1. Zagadnienia literackie 1.2. Struktura Polski tytuł "Dzieje Apostolskie" jest swobodnym tłumaczeniem greckiego Ππάξιρ Ἀποστόλων. Czyny Apostołów. Tytuł ten pojawił się jednak dopiero w III w. i to w języku łacińskim jako Acta omnium apostolorum. Nie pochodzi on zatem od autora. Nie odpowiada zresztą treści. Autor podaje wprawdzie wykaz apostołów (Dz 1, 12-13), szerzej omawia wystąpienia Piotra i działalność Pawła, nie wspomina natomiast o działalności innych apostołów. Autorowi nie chodziło zatem o biografię apostołów, lecz o pokazanie rozwoju Kościoła od pierwszej wspólnoty kościelnej w Jerozolimie aż po krańce ziemi (1, 8). Apostołowie są tylko świadkami i misjonarzami, narzędziami w dziele rozszerzania się Kościoła, które prowadzi Duch Święty. Trzecia Ewangelia i Dzieje Apostolskie tworzą jedno dzieło, do którego wprowadza Łk 1,1-4. Obydwa są przeznaczone dla tego samego Teofila (Dz 1,1), a scena wniebowstąpienia kończąca Ewangelię (Łk 24,50-53) jest jednocześnie punktem wyjścia dla Dziejów Apostolskich (Dz 1,6-11). W obydwu też dziełach szczególną rolę odgrywa Jerozolima. Działalność Jezusa zmierza do Jerozolimy i tu się kończy (Łk 9-19nn). Tu Jezus spotyka się z uczniami po zmartwychwstaniu (Łk 24). W Jerozolimie powstaje pierwsza wspólnota kościelna (Dz 1-8) i z Jerozolimy rozszerza się Kościół aż do Rzymu (Dz 20-28). Plan dzieła sformułował autor w Dz 1, 8: Ale weźmiecie moc Świętego Ducha, tego który przyszedł do was i będziecie moimi świadkami w Jeruzalem, i w całej Judei, i Samarii i aż po krańce ziemi. Dzieje Apostolskie mają więc strukturę geograficzną i można je podzielić następująco: 1, 1-14 Prolog 1, 15 8, 3 Początki i rozwój Kościoła w Jerozolimie 8, 4-11, 18 Powstanie Kościoła w Samarii i na wybrzeżu 11, 19-15, 35 Powstanie i rozwój Kościoła w Azji Mniejszej 15, 36-19, 20 Rozszerzanie się Kościoła w Grecji 19, 21-28, 31 Podróż Pawła do Jerozolimy i Rzymu Rozszerzanie się Kościoła w Rzymie 1.2. Tekst Tekst Dziejów Apostolskich dotarł do nas w podwójnej formie: 1) wschodniej, tzw. egipskiej lub aleksandryjskiej (np. kodeksy: watykański i synaicki) i 2) zachodniej (np. kodeks Bezy [D] i Vetus Latina). Tekst zachodni jest dłuższy od wschodniego, charakteryzują go stylistyczne i językowe poprawki, uzupełnienia, próby sprecyzowania sensu i zmiany. Przykładem redakcja dekretu Soboru Jerozolimskiego (Dz 15, 20. 29). Tekst egipski sformułowania dekretu interpretuje
2 jako przepisy rytualne, natomiast wersja zachodnia tłumaczy tekst etycznie. Tekst wschodni jest wcześniejszy i uczeni sądzą, że jest bliższy oryginału. Na temat powstania tekstu zachodniego istnieje szereg hipotez. Na przykład, że sam Łukasz zredagował dwa teksty, albo że jest on rezultatem przeredagowania tekstu wschodniego itp. 1.3. Źródła i historia tradycji Napisanie dziejów Kościoła wymagało korzystania ze źródeł, ale uczeni nie potrafią określić jednoznacznie z jakich materiałów źródłowych autor skorzystał. Cały bowiem dostępny materiał został zręcznie i pięknie uporządkowany, w wyniku czego powstała księga o ciągłym i logicznym wątku. Mimo jednak tak dobrej redakcji można zauważyć wiele śladów wskazujących na to, że Łukasz korzystał z materiału przekazanego przez tradycję oraz ze źródeł zdobytych przez autora. Do materiału zaczerpniętego z tradycji uczeni zaliczają na przykład: 1) relacje o Piotrze (Dz 3, 1-10; 9, 32-35; 10, 1-11; 12, 1-17); 2) listy imion (Dz 1, 13; 6, 5; 13, 1; 20, 4); 3) opowiadanie o wyborze Macieja i śmierci Judasza (Dz 1, 15-26); 4) opowiadania o cudach (Dz 5, 1-11; 9, 36-43; 14, 8-18) itp. Ze źródeł pochodzi prawdopodobnie tzw. dziennik podróży, czyli te partie Dziejów Apostolskich, w których występuje forma my (Wir-Berichte). Forma my może świadczyć o osobistym doświadczeniu Łukasza jako towarzysza podróży św. Pawła, jak też może to być ślad wykorzystania źródła literackiego. 1.4. Język, styl i forma literacka 1.4.1. Język Dzieje Apostolskie zostały zredagowane w pięknym, starannym języku koine. Autor nawiązuje też do języka Septuaginty (Dz 2, 14-36; 3, 12-26; 4, 9-12; 5, 29-32 itd.) ora posługuje się częściowo klasycznym językiem greckim (Dz 17, 22-31; 26, 2-27). 1.4.2. Styl Charakterystyczne cechą stylu Łukasz, to: 1) Narracja. Łukasz przekazał idee teologiczne nie w formie zdań abstrakcyjnych, lecz za pośrednictwem żywych scen. Na przykład: zesłanie Ducha Świętego (Dz 2), historia nawrócenia setnika Korneliusza (Dz 10), przemówienie Pawła na Areopagu (Dz 17) itp.
