2.3 CMENTARZYSKO KULTURY ŁUŻYCKIEJ Z EPOKI BRĄZU NA STANOWISKU W TARGOWISKU, POW. WIELICKI

Bartłomiej Konieczny, Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. Cmentarzysko wielicki kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s. 103-180 Bartłomiej Konieczny 2.3 CMENTARZYSKO KULTURY ŁUŻYCKIEJ Z EPOKI BRĄZU NA STANOWISKU 10-11 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI Wstęp Badania cmentarzyska kultury łużyckiej na stan. 10-11 w Targowisku, gm. Kłaj były częścią ratowniczych prac wykopaliskowych, przeprowadzonych w latach 2000-2010 przez Krakowski Zespół do Badań Autostrad. Prace terenowe wykonane były pod kierunkiem B. Koniecznego i W. Machowskiego. Cmentarzysko jest częścią dużego, wielokulturowego kompleksu osadniczego rozpoznanego w pełny sposób dopiero w trakcie badań ratowniczych. Warto zaznaczyć, że pierwsze dane o występowaniu materiałów kultury łużyckiej odkryto na stanowisku 10 dopiero w trakcie ostatnich badań powierzchniowych w 1999 roku a samo cmentarzysko rozpoznano dopiero w początkach kampanii wykopaliskowej w sierpniu 2000 roku (Górski et al. 2006; Grabowska, Konieczny 2014). Przed rozpoczęciem badań wykopaliskowych teren był intensywnie użytkowany rolniczo, przeważały tam pola uprawne i niewielkie sady. Część terenu stanowiska uległa niewątpliwym zniszczeniom podczas budowy kilku domów zlokalizowanych wzdłuż drogi polnej dzielącej stanowiska 10 i 11. Na początku prac terenowych, w momencie użycia sprzętu mechanicznego stwierdzono występowanie licznych skupisk materiałów ceramicznych oraz przepalonych kości tuż pod powierzchnią gruntu. W związku z tą sytuacją uznano, że właściwą metodą prowadzenia prac będzie ręczne odhumusowanie terenu w zasięgu występowania grobów. Dzięki temu udało się zarejestrować szereg zniszczonych grobów już w warstwie ziemi ornej. Podstawowe dane dotyczące charakteru i wyposażenia odkrytych zespołów zawarto w katalogu grobów i obiektów z cmentarzyska (na płycie dołączonej do tomu) oraz zestawieniom tabelarycznym obiektów związanych z cmentarzyskiem (tab. 13, 14). W katalogu zawarto także dane dotyczące określenia wieku i płci osobników z charakteryzowanych pochówków lub informacje o braku wystarczających materiałów do określeń antropologicznych. Analiza antropologiczna materiałów kostnych z pochówków na cmentarzysku stanowi natomiast odrębną część opracowania (Wróbel, w tym tomie). Oddzielnie omówione zostały materiały krzemienne i kamienne, pochodzące z cmentarzyska i osad (Wilczyński, w tym tomie). W katalogu grobów zawarto jedynie podstawowe dane dotyczące ilości i charakteru zabytków i miejsca odkrycia zabytków krzemiennych. Szczególna grupa zabytków szklanych i bursztynowych, pochodząca z grobów (292 i 697), poddana została specjalistycznej analizie typologiczno-chronologicznej (Purowski, w tym tomie). Dla znacznej części zabytków brązowych oraz reprezentatywnej liczby fragmentów ceramiki wykonano analizy petrograficzne (Pawlikowski, w tym tomie). Szczątki roślinne odkryte w popielnicach lub jamach grobowych, poddane zostały analizie paleobotanicznej przeprowadzonej zarówno dla zespołach grobowych jak i osadowych (Lityńska-Zając et al., w tym tomie). Zagadnienia ogólne Cmentarzysko zlokalizowane jest na stokach i rozległym wywłaszczeniu dużego cypla wcinającego się od wschodu w dolinę Raby. Obejmuje obszar blisko 2 ha w obrębie pasa inwestycji drogowej. W sposób 103

