Rozdział 1. Zmiany makroekonomiczne w Polsce w latach 1998 1999 Wzrost gospodarczy Inflacja Finanse publiczne Sytuacja finansowa przedsiębiorstw Inwestycje Wynagrodzenia Rynek pracy Handel zagraniczny Przekształcenia własnościowe Polska na tle krajów Europy Środkowowschodniej 15
16
Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw jest ściśle powiązany z rozwojem całej gospodarki. Poniższy rozdział opisuje sytuację społeczno-ekonomiczną Polski w roku 1999. Wykorzystano w nim dane GUS opublikowane w Informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 1999 oraz raporcie przygotowanym przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Ocena sytuacji społeczno-gospodarczej w 1999 roku wraz z elementami prognozy na 2000 rok. 1.1. Wzrost gospodarczy W 1999 roku odnotowano dalsze osłabienie dynamiki gospodarczej w Polsce. Według szacunków GUS produkt krajowy brutto wzrósł realnie o 4,1% (wobec 4,8% w roku 1998 i 5,1% założonych w ustawie budżetowej). Jednak od II kwartału nastąpiła poprawa tej dynamiki, głównie dzięki wzrostowi wartości dodanej brutto w przemyśle (4,7% w roku 1999 wobec 4,3% w roku poprzednim). Osłabienie wzrostu gospodarczego miało charakter ogólnoświatowy, a tempo rozwoju Polski na tle innych krajów, zwłaszcza w Europie Środkowo-Wschodniej, było relatywnie wysokie. Wykres 1.1. Dynamika wzrostu PKB w Polsce w latach 1991 1999 (w %) 8 4 2,6 3,8 5,2 7 6 6,8 4,8 4,1 0-4 -8-7 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Źródło: Dane GUS. W roku 1999 produkcja sprzedana ogółem w przemyśle wzrosła o 4,3%, wobec 3,5% w roku 1998. Wydajność pracy, mierzona produkcją sprzedaną na jednego zatrudnionego, była wyższa niż w 1998 roku o ok. 9%, przy niższym o 4,4% przeciętnym zatrudnieniu. Wzrost produkcji sprzedanej w porównaniu z 1998 rokiem odnotowano w 19 spośród 29 działów przemysłu. W większości działów, które charakteryzowała wysoka dynamika sprzedaży, obserwowano również znacznie wyższy niż przeciętnie wzrost wydajności pracy. Czynnikiem ożywiającym koniunkturę był wewnętrzny popyt konsumpcyjny. Spożycie indywidualne wzrosło w roku 1999 o 5%. Przyczynił się do tego stabilny realny wzrost wynagrodzeń w gospodarce narodowej (o 3,7%) oraz znaczny przyrost kredytów dla gospodarstw domowych (realny wzrost o 39,5%). 1.2. Inflacja W 1999 roku po raz pierwszy od 10 lat wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych był wyższy niż w roku poprzednim i wyniósł 9,8%, wobec 8,6% w roku 1998. Jest to wartość wyższa o 1,7 punktu procentowego od przewidywanej w ustawie budżetowej. W okresie trzech kwartałów 1999 roku ceny rosły wolniej niż w roku poprzednim natomiast począwszy od października ich wzrost był znacznie wyższy. Najszybciej rosły ceny usług, a najwolniej ceny żywności. Wykres 1.2. Inflacja w Polsce w latach 1991 1999 (w %) 17