3 2) Powtórzenia, którym celem jest zaakcentowanie znaczenia wyjątkowych wydarzeń. Na przykład nawrócenie św. Pawła: Dz 9, 1-22; 22, 3-21; 26, 9-20. 3) Summaria, przy pomocy których autor w zwięzły sposób charakteryzuje wzrost wspólnoty kościelnej. 4) Autor umiejętnie zmienia też rytm narracji. Na przykład w opowiadaniu o podróżach misyjnych św. Pawła bardzo szybko zmieniają się miejsca, co robi wrażenie, że Paweł jest bez przerwy w podróży. 1.4.3. Gatunek Gatunek literacki Dziejów Apostolskich określa współcześni uczeni jako monografię historyczną. Monografia historyczna rozwija obraz historii, podzielonej na kolejne epoki. 2. Autor i okoliczności napisania 2.1. Autor Prolog Łk 1, 3, jak i prolog Dz 1, 1 oraz podobieństwa językowe i teologiczne pomiędzy trzecią ewangelią i Dziejami Apostolskimi sugerują, że obydwa dzieła napisał ten sam autor. Zarówno jednak ewangelia, jak i Dzieje Apostolskie nie zawierają żadnych wzmianek o autorze. W rezultacie należy stwierdzić, że autor Dziejów Apostolskich pozostaje nieznany. Na podstawie analizy jego dzieł można jednak przyjąć, że był on wykształconym teologiem, historykiem oraz znakomitym pisarzem, o czym świadczą prologi do ewangelii i Dziejów Apostolskich. Znał dobrze język i literaturę grecką oraz posiadał głęboką znajomość kultury hellenistycznej. Sprawą dyskusyjną jest natomiast pochodzenie autora. Trudno z całą pewnością stwierdzić, czy pochodził on ze środowiska judeochrześcijańskiego, czy też spośród nawróconych pogan. Współcześni uczeni są raczej zdania, że autor trzeciej ewangelii i Dziejów Apostolskich był nawróconym poganinem, pochodzącym z kręgów kultury hellenistycznej i że prawdopodobnie sympatyzował już przed swoim nawróceniem z judaizmem jako bojący się Boga (fobou,menoj to.n Qeo,n). W związku z tym mógł już wcześniej poznać Stary Testament. Przemawiałby za tym fakt, że umie się dobrze posługiwać tekstami Starego Testamentu i zna tradycję judaistycznego hellenizmu. 2.2. Czas i miejsce napisania W Dziejach Apostolskich, podobnie jak w trzeciej ewangelii odzwierciedlają się problemy chrześcijan trzeciej generacji (np. Dz 20, 18-35). Trzecia generacja chrześcijan była świadoma, że jest kontynuatorką Kościoła apostołów i szukała uzasadnienia swojej tożsamości. Dzieje Apostolskie starają się więc przekonać
4 czytelnika, że jego wiara wypływa ze źródeł chrześcijaństwa, że jest solidnie umotywowana oraz w czasach niepokoju i zachwiania równowagi daje poczucie pewności i ufności. Taki sam sens ma lektura tej księgi w czasach współczesnych. Stąd w tradycji liturgicznej Wschodu i Zachodu jest ona czytana w okresie paschalnym, w którym chrześcijanin w szczególny sposób przeżywa motywację swojej wiary, opartej o zwycięstwo Chrystusa. Biorąc pod uwagę te fakty, uczeni datują powstanie Dziejów Apostolskich na czas po r. 90, a nawet na lata 90-100 po Chr. Trudniej jest dokładnie określić miejsce napisania. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że autor koncentruje się na pracy misyjnej św. Pawła w rejonie Morza Egejskiego oraz w Rzymie, przypuszcza się, że Łukasz przebywał w rejonie Morza Egejskiego, a potem przeniósł się do Rzymu, gdzie napisał swoje dzieło. 