Zagrożenia online: klasyfikacja i rozpowszechnienie w śród dzieci w wieku 9-16 lat

Zagrożenia online: klasyfikacja i rozpowszechnienie w śród dzieci w wieku 9-16 lat Dane z paneuropejskich badań EU Kids Online Lucyna Kirwil i Aldona Zdrodowska Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa EU Kids Online PL Konferencja Między Dniem Ochrony Danych Osobowych a Dniem Bezpiecznego Internetu, zorganizowana przez OEIiZK, Warszawa, 4.02.2015 Przedstawiane wyniki pochodzą z projektu EU Kids Online, opracowane głownie w etapach II i III: Enhancing Knowledge Regarding European Children s Use, Risk and safety Online koordynowanego przez prof. Sonię Livingstone w London School of Economics, Londyn Projekt został sfinansowany został przez EC Safer Internet Programme (contract SIP-KEP-321803, 2009-2011). Opracowanie polskich wyników przedstawiciel Polski w projekcie: dr Lucyna Kirwil, SWPS Warszawa, współpraca w projekcie: Aldona Zdrodowska, SWPS Warszawa Zapraszamy na stronę projektu: www.eukidsonline.net Kontakt e-mailowy: lucyna.kirwil@swps.edu.pl azdrodowska@swps.edu.pl

Referat proszę cytować jako: Kirwil, L. i Zdrodowska, A. (2015). Zagrożenia online: klasyfikacja i rozpowszechnienie wśród dzieci w wieku 9-16 lat. Dane z paneuropejskich badań EU Kids Online. Referat na konferencji Między Dniem Ochrony Danych Osobowych a Dniem Bezpiecznego Internetu. OEIiZK, 4.02.2015, Warszawa. Spis treści Spis treści 2 I. KLASYFIKACJA ZAGROŻEŃ INTERNETOWYCH 3 1. Kryteria klasyfikacyjne 3 2. Klasyfikacja zagrożeń - przykłady 4 3. Zagrożenia internetowe, o które pytaliśmy w badaniu 5 II. INFORMACJA O PRÓBIE BADANEJ 5 III. ROZPOWSZECHNINIE ZAGROŻEŃ ONLINE 6 1. Wskaźnik łączny skala zjawiska 7 2. Wskaźniki dla poszczególnych zagrożeń internetowych 8 IV. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ZAGROŻEŃ INTERNETOWYCH 9 1. Seksting 9 2. Problemowe korzystanie z Internetu 12 V. DLACZEGI I NA ILE ZAGRAŻAJĄ? 14 1. Treści nieodpowiednie dla poziomu rozwoju dziecka 14 2. Seksting 15 VI. JAKIE OBAWY ZGŁASZAJĄ DZIECI? 17 VII. JAK SOBIE DZIECI RADZĄ Z ZAGROZENIAMI? 19 VIII. ROZUMIENIE NEGATYWNYCH SKUTKÓW KORZYSTANIA Z INTERNETU 22 IX. KONKLUZJE 23 Literatura cytowana 25 2

I. KLASYFIKACJA ZAGROŻEŃ INTERNETOWYCH 1. Kryteria klasyfikacyjne a) Źródło zagrożenia Ekspozycja na treści obecne i dostępne w internecie, a niestosowne do poziomu rozwoju dziecka (emocjonalnego, społecznego, intelektualnego) oraz do przyjętego w danej kulturze systemu wartości, np. kontakt z treściami pornograficznymi, z manifestami rasistowskimi, z treściami instruującymi, jak przygotować materiały wybuchowe, stronami www propagującymi anoreksję, samouszkodzenia jako sposób radzenia sobie ze stresem, treściami zagrażającymi samoocenie, np. potępiającymi otyłość Zachowania innych użytkowników internetu, np. spotkanie się twarzą w twarz z nowymi osobami, poznanymi w sieci, na ich zaproszenie, doznawanie cyberagresji, doświadczanie hejtingu, sekstingu Zachowania własne użytkownika Internetu, np. eksperymentowanie z tożsamością, zakupy, nagrywanie i rozsyłanie filmików ośmieszających kolegów, granie w gry hazardowe, pirackie ściąganie filmów, wysyłanie roznegliżowanego selfie, nadużywanie Internetu b) Sfera zagrożenia Funkcjonowanie społeczne - rozwój społeczno-emocjonalny, rozwój norm moralnych, np. zachowania interpersonalne, agresja Wzorce zachowań w sferze erotyki, seksu rozwój heteroseksualny, rozwój norm moralnych, np. wzorce bliskości emocjonalnej, wzorce inicjacji seksualnej i współżycia seksualnego, postawy wobec seksu, postawy wobec płci własnej i przeciwnej, postawy wobec małżeństwa i rodziny Kształtowanie i nabywanie wartości, np. szacunek dla siebie i innych, uczciwość, tolerancja, zdrowie, wiedza 3