60 40 20 60,4 44,3 37,6 29,5 21,6 18,5 13,2 8,6 9,8 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Źródło: Dane GUS. Niższy niż zakładano w ustawie budżetowej był średni roczny wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych 7,3% wobec zakładanych 8,5% (w 1998 roku 11,8%). Wskaźnik wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w 1999 roku w stosunku do roku poprzedniego wyniósł 5,6% (w 1998 roku 7,3%). Podobnie jak w roku poprzednim najbardziej wzrosły ceny zaopatrzenia w energię elektryczną, gaz i wodę. 1.3. Finanse publiczne W 1999 roku nie osiągnięto założonych w ustawie budżetowej dochodów państwa. Wyniosły one 125,8 mld zł, co stanowiło 97,3% dochodów przewidzianych w budżecie. Jak przed rokiem głównym źródłem dochodów były wpływy z podatków pośrednich (szczególnie podatku od towarów i usług) oraz z podatku dochodowego od osób fizycznych. Niedobór wynikał z mniejszych niż zakładano wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych. Wydatki budżetu państwa wyniosły 97,4 % kwoty założonej w budżecie i osiągnęły sumę 138,4 mld zł. W strukturze wydatków nadal dużą rolę odgrywały wydatki tzw. sztywne, związane z obsługą długu publicznego oraz dopłatami do zabezpieczeń społecznych, które w istotny sposób ograniczają prorozwojową działalność państwa. W 1999 roku deficyt budżetowy wyniósł 12,6 mld zł, co stanowiło 2% PKB. 1.4. Sytuacja finansowa przedsiębiorstw W 1999 roku sytuacja finansowa przedsiębiorstw była znacznie trudniejsza niż przed rokiem. Aż 34% przedsiębiorstw wykazało straty netto. Gorsze niż przed rokiem były wyniki finansowe brutto (o 24%) i netto (aż o ponad 90%). Wynikało to głównie z szybszego wzrostu kosztów uzyskania przychodów niż wzrostu samych przychodów ze sprzedaży produktów i materiałów. Odnotowano osłabienie wszystkich podstawowych wskaźników finansowych przedsiębiorstw, pogorszyła się również sprawność rozliczeń między przedsiębiorstwami. W grudniu 1999 roku stopa procentowa 12-miesięcznego kredytu konsumpcyjnego w 20 największych bankach przewyższała dynamikę cen detalicznych o 10,1%, czyli o 4,7 punktu procentowego mniej niż przed rokiem. Pomimo utrzymujących się wysokich stóp procentowych rosło zadłużenie kredytowe podmiotów gospodarczych. Zadłużenie przedsiębiorstw w bankach komercyjnych w końcu grudnia 1999 roku wynosiło 140,0 mld zł i zwiększyło się realnie o 12,6%. 18
1.5. Inwestycje W 1999 roku wyraźnie spadła dynamika procesów inwestycyjnych. Nakłady brutto na środki trwałe zwiększyły się o 6,9% wobec 14% założonych w budżecie i 14,2% w roku 1998. O spadku dynamiki inwestowania zadecydowało pogorszenie wyników ekonomicznych przedsiębiorstw. W strukturze źródeł finansowych inwestycji malała rola środków własnych wypracowanych przez przedsiębiorstwa. Wysoka cena kredytów bankowych ograniczała również możliwości finansowania inwestycji z tego źródła. Udział kredytów w działalności inwestycyjnej pozostał nadal niski (na poziomie 15%). Niekorzystnie zmieniła się struktura rzeczowa wydatków inwestycyjnych. Podczas gdy rok wcześniej najszybciej rosły nakłady na modernizację i rekonstrukcję parku maszynowego, co sprzyjało poprawie konkurencyjności polskiej gospodarki, w roku 1999 szybciej rosły nakłady na budynki i budowle (o 8,4%) niż na zakup dóbr inwestycyjnych (o 5,6%). W 1999 roku zmalały także inwestycje finansowane ze środków publicznych. Budżety gmin wydatkowały na inwestycje około 40% mniej niż w roku ubiegłym. Według PAIZ w 1999 roku wpłynęło do Polski 8,3 mld USD zagranicznych inwestycji bezpośrednich (wobec 10,1 mld USD w roku ubiegłym). 