2.3. Adresaci Łukasz pisze swoje dzieło do chrześcijan nawróconych z pogaństwa. Była to już trzecia generacja chrześcijan, która borykała się z trzema podstawowymi problemami: 1) Zanik oczekiwania paruzji. Na powtórne przyjście Chrystusa z utęsknieniem oczekiwały dwie pierwsze generacje chrześcijan. Łukasz odrzuca wszelkie spekulacje na temat bliskości paruzji (Dz 1, 6-8). 2) Problem bogactwa i ubóstwa. W Kościele Łukasza są ludzie wpływowi i bogaci (Dz 17, 4; 18, 8). Właściwe posługiwanie się majątkiem i pieniędzmi jest dla Łukasza ważnym problemem etycznym (Dz 2, 45; 4, 34-37). Autor wskazuje w formie przykładu na chrześcijan, którzy wyrzekają się posiadania na korzyść cierpiących niedostatek (Dz 2, 45; 4, 34). 3) Relacja państwo Kościół. Łukasz kreśli sytuację Kościoła w cesarstwie rzymskim. Kościół nie jest prześladowany przez władze rzymskie, lecz przez Judejczyków (Dz 13, 50; 17, 5-7. 13; 21, 17nn). Paweł jest obywatelem rzymskim (Dz 25, 8) i jest to respektowane przez władze (Dz 16, 37nn; 22, 25nn). Przedstawiciele władzy rzymskiej biorą chrześcijan w obronę przed prześladowaniem Judejczyków (Dz 19, 23-40; 23, 29; 25; 25; 26, 31). Chrześcijanie są wobec władzy lojalni, a Kościół nie stanowi dla państwa żadnego zagrożenia. 3.1.1. Zesłanie Ducha Świętego 3. Centralne idee teologiczne 3.1. Duch Święty Duch Święty, którego Chrystus obiecał posłać od Ojca apostołom, łączy czas Jezusa z czasami Kościoła i działalnością apostołów (Dz 1, 2-4). Moc Ducha Świętego uzdolni apostołów do składania świadectwa Chrystusowi (Dz 1, 8). Spełnienie tej obietnicy nastąpiło w dzień Pięćdziesiątnicy (Dz 2, 1nn).
Charakterystyczne jest powiązanie Zesłania Ducha św. z Pięćdziesiątnicą (Dz 2, 1). Pięćdziesiątnica, to wiosenne święto dożynek, które początkowo obchodzono przez cały tydzień (Mi 23, 16; 34, 22; Kpł 23, 15-21; Pwt 16, 9). Składano wówczas w świątyni na podziękowanie Bogu, pierwsze kłosy zbóż. Termin obchodzenia tego święta był stały: pięćdziesiąty dzień po święcie Paschy. Było to zarazem uroczyste zamknięcie cyklu świąt paschalnych. W judaizmie hellenistycznym nazywano to święto z grecka: Penthkosth,. Kiedy po zburzeniu świątyni w 70 r. ustały ofiary, pięćdziesiąty dzień po święcie Paschy łączono z pamiątką nadania Prawa na Synaju (Wj 19,1). Łukasz łączy zesłanie Ducha Świętego z Paschą, a więc ze zmartwychwstaniem Jezusa, co posiada znaczenie teologiczne. Zesłanie Ducha Świętego zamyka cykl paschalnych wydarzeń związanych z Jezusem i stanowi jednocześnie wypełnienie jego obietnic (Łk 24, 49; Dz 1, 8). Duch Święty zamyka czas Jezusa na ziemi i łączy jego epokę z nową epoką Kościoła. Sceneria zesłania Ducha Świętego zawiera motywy znane z opisów teofanii w Starym Testamencie i judaizmie. Ogień i wicher, to znaki obecności i działania Boga (ogień: Wj 3, 2; 14, 20. 24; 19, 16-19; wicher: 1 Krl 19, 11nn). Języki ogniste występują także w judaizmie (np. u FILONA ALEKSANDRYJSKIEGO): kiedy Bóg na Synaju ogłaszał Prawo, wówczas Słowo Boże przybrało postać ognia, który podzielił się na 70 języków. Sceneria, w jakiej objawia się Duch Święty wskazuje, że jest on darem Boga. Jego przyjście jest nagłe, a swoją obecność Duch św. manifestuje w taki sposób, iż nie sposób go nie zauważyć. Wypełnia on sobą całe otoczenie, cały dom i każdego pojedynczego człowieka. Nad każdym ukazał się bowiem język. Działanie Ducha św. przejawia się w darze języków i w uzdolnieniu do skradania świadectwa (Dz 2, 14nn). W jakim znaczeniu należy rozumieć zwrot dar języków (Dz 2, 4) jest sprawą kontrowersyjną. Są dwie możliwe interpretacje: 1) Glosolalia czyli wymawianie w modlitewnej ekstazie nieartykułowanych dźwięków. Glosolalia jest wyrazem chwaty Bożej. Za glosolalią zdaje się przemawiać: wzmianka o uwielbieniu Boga (Dz 2, 11b) i zachowanie się apostołów, które otoczenie odczytało jako coś nienormalnego, jako skutek pijaństwa (Dz 2, 13). 