Zachowania konsumenckie, np. planowanie zakupów, krytycyzm wobec reklam, ochrona przed wyłudzaniem danych, zabezpieczenie prywatności danych, korzystanie z legalnych filmów, niedzielnie się materiałami przeznaczonymi do użytku własnego, nieplagiatowanie materiałów innych użytkowników sieci 2. Klasyfikacja zagrożeń - przykłady Charakterystykę i rodzaje zagrożeń internetowych ze względu źródło zagrożenia oraz zagrożoną sferę rozwoju dziecka użytkownika internetu przedstawia tabela 1. Tab. 1. Klasyfikacja zagrożeń internetowych w projekcie EU Kids Online Ekspozycja na Doświadczenia Doświadczenia niewłaściwe użytkownika w wyniku własnych treści w wyniku kontaktów zachowań w Internecie z innymi osobami w użytkownika w sieci sieci Typ zagrożenia Wzorce agresywnego zachowania Niewłaściwe wzorce zachowania w sferze seksualnej Wadliwy system wartości Wadliwe wzorce zachowań konsumenckich ZAWARTOŚĆ Przemoc/ okrucieństwo /drastyczne sceny Pornografia Rasizm/ nienawiść i in. Marketing, nakłanianie do kupna KONTAKT Doświadczanie znęcania się/ napastliwości ze strony innych (cyberagresja, cyberbullying) Doświadczenie bycia uwiedzionym/ spotkania face to face z nieznajomymi z sieci Podleganie perswazji ideologicznej Naruszanie prywatności/ wyłudzanie danych ZACHOWANIE Dręczenie/ napastliwość/ hating Seksting Samouszkodzenia Ściąganie materiałów piractwo, hazard online, problemowe używanie Źródło: Tabela wzorowana na materiałach przygotowanych w projekcie EU Kids Online I, przygotowana na podstawie Livingstone, Haddon, Görzig, Ólafsson, K. (2011). 4

Uwaga: rodzaje zagrożeń uwzględnione w badaniach zacienione kolorem niebieskim. 3. Zagrożenia internetowe, o które pytaliśmy w badaniu Ekspozycja na treści związane z seksem (zagrożenie kontaktem z pornografią) Ekspozycja na treści zagrażające kształtowaniu się sfery wartości Bycie obiektem agresji w internecie (cyberagresji, cyberbullyingu) Otrzymywanie wiadomości o treści z podtekstem seksualnym Nawiązywanie kontaktów online z osobami nieznanymi osobiście Spotkania twarzą w twarz z osobami poznanymi w sieci Kontakt z potencjalnie szkodliwymi treściami wygenerowanymi przez użytkowników internetu Doznanie wykorzystania informacji osobistych przez innych II. Informacja o próbie badanej Badania EU Kids Online przeprowadzono w 25 krajach Europy, w większości krajów członkowskich UE. W każdym kraju przebadano około 1000 dzieci, w sumie 25142, w Polsce 1034 dzieci. Wiek dzieci wahał się od 9 do 16 lat. Reprezentatywna próba badanych została pobrana losowo proporcjonalnie z kohort wiekowych i płci dzieci w każdym kraju. Szczegółowy opis próby badanej jest dostępny w opublikowanych raportach (Livingstone, Haddon, Görzig, Ólafsson, 2011; Kirwil, 2011b). Badanie przeprowadzono metodą wywiadu bezpośredniego i kwestionariusza do samodzielnego wypełnienia z dzieckiem wylosowanym do badania oraz z jednym z jego rodziców. Dziecko było badane bez obecności rodzica, który w tym czasie wypełniał swój kwestionariusz i nie miał wpływu na dziecko. Wersja wywiadu i kwestionariusza dla dzieci starszych była obszerniejsza, np. więcej i bardziej szczegółowe były pytania o ekspozycję na nieodpowiednie treści, o problemowe korzystanie z Internetu. Z tego powodu niektóre wyniki prezentujemy tylko dla dzieci starszych: próba 11-16 lat. 5

Zadawaliśmy pytania w sposób drżący, co znaczy, że zadawaliśmy następne, bardziej szczegółowe pytania, jeżeli dziecko udzieliło odpowiedzi pozytywnej na pytanie bardziej ogólne. Skutkuje to tym, że niektóre rozkłady odpowiedzi zwłaszcza dla mało rozpowszechnionych zagrożeń - pochodzą od bardzo nielicznych prób, kiedy rozpatrujemy wyniki każdego kraju oddzielnie. W tej sytuacji prezentujemy tutaj polskie wyniki na tle danych z 25 krajów, czyli dla próby, którą nazywamy: EU 25 krajów. Walorem specjalnym naszych badań jest uzyskanie podwójnych wskaźników dotyczących zagrożeń, jakich doświadczają dzieci online. Jedne pochodzą z analiz ilościowych rozkładów odpowiedzi na pytania zadane przez nas, badaczy, w wywiadzie i kwestionariuszu, drugie - z analizy jakościowej spontanicznych odpowiedzi badanych dzieci na pytanie: Czego w internecie obawiają się ludzie mniej więcej w Twoim wieku? Dzieci udzieliły pisemnie odpowiedzi na to pytanie przed odpowiadaniem na nasze systematyczne pytania o zagrożenia. Ich odpowiedzi napisane samodzielnie na oddzielnych kartkach, zostały natychmiast włożone w kopertę i zaklejone bez wglądu ankietera i rodzica. Potem na podstawie analizy zawartości odpowiedzi dzieci - zbudowaliśmy spójny, wspólny dla wszystkich krajów, kod klasyfikacyjny i w każdym kraju zakodowaliśmy zagrożenia podane spontanicznie przez dzieci. Dane dla tej części analizy pochodzą w sumie od 9630 dzieci, bo tyle dzieci wskazało przynajmniej jedno zagrożenie. Badania zostały przeprowadzone od kwietnia do lipca 2010 roku. III. ROZPOWSZECHNIENIE ZAGROŻEŃ ONLINE Jak rozpowszechnione jest doświadczanie zagrożeń internetowych wśród dzieci w wieku od 9 do 16 lat, przedstawiamy dla wskaźnika łącznego wszystkich rodzajów zagrożeń oraz dla poszczególnych zagrożeń 6

