaniem bardziej efektywnych sposobów wyszukiwania i filtrowania informacji publikowanej w Internecie, w obliczu ciągłego jej przyrostu. Kolejny z prelegentów Grzegorz Gmiterek (UMCS) przedstawił referat dotyczący funkcjonowania nowych mediów w środowisku bibliotecznym. Autor omówił funkcjonujące serwisy społecznościowe, do których zaliczyć należy: biblioteki webowe (np. Vademecum Bibliotekarza), spersonalizowane strony startowe (np. startowy.pl, pingle.pl, popurls.com, eufeeds.eu), serwisy diggo-podobne (wykop.pl, trendomierz.pl, on media.pl, tuts.pl), serwisy WIKI (np. Wikipedia, Library Success, Librarian Chics, Book Lust), wspólne projekty tworzenia książek (np. weebook.com, mixbook.com), podcasty czyli audycje dźwiękowe (np. Glosa o nowych książkach). Grzegorz Gmiterek zwrócił uwagę na ekspansję innych nowych mediów w Internecie takich jak: videoblogi czy telewizja internetowa (np. telewizja internetowa Biblioteki Śląskiej) wszystkie wymienione tutaj narzędzia charakteryzują zjawisko WEB 2.0 i zaadoptowane przez biblioteki tworzą specyficzne środowisko elektronicznej informacji i komunikacji pod nazwą Biblioteka 2.0. Referat został wzbogacony ciekawą prezentacją omawianych narzędzi i serwisów, dostępnych w Internecie. Jako następny zabrał głos Remigiusz Lis z Biblioteki Śląskiej, współtworzącej Śląską Bibliotekę Cyfrową. Przedstawił założenia projektu o tejże nazwie, uściślając jej główny cel tj. utrwalanie i upowszechnianie kulturowego dziedzictwa Śląska, publikowanie naukowego i historycznego dorobku regionu, wspieranie regionalnej działalności naukowo-dydaktycznej. Podkreślił, iż uczestnictwo w strukturach ŚBC jest nieodpłatne, dlatego większość bibliotek i instytucji kulturalnych ma możliwość włączyć się w jej budowę i rozwój (obecnie w projekcie uczestniczy 35 instytucji, w tym wiele bibliotek o różnych profilach). Cechą ŚBC jest jej interoperacyjność, czyli systemowa zgodność z Wielkopolską, Podlaską, Małopolską i 4
Kujawsko-Pomorską Biblioteką Cyfrową. Raz na dobę biblioteki te wymieniają się danymi. Ponadto biblioteki te charakteryzuje koordynacja w zakresie rozproszonego wyszukiwania i scalania wirtualnych kolekcji. ŚBC oferuje swoim użytkownikom wewnętrzne forum oraz przygotowuje się do wdrożenia wirtualnego muzeum w technologii 3D (na razie projekt w fazie eksperymentalnej). ŚBC rejestruje 74 typy dokumentów. Szczególnie interesujące są zasoby zewnętrzne, udostępniane przez samych czytelników, którzy ofiarują ŚBC prywatne zbiory często o bezcennej wartości historycznej można tutaj odnaleźć liczne fotografie, pocztówki i szkolne kroniki. Jako kolejna wystąpiła Agnieszka Koszowska z Pracowni Digitalizacji Zbiorów ŚBC działającej przy Bibliotece Śląskiej (powstałej w ramach Funduszu MECENAT 2007). Dokonała omówienia działalności pracowni pod kątem organizacyjnym i technicznym, wskazując na istotny udział w jej funkcjonowaniu wolontariatu i studentów-praktykantów. Pracownia poza oczywistą działalnością digitalizacyjną pełni także rolę ośrodka edukacji medialnej, oferując szkolenia z zakresu obsługi komputera i urządzeń peryferyjnych. Autorka omówiła również wykorzystywane narzędzia komunikacji (forum, blog), wzbogacając część informacyjną bogatą prezentacją graficzną. Ostatnim prelegentem uczestniczącym w konferencji była Małgorzata Waga v-ce dyrektor biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, która przedstawiła ramy organizacyjne ŚBC wymieniając procedury przygotowania dokumentów do digitalizacji oraz przedstawiając strukturę decyzyjną instytucji (Kolegium Naukowe i Zespół Koordynacyjny). Dziękując wszystkim za uwagę dokonała również podsumowania Konferencji zwracając uwagę na rewolucyjne zmiany jakie zachodzą w tradycyjnym modelu biblioteki w obliczu rozwoju społeczeństwa informacyjnego i ekspansji Internetu, jako narzędzia informacji, edukacji i komunikacji. Problematyka konferencji, choć nie wyczerpała do końca złożoności zagadnień, w zupełności ukazała skalę zjawiska pod (być może) dość tajemniczą nazwą Biblioteka 2.0 i rozwikłała ów skrót podczas obrad. Podczas trwania konferencji można było odwiedzić stoiska przygotowane przez sponsorów i zapoznać się z nowoczesnym technologiami digitalizacji (np. wielkoformatowe jednostki skanujące) i zabezpieczenia zbiorów (znakowanie w technice chipowej). Podsumowując, w trakcie konferencji, w której miałem możliwość uczestniczyć, poruszono wiele interesujących kwestii z zakresu wolnej kultury, prawa autorskiego i digitalizacji zbiorów. Wystąpienia i prezentacje cechowała przejrzystość formy i treści. W dobie nieograniczonego dostępu do Internetu i ogromnych możliwości realizacji twórczych zamierzeń słowo kultura nabiera zupełnie nowego wymiaru. Biblioteka jest szczególnym rodzajem instytucji wspierającej gromadzenie, opracowanie i upowszechnianie materialnych świadectw kultury. Ich umieszczenie w Internecie to długotrwały i kosztowny proces być może kontrowersyjny z punktu widzenia ochrony własności autorskiej i intelektualnej - ale wspomagający nawyk samokształcenia i promujący kulturę bez barier natury terytorialnej i formalno-prawnej. Inicjatywy takie jak choćby Creative Commons są dobrym prognostykiem na przyszłość, potrzeba jednak pewnych mentalnych zmian, co może oznaczać wielopokoleniowe przeobrażenia. Pora, by tak ważne dyskusje zamienić na konkretne działania i rozwiązania, co będzie jednak wymagało świadomej integracji ludzi kultury, nauki i bibliotek. Przemysław Kasperkiewicz 5