2) Znajomość obcych języków. Za znajomością obcych języków przemawia fakt, że słuchacze apostołów przemawiali w językach zrozumiałych dla przedstawicie1i różnych narodów (Dz 2, 6 i 11) oraz dołączona do opisu lista narodów. Lista taka byłaby zbyteczna, gdyby chodziło o glosolalię. Egzegeci sądzą dziś, że w historycznym, przedłukaszowym rdzeniu opisu Zielonych Świąt była mowa o glosolalii. Łukasz natomiast przekonstruował ten opis dla celów kerygmatycznych i wprowadził motyw obcych języków, aby ukazać misyjny aspekt Kościoła: zasięg głoszenia Słowa Bożego nie ma żadnych granic i obejmuje wszystkie narody. 5
6 3.1.2. Działalność Ducha Świętego w Kościele Przez swoje zstąpienie na apostołów Duch Święty dał życie Kościołowi i siłę potrzebną do dawania świadectwa o Jezusie Chrystusie (Dz l, 8; 4, 8. 31, 33). Duch Święty przemawiał do apostołów (Dz 8 10, 19; 11, 12), którzy są świadomi, że gdy zabierają głos w sprawach, przemawia przez nich Duch Święty (Dz 5, 32; 15, 28). On również niekiedy przepowiada przyszłość przez proroków (Dz 11, 28; 20, 23; 21, 11). Duch Święty jest mocą i daje wzrost powstającemu Kościołowi, który rozszerza się aż po krańce ziemi. Duch Święty jest przewodnikiem Kościoła, udziela mu pomocy, np. przez dar języków, czy uzdrowienia. On ustanawia biskupów do rządzenia Kościołem (Dz 20, 28). Działalność Ducha Świętego w sposób szczególny obejmuje apostołów i tych, co głoszą Ewangelię. Po zmartwychwstaniu Chrystusa apostołowie otrzymali Ducha Świętego, a oświeceni i kierowani przez Niego, wybrali Macieja na miejsce Judasza (Dz 1, 15-26). Duch Święty przenosi diakona Filipa do Azotu (Dz 8, 40), aby tam głosił słowo Boże. Barnaba przedstawiony jest ja człowiek dobry, pełen wiary i Ducha Świętego (Dz 11, 24). Duch Święty wysyła Pawła i Barnabę na misje (Dz 13, 2). Słowo Boże, głoszone przez apostołów wzrastało i pomnażało się dzięki Duchowi Świętemu (Dz 6, 7; 12, 24). Ducha Świętego otrzymała także społeczność chrześcijańska. Duch Święty działa w duszach poszczególnych wiernych. W czasie mowy św. Piotra w domu Korneliusza Duch Święty zstąpił na słuchaczy, nawet na tych, którzy jeszcze nie byli ochrzczeni (Dz 10, 44-46). W Samarii, gdy diakon Filip głosił słowo Boże, apostołowie wystali do nich Piotra i Jana, którzy przyszli i modlili się za nich, aby mogli przyjąć Ducha Świętego (Dz 8, 14 n). W czasie swego pobytu w Efezie Paweł udzielił Ducha Świętego dwunastu ochrzczonym mężczyznom (Dz 19, 5-7). Duchowi Świętemu przypisywane są nawrócenia i cały rozwój Kościoła (Dz 2, 41; 4, 4; 6, 5; 8, 12; 9, 17). Z opisu wydarzeń w Dziejach wynika, że dzięki Duchowi Świętemu powtarzają się w Kościele dzieła mocy i łaski, które Jezus sprawiał przez Ducha Świętego, podczas swego ziemskiego życia: chromi chodzą (3, 1-10; 5, 12. 14. 8-10), umarli powstają z martwych (9, 40; 20, 10) itp. 3.2. Uniwersalizm Kościoła Dzieje Apostolskie pokazują problem tożsamości Kościoła. Chodzi o to, czy ma on ograniczyć się wyłącznie do Izraela, czy też otworzyć na pogan. Problem ten zarysowany w związku z zesłaniem Ducha Świętego musi już praktycznie rozwiązać Piotr w epizodzie z setnikiem Korneliuszem (Dz 10). Na skutek misji Pawła i Barnaby poganie w Antiochii i Azji Mniejszej masowo wstępowali do Kościoła. Fakt przyjmowania przez pogan chrześcijaństwa,