wg przedstawionej wyżej tabeli klasyfikacyjnej. Wskaźniki rozpowszechnienia, czyli odsetki dzieci, które zadeklarowały, że dane zagrożenie spotkało je w ciągu ostatnich 12 miesięcy, przedstawiamy oddzielnie dla Polski (PL) oraz średnio dla 25 krajów Europy (UE). 1. Wskaźnik łączny skala zjawiska Wskaźnik łączny dotyczy odsetka badanych dzieci, które zadeklarowały w swoich odpowiedziach, że spotkało je przynajmniej jedno (i przynajmniej jeden raz) z poniższych zagrożeń internetowych: - ekspozycja na treści związane z seksem, - bycie obiektem agresji w internecie (cyberbullyingu), - otrzymywanie wiadomości o treści z podtekstem seksualnym, - nawiązywanie kontaktów online z osobami nieznanymi osobiście, - spotkania twarzą w twarz z osobami poznanymi w sieci, - kontakt z potencjalnie szkodliwymi treściami wygenerowanymi przez użytkowników internetu, - doznanie wykorzystania informacji osobistych przez innych. Odsetek dzieci w wieku 9-16 lat, które przynajmniej jednego z tych zagrożeń wynosił po 41% - i w Polsce, i średnio dla wszystkich 25 krajów UE. 2. Wskaźniki dla poszczególnych zagrożeń internetowych Tabela 2 pokazuje skalę rozpowszechnienia poszczególnych zagrożeń internetowych wśród dzieci w wieku 9-16 lat, na podstawie doświadczeń deklarowanych przez dzieci w ciągu ostatniego roku. Najczęściej doświadczanym zagrożeniem deklarowanym w 2010 roku były: nawiązywanie kontaktów z nieznajomymi w sieci (co czwarte dziecko w Polsce, prawie co trzecie dziecko w UE), 7

problemowe korzystanie z Internetu (prawie co czwarte dziecko w Polsce, prawie co trzecie dziecko w UE), ekspozycja na niestosowne treści zagrażające kształtowaniu się systemu wartości u dzieci (co czwarte dziecko w Polsce, co piąte dziecko UE). Tab. 2. Doświadczanie zagrożeń przez dzieci skala zjawiska w Polsce (PL) i średnio w 25 krajach Europy (EU) Typ zagrożenia Wzorce agresywnego zachowania Niewłaściwe wzorce zachowania w sferze seksualnej Wadliwy system wartości Wadliwe wzorce zachowań konsumenckich Ekspozycja na niewłaściwe treści w Internecie ZAWARTOŚĆ Przemoc / okrucieństwo /drastyczne sceny PL 21% UE 18% Pornografia PL 15% UE 14% Niestosowne treści PL 24% UE 21% Marketing, nakłanianie do kupna Doświadczenia użytkownika w wyniku kontaktów z innymi osobami online KONTAKT Doświadczanie znęcania się/ napastliwości ze strony innych PL 6% UE 6% Seksting (otrzymywanie) PL 17% UE 15% ------------------------ Spotkanie F2F PL 8% UE 9% Kontakt z nieznajomym(i) online PL 25% UE 30% Podleganie perswazji ideologicznej Naruszanie prywatności/ wyłudzanie danych PL 7% UE 9% Doświadczenia i własne zachowania użytkownika w sieci ZACHOWANIE Dręczenie / napastliwość /hating PL 2% UE 3% Seksting (wysyłanie) PL 2% UE 3% Samouszkodzenia Problemowe używanie PL 23% UE 30% Źródło: tabela sporządzona na podstawie danych z raportu Kirwil (2011b) oraz raportu Livingstone, Haddona, Görzig i Ólafssona (2011). Podstawa do obliczenia odsetka: wszystkie dzieci, które udzieliły odpowiedzi twierdzącej w wyjściowej próbie badanej, czyli 1034 dzieci w PL i 25142 dzieci w 25 krajach UE. 8

Wyniki uzyskane dla polskich dzieci są przeważnie zbliżone do średnich wyników obliczonych dla całej próby europejskiej, ale daje się zauważyć trzy ważne różnice między PL a UE: Więcej dzieci w Polsce niż średnio w Europie doświadcza ekspozycji na niestosowne dla nich treści dostępne w Internecie dotyczy to treści zagrażających wszystkim sferom rozwoju, uwzględnionym w klasyfikacji (15-24% w PL, odpowiednio 14-21% w UE). Mniej dzieci w Polsce niż średnio w Europie doświadczyło zagrożeń ze strony zachowania innych użytkowników w sieci (7-20% w PL, odpowiednio 9-30% w UE). Mniej dzieci w Polsce niż średnio w Europie wykazywało symptomy problemowego korzystania z internetu prowadzącego do uzależnienia (23% w PL, 30% w UE). Wynika z tego, że w 2010 roku polskie dzieci w porównaniu do średnich wskaźników europejskich - były słabiej chronione przez zagrażającymi treściami dostępnymi w internecie, natomiast były mniej zagrożone przez innych użytkowników sieci. Mniejszej części polskich dzieci groziło uzależnienie się od internetu. IV. Charakterystyka doświadczeń z wybranymi zagrożeniami Przedstawiamy dodatkowe charakterystyki dla dwu wybranych zagrożeń: sekstingu z powodu rozpowszechnionej mody na przesyłanie selfie problemowego korzystania z internetu z powodu odnotowywania w innych badaniach, że zjawisko się pogłębia. 1. Seksting Seksting stosunkowo nowy rodzaj zagrożenia z sieci to zjawisko przesyłania treści o charakterze jawnie erotycznym lub z podtekstem erotycznym, głównie swoich nagich lub półnagich zdjęć za pomocą internetu i telefonu komórkowego. Seksting jest realizowany przez takie kanały 9