1.6. Wynagrodzenia Przeciętne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw (łącznie z obligatoryjną składką na ubezpieczenia społeczne) w 1999 roku wyniosło ponad 1 830 zł i było o 10,6% wyższe niż przed rokiem. Realnie wynagrodzenia w skali roku wzrosły o 3%. Odnotowano spadek tempa wzrostu płac realnych. Przeciętna emerytura i renta pracownicza brutto wyniosła w 1999 roku 813 zł i była realnie o 3,9% wyższa niż przed rokiem. Przeciętne świadczenia dla rolników indywidualnych nieznacznie przekroczyły 560 zł, w ciągu roku wzrastając realnie o 3,7%. Wynika z tego, że w roku 1999 wzrost przeciętnych realnych wynagrodzeń brutto w stosunku do roku poprzedniego był nieco wolniejszy, a przeciętnych emerytur i rent znacznie szybszy. 1.7. Rynek pracy W roku 1999 w porównaniu z rokiem ubiegłym zmniejszyła się o 0,6% (do 16,0 mln osób) liczba pracujących w gospodarce narodowej. Nastąpiło też odwrócenie obserwowanej w ostatnich latach tendencji spadku bezrobocia. Pod koniec 1999 roku stopa bezrobocia wynosiła 13% (wobec 10,4% w 1998 roku). Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu 1999 roku przekroczyła 2,34 mln osób i była o ponad 518 tys. osób wyższa od stanu w końcu roku 1998. Ponad 77% bezrobotnych nie posiadało prawa do zasiłku. 19
Wykres 1.3. Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 1999 (w %) 17 15 13 11 9 7 5 16,4 16 14,3 14,9 13,2 13 12,2 10,3 10,4 6,5 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Źródło: Dane GUS. W 1999 roku wzrost bezrobocia odnotowano we wszystkich województwach. Nadal obserwowano jednak duże zróżnicowanie w zależności od regionu. Stopa bezrobocia wahała się od 9,6% na Mazowszu do 22,8% na Warmii i Mazurach. Mapka 1.1. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1999 roku pomorskie 14,3% warmińsko-mazurskie zachodnio- 22,8% -pomorskie 17,5% podlaskie kujawsko- 12,4% -pomorskie 16,6% mazowieckie wielkopolskie 9,6% lubuskie 10,7% 17,5% łódzkie 14,1% lubelskie dolnośląskie 12,8% 15,8% świętokrzyskie opolskie śląskie 15,0% 13,2% 9,9% > 15% 13% - 15% 10% - 13% < 10% małopolskie podkarpackie 10,3% 14,5% Źródło: Dane Krajowego Urzędu Pracy. 20
Zmniejszyła się ilość osób, które podjęły stałą pracę oraz osób skierowanych do robót publicznych i prac interwencyjnych. Spadła ilość ofert pracy zgłaszanych do urzędów pracy z 761,1 tys. w roku 1998 do 680,7 tys. w roku 1999. Na jedną ofertę pracy przypadało 385 osób bezrobotnych, wobec 251 przed rokiem i 153 w roku 1997. Młodzież, kobiety oraz osoby bez przygotowania zawodowego nadal należały do grup najbardziej zagrożonych bezrobociem. Kobiety stanowiły ponad 55,6% zarejestrowanych bezrobotnych, mimo że wzrost bezrobocia w 1999 roku podobnie jak w roku ubiegłym silniej dotknął mężczyzn. 1.8. Handel zagraniczny W roku 1999 nastąpił bezwzględny spadek obrotów towarowych, znacznie wyższy po stronie eksportu niż importu. Wpływy z eksportu wyniosły 26 386 mln USD, o 12,4% mniej niż w roku poprzednim, natomiast wypłaty za import wynoszące 40 848 mln USD zmniejszyły się o 6,8%. W rezultacie przy niższych obrotach narastał deficyt obrotów towarowych z zagranicą, który wyniósł 14 462 mln USD. Deficyt ten stanowił 54,8% wpływów z eksportu, podczas gdy w roku 1998 45,5%. W roku 1999 deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego wyniósł 11 660 mln USD (wobec 6 858 mln USD w roku poprzednim). W relacji do PKB deficyt ten stanowił 7,6% (wobec 