z pominięciem praktyk judaizmu, wywołał niezadowolenie w konserwatywnych kręgach judeochrześcijan. Usiłowali oni nakłonić nowoochrzczonych pogan do poddani a się obrzezaniu i Prawu Mojżeszowemu uważając, że prawdziwe chrześcijaństwo jest niemożliwe do zrealizowania bez zachowania w całej rozciągłości tradycji judaistycznej: Jeżeli nie zostaniecie obrzezani według zwyczaju Mojżeszowego, nie możecie być zbawieni (Dz 15, 1). Wywołało to kontrowersje, których ośrodkiem stała się Antiochia. Ponieważ strony nie mogły dojść do porozumienia, postanowiono odwołać się do najwyższego autorytetu, czyli do Jerozolimy, do apostołów i starszych (Dz 15, 2). Pozornie chodziło o problem dogmatyczny: jakie warunki należy wypełnić, aby się zbawić? Według Pawła i jego współpracowników było to zupełnie jasne: wystarczy wiara w Jezusa i chrzest. W rzeczywistości był to problem socjologiczny; chodziło o znalezienie jakiegoś stylu wzajemnego współżycia oraz ułatwienie kontaktów nowonawróconych pogan z judeochrześcijanami. Prawie wszystkie nowopowstałe Kościoły składały się z tych dwóch grup etnicznych. Problem zostaje rozstrzygnięty w Jerozolimie przez apostołów i starszych (Dz 15, 4. 6. 22). To zgromadzenie określa się jako Sobór Jerozolimski, a jego uchwałę.jako dekret. Dekret (Dz 15, 22-29) ten jest wyrazem kompromisu. Zwalnia on nawróconych pogan od zachowywania w całej rozciągłości wymogów judaizmu, a zobowiązuje jedynie do przestrzegania czterech zasad, które uważa za konieczne (Dz 15, 28). Są to minimalne zobowiązania sięgające najstarszej tradycji (Noe, Mojżesz). Wrosły one tak silnie w mentalność Izraela, iż uważano je za istotny element religii. Przyjęto je więc, aby nie gorszyć i nie zrażać judeochrześcijan, chociaż w rzeczywistości posiadają one znaczenie relatywne. Uchwalone przez Sobór zasady zakazują: 1) spożywania mięsa ofiarnego (chodzi o udział w ucztach pogańskich lub o kupowanie mięsa pochodzącego z kultu); 2) spożywania krwi - krew uważano za siedlisko życia, które jest darem Boga i do Boga należy; 3) spożywania zwierząt uduszonych, czyli takich, z których przy zabijaniu nie spłynęła krew (łączy się z poprzednim); 4) nierządu (gr. ποπνεία ma dwa znaczenia: wykroczenia seksualne lub małżeństwa pomiędzy krewnymi; w tekście dekretu przyjmuje się raczej to drugie znaczenie; tradycja rabini styczna określała jako ποπνεία małżeństwa pomiędzy krewnymi). Redakcję dekretu uzasadniają mowy Piotra (Dz 15, 7-11) 1 Jakuba (15, 13-21) oraz sprawozdania misyjne Barnaby i Pawła (Dz 15, 12). Pod uwagę brane są dwa argumenty: 1) doświadczenia misyjne Barnaby i Pawła wśród pogan oraz doświadczenie Piotra z setnikiem Korneliuszem, które potwierdzają fakt powołania pogan do Kościoła; 7
2) dowodzenie biblijne: tekst Am 9, 11-12 oraz aluzje do Jr 12, 15 i Iz 45, 21. Dzieje Apostolskie podkreślają więc uniwersalizm Bożego planu zbawienia i fakt otwarcia Kościoła na pogan. 8