i miejsca w sieci, jak: internet mobilny i stacjonarny, e-mail, SMS, MMS, SNS: FB, NK, czaty, fora przy posługiwaniu się telefon komórkowym, smartfonem, tabletem lub komputerem osobistym. Na rycinach 1 i 2 przedstawiono, jak w ostatnim roku przed badaniem było rozpowszechnione przyznawanie się dzieci do sprawstwa sekstingu oraz osobiste doświadczanie sekstingu. Dane obliczone zostały dla dzieci w wieku 11-16 lat. Rozpowszechnienie sekstingu (11-16 lat) - sprawcy 14 12 10 12 10 1-12% % dzieci 8 6 4 2 3 4 3 2 1 0 UE średnio SE CZ LT BE AT TR UK RO FR EE FI SI PT CY IE PL NO DE EL DK NL ES HU IT * W ostatnim roku; EU Kids Online, 2010; EU 25 krajów, N=25142 Ryc. 1. Rozpowszechnienie sprawstwa sekstingu wśród europejskich dzieci w wieku 11-16 lat. Średni wskaźnik sprawstwa dla sekstingu w UE był stosunkowo niski 3%, ale poszczególne kraje bardzo różniły się wielkością tego wskaźnika. Najwyższy był w Szwecji (12%) i Czechach (10%), a najniższy w Danii i Holandii, Włoszech i Hiszpanii oraz na Węgrzech (po około 1%). Wskaźnik dla Polskich dzieci plasował się poniżej średniej (2%) w grupie z Grecją, Niemcami i Norwegią. 10

Średnie wskaźniki osobistego doświadczania sekstingu przez dzieci w wieku od 11 do 16 lat są znacznie wyższe: wahają się od 4% do 22%, ze średnią 15% dla 25 krajów. Najwięcej dzieci dotkniętych sekstingiem było w Rumunii (22%), w Czechach (21%) i Norwegii (20%), a najmniej na Węgrzech (8 %) i we Włoszech (4%). Rozpowszechnienie sekstingu (11-16 lat) - ofiary % dzieci 25 20 15 10 15 22 21 20 19 18 17 16 15 14 12 11 4-22% 9 8 5 4 0 UE średnio RO CZ NO FR EE LT SE FI BE PL AT SI DE DK NLPT BG TR UK CY EL IE ES HU IT * W ostatnim roku; EU Kids Online, 2010; EU 25 krajów, N=25142 Ryc. 2. Rozpowszechnienie osobistego doświadczania sekstingu wśród europejskich dzieci w wieku 11-16 lat. Polski wskaźnik wyniósł 17%, był wyższy od średniej europejskiej i lokował Polskę w jednej grupie z Austrią i Słowenią. Spodziewaliśmy się, że więcej dziewcząt niż chłopców doświadcza sekstingu i że dziewczęta częściej niż chłopcy są odbiorcami wiadomości i materiałów zawierających treści jawnie lub w podtekście erotyczne. Sprawdziliśmy więc, jak często dzieci, korzystając z Internetu, otrzymywały wiadomości, fotografie lub materiały wideo o charakterze erotycznym. Okazało się, że to chłopcy, a nie dziewczęta, częściej otrzymują materiały z podtekstem erotycznym. Różnica ta jest widoczna w grupie dzieci, które otrzymywały materiały erotyczne najczęściej. Częstotliwość otrzymywania 11

takich treści z podziałem na płeć oraz dla Polski i średnio dla Europy przedstawia rycina 3. Jak często otrzymywali wiadomości/filmiki erotyczne?* Częściej niż raz w tyg. 1-2 razy w mies. Rzadziej % dzieci 8 7 6 5 4 3 2 1 0 7 7 7 4 4 4 4 3 3 2 PL 4 4 4 2 2 2 2 1 Chłopcy Dziewczęta Razem 0 Chłopcy Dziewczęta Razem * W ostatnim roku Dane: EU Kids Online (2010); próba EU 25 krajów, próba PL; tylko dzieci w wieku 11-16 lat Ryc. 3. Częstość otrzymywania wiadomości, fotografii i materiałów wideo o treści erotycznej podczas korzystania z Internetu przez dzieci w wieku 11-16 lat. W Polsce w tej grupie 3 razy więcej chłopców niż dziewcząt (3% i 1% odpowiednio) otrzymywało materiały erotyczne częściej niż raz w tygodniu. Różnica ta jest większa niż średnio w Europie, bowiem w skali europejskiej średnio tylko dwa razy więcej chłopców (4%) niż dziewcząt (2%) otrzymywało takie materiały częściej niż raz w tygodniu. Wyniki świadczą bardziej o silnym zainteresowaniu erotyką niż o dużym natężeniu sekstingu w okresie poprzedzającym badanie. Dzisiaj, po czterech latach i przy dużym rozpowszechnieniu smartfonów i tabletów, zjawisko zagrożenia sekstingiem, bezpośrednio dotykającym badanych, byłoby prawdopodobnie powszechniejsze wśród obu płci. 12