4,4% w roku 1998 i 3% w roku 1997). Wyniki te odbiegają od założonych w ustawie budżetowej na rok 1999, w której przewidywano wzrost wpływów z eksportu o 9,3% i wypłat za import o 10,6%; deficyt płatności towarowych (w kwocie 14,3 mld USD) stanowić miał 41,6% zakładanych wpływów z eksportu. W roku 1999 nastąpiło także ograniczenie handlu przygranicznego (w wyniku dewaluacji rubla i wyrównywania się poziomu cen po obu stronach granicy zachodniej) oraz załamanie dostaw do Rosji w roku 1999 w porównaniu z rokiem poprzednim eksport do tego kraju obniżył się o ponad 56%. 1.9. Przekształcenia własnościowe W 1999 roku liczba przedsiębiorstw państwowych sprywatyzowanych zarówno drogą kapitałową, jak i metodą bezpośrednią była zbliżona do notowanej rok wcześniej. Nadal dominowała prywatyzacja bezpośrednia. Zakończono 122 rozpoczęte w tym trybie procesy prywatyzacyjne (o 5 mniej niż w roku ubiegłym). Przychody z prywatyzacji bezpośredniej wyniosły 388,7 mln zł (wobec 427,1 mln zł w 1998 r.). 16 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa (łącznie z bankami i firmami ubezpieczeniowymi) sprywatyzowano drogą kapitałową (tyle samo co w roku 1998), dzięki czemu do budżetu państwa wpłynęło 12 949,7 mln zł wobec 6 590 mln zł w roku ubiegłym. Według danych Ministerstwa Skarbu realizacja powszechnej prywatyzacji przebiegała zgodnie z założeniami programu. Do końca roku 1999, spośród 512 przedsiębiorstw uczestniczących w programie NFI, 226 (bez spółek w obrocie publicznym) posiadało inwestora strategicznego (w 34 z nich zakończono transakcje sprzedaży akcji Skarbu Państwa), 47 objęto postępowaniem upadłościowym, 11 znajduje się w likwidacji, 25 w obrocie giełdowym na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych, 13 w obrocie pozagiełdowym (na wtórnym publicznym regulowanym rynku pozagiełdowym), 4 wykreślono z rejestru handlowego. 21
1.10. Polska na tle krajów Europy Środkowowschodniej Mimo pogorszenia koniunktury w roku 1999 Polska należała, podobnie jak w latach 1995 1998, do najszybciej rozwijających się krajów europejskich. Wśród krajów Europy Środkowowschodniej, według opinii międzynarodowych instytucji finansowych i gospodarczych, relatywnie najkorzystniejsza sytuacja utrzymuje się od lat w Polsce, na Węgrzech i w Słowenii, gdzie proces transformacji jest najbardziej zaawansowany, a gospodarki najmniej podatne na zakłócenia zewnętrzne. Tabela 1.1. Sytuacja gospodarcza Polski na tle Europy Środkowowschodniej PKB wg parytetu siły nabywczej na 1 mieszkańca w 1998 r. w USD (ceny bieżące) PKB w 1999 roku tempo zmian 1998 = 100 Produkcja przemysłowa w 1999 roku tempo zmian 1998 = 100 Inflacja (średnioroczna) 1999 (w %) Stopa bezrobocia XII 1999 Bułgaria 4 600 2,6-10 1,8 16,0 Czechy 12 200-0,5-3,5 2,1 9,4 Estonia 7 300-0,5-4,0 3,9* 12,1 Litwa 6 200-1,0-9,9 2,5* 9,5 Łotwa 5 500 0,5-8,8 3,5* 9,1 Polska 7 200 4,1 4,3 9,8 13,0 Rosja 4 280 3,2 8,1 36,5 12,0 Rumunia 5 900-4,0-8,8 45,8 11,5 Słowacja 9 300 2,8 1,9 10,6 20,1 Słowenia 13 700 3,5-0,5 6,1 13,0 Ukraina 2 170-0,4 4,3 brak danych brak danych Węgry 9 700 3,6 7,5 10 9,4 Unia Europejska 20 200 3,1 3,3 1,4 10,2 * przewidywania Eurostatu. Źródło: (1) Ocena sytuacji społeczno-gospodarczej w roku 1999 wraz z elementami prognozy. RCSS, Warszawa 1999 (2) Eurostat. 22