2. Problemowe korzystanie z internetu Pytaliśmy o to, czy w ciągu ostatniego roku przynajmniej wystąpiły symptomy problemowego korzystania z internetu. Za problemowe uznaliśmy zachowania wymienione w tabeli 3. Tab. 3. Odsetki dzieci, które wykazywały symptomy problemowego korzystania z internetu w ciągu ostatniego roku, w trzech kohortach wiekowych w Polsce Czy symptom wystąpił w ciągu ostatniego roku? 11-12 lat 13-14 15-16 lat lat Nie jeść albo nie spać z powodu internetu 17 16 21 Bez powodzenia próbować spędzać mniej czasu w internecie 29 31 35 Czuć się nieswojo, kiedy nie można być w internecie 29 31 34 Zaniedbywać rodzinę, znajomych, naukę szkolną albo hobby z powodu spędzania czasu w Internecie Przyłapać się na tym, że surfuje się po internecie nawet wtedy, kiedy to specjalnie nie interesuje 27 31 46 30 36 47 Przynajmniej jeden z powyższych symptomów nasilony 21 20 28 Źródło danych: Kirwil, L. (2011b). Uwaga: Odsetki w próbie 805 dzieci, 426 chłopców i 379 dziewcząt, w wieku od 11 do 16 lat. Okazało się, że bardziej powszechne jest przebywanie w sieci, nawet kiedy nie jest to związane z potrzebami (wystąpiło u 27-46% dzieci), oraz zaniedbywanie podstawowych relacji społecznych, obowiązków i zainteresowań (wystąpiło u 30-47%) niż zaniedbywanie posiłków czy snu (wystąpiło u 17-21%) lub próby ograniczania czasu spędzanego online (wystąpiło u 29-35%). Poważniejsze symptomy są bardziej powszechne u starszych dzieci. Trochę więcej niż jedno dziecko na czworo spośród 11-12 latków, ale prawie co drugie dziecko spośród 15-16-latków zaniedbało przynajmniej jeden raz 13

rodzinę, obowiązki szkolne lub inne swoje zainteresowania z powodu internetu. Niemal co trzecie dziecko w wieku 11-12 lat, ale niemal co drugie dziecko w wieku 15-16 lat surfowało w sieci przynajmniej raz bez specjalnego zainteresowania. Poważne nasilenie przynajmniej jednego symptomu odnotowano u 21% dzieci z najmłodszej kohorty i 28% dzieci z najstarszej kohorty. Wystąpienie wszystkich symptomów problemowego korzystania z Internetu odnotowano jednak tylko u 9% badanej próby dzieci w wieku 11-16 lat. Z ogólnej analizy wynika, że im dziecko starsze, tym większe ryzyko uzależnienia od internetu wg naszych kryteriów. V. DLACZEGO I NA ILE ZAGRAŻAJĄ? 1. Treści nieodpowiednie dla poziomu rozwoju dziecka Tab. 4. Skutki ekspozycji małoletnich na treści nieodpowiednie dla poziomu rozwoju dziecka, obecne w mass mediach Rodzaj skutków Bezpośrednie Odległe, długoterminowe Psychologiczne Fizyczne W postawach W zachowaniu Przykład Pojawienie się strachu podczas oglądania filmu emocjonalny, chwilowy szok Lęki: przed ciemnością, wyjściem z domu; bezsenność, trauma Nasilanie się myśli agresywnych, irytacji, stanów złości Formowanie się agresywności, wdawanie się w bójki, krzywdzenie innych Myślenie o kobietach jako obiektach seksualnych, przedmiotowy stosunek do własnego ciała (pod wpływem oglądania pornografii) Przedmiotowe traktowanie kobiet jako obiektów seksualnych 14

2. Seksting Brak przewidywania konsekwencji własnego zachowania w sieci, na przykład, jak może być wykorzystane selfie powieszone na facebookowym koncie o upublicznionym profilu, może doprowadzić do sekstingu, napastowania, wykorzystania selfie w celach pornograficznych A więc doświadczenie sekstingu może prowadzić nie tylko do negatywnych emocji, ale też do osobistych zawodów, wykorzystania, pornografii, jak pokazują to model i ilustracja na rycinach 4 i 5. Selfie a zagrożenie sekstingiem i pornografią ZNAJOMOŚĆ PRZYJAŹŃ BLISKI ZWIĄZEK Prośba o intymne selfie SEKSTING SEKSTING Prośba o dowód uczucia, nagość Ryc. 4. Jak dochodzi do sekstingu? 15

Ryc. 5. Seksting może doprowadzić do pornografii. Tak osoba, która zamieszcza nagi wizerunek w przestrzeni publicznej, jak osoba, która powiela go rozsyłając do innych, mogą odpowiadać za rozpowszechnianie pornografii. a) Czy młodzi obawiają się sekstingu? Dzieci badane w EU Kids Online czuły się niekomfortowo - bały się, było im przykro, zdenerwowały się: 28% polskich dzieci 25% średnio w UE najwięcej w RO 38%, EE 34%, TR 40%, HU 29%, DE 27%, IT 26%, ES 24%. b) Seksting a wiek i płeć Skutki bardziej dotkliwe dla dziewcząt: przejęło się 33%, a 17% chłopców. 16

Dla prawie połowy dzieci (45%), które przejęły się tym, było to silne negatywne przeżycie. Podatniejsze na negatywne przeżycia związane z sekstingiem są: - dzieci młodsze (aż 56% dzieci w wieku 11-12 lat przeżyło to silnie) - dziewczęta (49% dziewcząt i 40% chłopców przeżyło to silnie). Np. silne było negatywne przeżycie po odpowiedzi pozytywnej na prośbę o pokazanie biustu przed kamerą internetową (dziewczynka, 11 lat, BE). VI. JAKIE OBAWY ZGŁASZAJĄ DZIECI? Rycina 6 przedstawia skategoryzowane, wymienione spontanicznie przez badane dzieci, źródła niepokoju, kiedy przebywają w sieci. Czego obawiają się dzieci w internecie? Jakie zagrożenia internetowe dzieci podały spontanicznie? (N=9636) Źródło danych: Livingstone, Kirwil, Ponte, Staksrud (2014) Ryc. 6. Skategoryzowane spontaniczne odpowiedzi 9636 badanych dzieci na pytanie, co je niepokoi w internecie. Badane dzieci spontanicznie podały przede wszystkich, że niepokoi je obecność rozmaitych niestosownych treści dostępnych w Internecie. 17

W sumie 58% wymienionych przyczyn ich niepokoju zaklasyfikowaliśmy, jako zagrożenia związane z ekspozycją na treści nieodpowiednie dla dzieci i młodzieży. Nieodpowiednie zachowanie innych użytkowników sieci kategoria, która mieściła w sobie zagrożenie cyberagresją była reprezentowana znacząco mniej licznie, bo tylko przez 19% przypadków. Okazało się jednak, że internetowe zagrożenia dostrzegane przez dzieci, zmieniają się wraz z wiekiem, co ilustrują wyniki przedstawione na rycinie 7. Jak z wiekiem dzieci zmieniają się obaw y przed zagrożeniami online? 25 % zaniepokojonych dzieci 23 21 19 17 15 13 11 9 Pornografia/seks Przemoc, agresja, sceny drastyczne Inne treści Nieodpowiednie zachowanie Nieodpowiednie kontakty Inne zagrożenia 7 9-10 lat 11-12 lat 13-14 lat 15-16 lat Źródło danych: Livingstone, Kirwil, Ponte, Staksrud (2013) Ryc. 7. Odsetek dzieci wskazujących spontanicznie, co je najbardziej niepokoi w internecie - z podziałem na kohorty. Najmłodsze, 9-10 letnie dzieci wymieniały najczęściej nieodpowiednie przemocowe i drastyczne, a potem pornograficzne treści oraz nieodpowiednie zachowanie ze strony innych użytkowników sieci. Nieco starsze dzieci, w wieku 11-12 lat, znajdujące się u progu dorastania, widziały zagrożenie internetowe głównie w treściach pornograficznych dostępnych w internecie i w nieodpowiednim zachowaniu innych. 18

W jeszcze starszych grupach wiekowych pornograficzne treści oraz nieodpowiednie zachowania innych pozostają najczęściej wskazywanymi zagrożeniami, ale rośnie też znacząco dostrzeganie nieodpowiednich kontaktów, jako źródła zagrożenia online. Maleje natomiast obawa przed ekspozycją na treści związane z przemocą i sceny drastyczne i inne treści. Wyniki wskazują więc, że wraz z dorastaniem dzieci uodparniają się na jedne typy zagrożeń internetowych, a pozostają podatne na typy inne. Oznacza to, że pojmowanie zagrożenia zależy nie tylko od typu szkodliwych bodźców, które dzieci napotykają w sieci, ale też od ich wieku oraz nabywanego doświadczenia i odporności. VII. JAK SOBIE DZIECI RADZĄ Z ZAGROŻENIAMI INTERNETOWYMI? Jak sobie dzieci mogę radzić z zagrożeniami internetowymi, pokazujemy na przykładzie doświadczeń z cyberagresją. Dzieci mogą zbagatelizować doświadczenie, uważając je za nieważne, nie dyskomfortowe, przechodząc nad nim do porządku dziennego ( szybko samo przeszło ). Taka reakcja występuje w przypadku, gdy nie wystąpił emocjonalny komponent reakcji na zagrożenie. Jednak, gdy było to doświadczenie negatywne w sensie emocjonalnym lub społecznym, dziecko może podjąć konstruktywne bądź niekonstruktywne strategie poradzenia sobie z tą sytuacją. Może: próbować rozwiązać konflikt, prosić o pozostawienie w spokoju, udać się do specjalisty lub nauczyciela o pomoc, zwrócić się po pomoc do rodziców, zwrócić się po pomoc do kolegów, zwrócić się po pomoc do rodzeństwa, może podjąć działania odwetowe na agresorze, 19

przeczekać, obwiniać siebie zamo za zaistniała sytuację. W tabeli 5 przedstawiamy, jaki odsetek dzieci sięgnął po różne strategie po doznaniu cyberagresji. Tab. 5. Jakie są reakcje dzieci na doświadczenie cyberagresji? Reakcje na doświadczenie cyberagresji % PL 1 % UE 2 Podjęcie próby rozwiązania konfliktu 40 36 Prośba o zostawienie w spokoju 24 27 Oczekiwanie, że problem sam się rozwiąże 18 23 Poczucie winy 9 11 Odwet 7 15 Żaden z powyższych sposobów nie został podjęty 22 19 1 Próba polskich dzieci, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytania dotyczące sposobów radzenia sobie (N=45). 2 Próba dzieci EU25 krajów; dzieci, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytania dotyczące sposobów radzenia sobie (N=1184). W wynikach tych zwraca uwagę, że w Polsce więcej niż jedno dziecko na pięcioro (w UE trochę mniej) nie podejmuje żadnych czynności naprawczych po cyberagresji środków zaradczych. Te dzieci stają się prawdopodobnie łatwiejszymi celami do następnych ataków. Inne wskaźniki pokazują, że dwoje dzieci na pięcioro (nieco więcej w Polsce niż w UE) z doświadczonym atakiem z sieci podejmuje aktywne próby zaradzenia sytuacji, w jakiej się znalazły, czyli próby rozwiązania konfliktu. Mniej dzieci w Polsce niż w UE podejmuje proby niekonstruktywnego poradzenia sobie z cyberagresją: przeczekiwania (czyli bagatelizowania problemu), samobwiniania się czy podejmowania akcji odwetowych. Prawie co czwarte dziecko prosiło cyberagresora o pozostawienie w spokoju, czyli zastosowało metodę aktywną, ale z pozycji niedostrzegania 20

sytuacji jako konfliktu, a jako sytuacji, w której zachowanie cyberagresora miało cechy nękania. Podejmowane sposoby radzenia sugerują, że nękane dzieci spostrzegają zagrożenie cyberagresją w rozmaity sposób albo że nie mają gotowych, wyuczonych strategii radzenia sobie z tym typem zagrożenia. Z naszych analiz wynika też, że przy poważniejszych kłopotach związanych z zagrożeniami online dzieci zwracają się o pomoc do członków rodziny: rodziców, rodzeństwa, krewnych. Tabela 6 przedstawia, jaki odsetek dzieci, który doznały cyberagresji, podejmuje na ten temat rozmowy i z kim. Tab. 6. Z kim dzieci rozmawiają o doświadczonej cyberagresji? Rozmowy podjęcie na ten temat z: % PL 1 % UE 2 Rodzicami 61 54 Rodzeństwem 21 18 Kolegą/koleżanką, przyjacielem/przyjaciółką 58 69 Nauczycielem 6 10 Osobą przygotowaną zawodowo do pomagania dzieciom 3 3 Inną zaufaną dorosłą osobą 15 9 Nikim 34 3 27 4 1 Próba polskich dzieci, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytanie, z kim rozmawiały o tym, co się stało (N=33). 2 Próba dzieci w Europie, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytanie, z kim rozmawiały o tym, co się stało (N=978). 3 Próba polskich dzieci, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytanie czy z kimkolwiek rozmawiały o tym, co się stało (N=50). 4 Próba dzieci w Europie, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytanie czy z kimkolwiek rozmawiały o tym, co się stało (N=1333). W wynikach uzyskanych dla polskiej próby zwraca uwagę, że większa część dzieci rozmawia z rodzicami niż z rówieśnikami (odwrotnie u UE). W Polsce więcej dzieci rozmawia również z rodzeństwem i inną zaufaną osobą. 21

Obok tych optymistycznych wskaźników odnotowaliśmy, że w Polsce aż o 7% dzieci więcej niż średnio w UE z nikim nie podejmuje rozmowy na temat doświadczonej cyberagresji (co trzecie dziecko, które doświadczyło cyberagresji). Ponieważ bardzo mało dzieci rozmawia z profesjonalistami i nauczycielami o doświadczaniu cyberagresji, wyniki naszych badań obnażają prawdopodobnie niską skuteczność profesjonalnej pomocy i niskie zaufanie do nauczycieli w sytuacji doświadczania tego zagrożenia internetowego w okresie roku przed datą badania. VIII. ROZUMIENIE NEGATYWNYCH SKUTKÓW KORZYSTANIA Z INTERNETU Rozumienie negatywnych skutków korzystania z internetu przez dzieci i młodzież zostało przedstawione dokładniej w innym miejscu (Hasebrink, Görzig, Haddon, Kalmus, Livingstone, 2011). Możemy wyodrębnić kilka kategorii negatywnych skutków (Kirwil, 2011c): Skutki negatywne nieprzewidywane (przypadkowe) i przewidywane (np. w wyniku ryzykownej aktywności eksploracyjnej); Skutki negatywne bezpośrednie (napotkanie zagrożenia, np. cyberagresji) i pośrednie (niepodejmowanie żadnej aktywności w internecie); Skutki negatywne doraźne, krótkotrwałe (doznana chwilowa przykrość, dyskomfort) i odroczone (zalegające negatywne emocje, stres). Wskaźnikami zagrożenia są więc: - reakcja emocjonalna na napotkanie zagrożenia, - znaczna intensywność przeżywanych emocji oraz - przedłużający się czas jej trwania po doświadczeniu zagrożenia. Dodatkowym ważnym kryterium jest poczucie doświadczonej krzywdy, szkody, cierpienia u dziecka, które doświadczyło zagrożenia, ale dziecko nie zawsze może być świadome rozmiaru wyrządzonej krzywdy. 22

Możemy więc rozpatrywać: skutek negatywny doraźny jako napotkanie zagrożenia; skutek negatywny jako doznanie mało intensywnej negatywnej emocji z powodu napotkania zagrożenia: obawa, wstyd, złość, smutek, żal; skutek negatywny jako doznanie silnej emocji (lęku, strachu, złości, traumy); skutek negatywny jako zaleganie intensywnej emocji (lęku, poczucia winy, wstydu); skutek negatywny odroczony jako bardzo długie zaleganie w czasie (np. przez pół roku) negatywnych emocji (lęku, strachu, stan po traumie). IX. KONKLUZJE Wyniki badań EU Kids Online: - przeprowadzonych metodą wywiadu bezpośredniego i samodzielnie wypełnianego przez dzieci kwestionariusza - w próbie reprezentatywnej, pobranej losowo spośród dzieci całego kraju - i proporcjonalnie w przedziałach wiekowych od 9 do 16 lat: po pierwsze, pokazują różnorodność potencjalnych zagrożeń internetowych dla dzieci i młodzieży, zwłaszcza dostępnych w internecie nieodpowiednich treści, zagrażających rozwojowi społeczno-emocjonalnemu młodych użytkowników sieci. Najwięcej dzieci spontanicznie wyraziło spontanicznie swój niepokój w związku z dostępnością tych treści online (Livingstone, Hadron, Görzig, Ólafsson, 2011; Kirwil, 2011b; Livingstone, Kirwil, Ponte, Staksrud, 2013, 2014). Po drugie, wskazują na mniejsze rozpowszechnienie niektórych zagrożeń internetowych niż pokazują to badania prowadzone 23

bezpośrednio online wśród użytkowników Internetu. Dotyczy poszczególnie wskaźników rozpowszechnienia cyberagresji wśród młodzieży szkolnej (Livingstone, Hadron, Görzig, Ólafsson, 2011; por. badania z 2011 roku opublikowane przez Gan, Zhong, Das, Gan, Willis i Tully (2014); por. Pyżalski, 2012). Nasze badania koncentrowały się na podanych na początku kryteriach klasyfikacyjnych, ale też na założeniu, że doświadczenie zagrożenie online oznacza nie tylko sam fakt takiego zdarzenia, ekspozycji dziecka na pewne szkodliwe czy zagrażające rozwojowi bodźce, a też negatywne doświadczenie emocjonalne, odczuwane przez dziecko jako krzywda, poczucie szkody czy cierpienia (z założenia o większej intensywności i trwające przez dłuższy okres czasu), ponieważ ekspozycja na zagrożenie, doświadczenie zagrożenia nie zawsze skutkuje krzywdą czy cierpieniem (Kirwil, 2011a, 2011c; Livingstone, Haddon, Görzig, Ólafsson, 2011). Doświadczenie ekspozycji na treści zagrażające z internetu może być szokujące emocjonalnie dla części dzieci, ale nasze badania wykazały, że większość dzieci bagatelizuje te doświadczenia (Livingstone, Haddon, Görzig, Ólafsson, 2011; Hasebrink, Görzig, Haddon, Kalmus, Livingstone, 2011; Kirwil, 2011c). Poważniejsze są emocjonalne następstwa zagrożeń doznanych w wyniku negatywnych zachowań innych użytkowników sieci: cyberagresji i sekstingu. Dzieci oczekują wtedy wsparcia od otoczenia głównie od rodziców (Zdrodowska, 2014). Do nauczycieli młodzi internauci zwracają się przede wszystkim z trudnościami dotyczącymi samych technologii (Zdrodowska, w: Kirwil, 2011b, s. 39-42). 24

Cytowane źródła: Gan, S.S., Zhong, C., Das, S., Gan, J.S., Willis, S., Tully, E. (2014). The prevalence of bullying and cyberbullying in high school: a 2011 survey. International Journal of Adolescent Medicine and Health, 26(1), 27-31. doi: 10.1515/ijamh-2012-0106. Hasebrink, U., Görzig, A., Haddon, L., Kalmus, V., Livingstone, S. with members of the EU Kids Online network (2011). Patterns of risk and safety online. In-depth analyses from the EU Kids Online survey of 9- to 16-yearolds and their parents in 25 European countries. Raport z badań. http://www.lse.ac.uk/media@lse/research/eukidsonline/eu%20kids%20ii% 20%282009-11%29/EUKidsOnlineIIReports/D5%20Patterns%20of%20risk.pdf. Kirwil, L. (2011a). Jak rozumieć negatywne skutki korzystania z Internetu przez dzieci w świetle wyników badań EU Kids Online II? Referat na V Międzynarodowej Konferencji Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży w Internecie, Warszawa, 20-21 września 2011. Kirwil, L. (2011b). Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo - część 2. Częściowy raport z badań EU Kids Online II, przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 9-16 lat i ich rodziców. Warszawa: SWPS EU Kids Online - PL. http://test.swps.pl/images/stories/zdjecia/eukidsonline/l_kirwil_raport_polska _eukidsonline_v3.pdf oraz http://eprints.lse.ac.uk/46445/. Kirwil, L. (2011c). Ryzykowne zachowania dzieci i młodzieży w sieci oraz ich konsekwencje. Referat na VIII Ogólnopolskiej Konferencji Pomoc dzieciomofiarom przestępstw, 24-25 października 2011, Warszawa. Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A. i Ólafsson, K. (2011). Risks and safety on the internet: The perspective of European children: Full findings. Raport z badań. London: LSE. http://eprints.lse.ac.uk/33731/. Livingstone, S., Kirwil, L., Ponte, C., Staksrud, E. with the EU Kids Online Network (2013, February). In their own words: What bothers children online? Raport z badań. LSE, London: EU Kids Online. http://www.lse.ac.uk/media@lse/research/eukidsonline/eu%20kids%20iii/ Reports/Intheirownwords020213.pdf. Livingstone, S., Kirwil, L., Ponte, C. i Staksrud, E. (2014). In their own words: What bothers children online? European Journal of Communication, 29(3), 271-288. doi: 10.1177/0267323114521045. Pyżalski, J. (2012). Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls. 25

Smahel, D., Helsper, E., Green, L., Kalmus, V., Blinka, L., Ólafsson, K. (2012). Excessive internet use among European children. Raport z badań. LSE, London: EU Kids Online. http://eprints.lse.ac.uk/47344/. Zdrodowska, A. (2014). Rola wsparcia społecznego w przygotowaniu dzieci i młodzieży do radzenia sobie z cyberagresją. Referat na konferencji międzynarodowej: Man in local community participation, empowerment, resourses, Katowice, 15-17 grudnia, 2014. 26