BARTŁOMIEJ KONIECZNY wiarygodny określone zostały granice wschodnie i zachodnie cmentarzyska. Także zasięg południowy cmentarzyska wydaje się rysować w granicach rozpoznanego terenu. Natomiast północna granica cmentarzyska znajduje się kilkanaście metrów poza przebadanym obszarem i stanowi ją krawędź stromej skarpy. Dla scharakteryzowania materiałów ceramicznych z cmentarzyska wykorzystano schemat typologii i technologii, zastosowany w trakcie opracowania form naczyń z sąsiednich osad kultury łużyckiej (Górski, w tym tomie, r. 2.1). Cmentarzysko formy grobów i obrządek pogrzebowy Na powierzchni ok. 2 ha zadokumentowano 662 obiektów wśród których określono 449 grobów ciałopalnych popielnicowych, 151 grobów ciałopalnych jamowych, 25 grobów ciałopalnych (bez możliwości określenia precyzyjnego charakteru pochówku), 22 tzw. groby symboliczne oraz 6 skupień ceramiki. Jako obiekty związane z cmentarzyskiem określono pozostałości konstrukcji słupowej zlokalizowanej w centrum zasięgu grobów, pojedyncze palenisko oraz zespół palisady i rowów odkrytych poza wschodnią granicą cmentarzyska (tab. 1). Z pośród 629 obiektów określonych jako pochówki (ciałopalne popielnicowe i jamowe, ciałopalne zniszczone) tylko w przypadku 482 można było przeprowadzić analizę antropologiczną. Pozostałe, silnie zniszczone, posiadają cechy właściwe dla pochówków pod względem formy i wyposażenia, nie zawierały jednakże wystarczającej ilości materiałów kostnych. W inwentarzach grobów i obiektów związanych z cmentarzyskiem można wyróżnić 853 formy ceramiki naczyniowej (413 popielnic i 349 przystawek). Odkryto ponadto niewielką ilość zabytków wykonanych z brązu, będącego oprócz pojedynczego, złotego skrętu, jedynym metalem występującym na cmentarzysku. Z dwóch grobów pochodzi niewielka seria zabytków szklanych i pojedyncze przedmioty wykonane z bursztynu, kości i ceramiki. Groby ciałopalne, popielnicowe Groby zawierające przepalone kości umieszczone w urnach, stanowią podstawową typ grobu występującą na cmentarzysku. W trakcie badań odkryto i zadokumentowano 449 grobów, w których stan zachowania jam grobowych i wyposażenia nie budzi wątpliwości co do intencjonalnego umieszczenia prochów w urnie. W przypadku tych grobów możliwe było również przeprowadzenie ich analizy chronologiczno-typologicznej (tab. 2-4, 12). W 48 grobach stan zniszczenia pozwala jedynie ogólnie mówić o grobach popielnicowych bez precyzowania charakterystyki i szczegółowej chronologii (tab. 5). Część popielnic była w znacznym stopniu zniszczona, zwykle naczynia miały uszkodzoną przez orkę, górną partię, często były spękane, zgniecione, rzadziej rozlasowane. Niekiedy naczynia zachowane były w postaci rozkawałkowanej i rozproszonej na skutek orki, działalności zwierząt (nory i korytarze) oraz korzeni drzew (ryc. 1). Liczne były przypadki zarejestrowania dolnych partii naczyń z resztką przepalonych kości, a nawet sytuacje, gdy w jamie grobowej odkrywano fragmenty naczyń z rozproszonymi kośćmi w ilości śladowej. W takich przypadkach grób nie ma określenia antropologicznego, ale stosuje się do niego określenie grobu popielnicowego, zniszczonego. Zazwyczaj jednak możliwe jest określenie naczyń pełniących funkcję popielnicy. Dominującym był zwyczaj składania do grobu jednej popielnicy, zawierającej kości jednego osobnika. Odkryto jednakże grupę 34 pochówków, w których do jamy grobowej złożono dwie lub więcej popielnic. Kości zajmowały zazwyczaj dolną część naczynia, z widoczną niekiedy tendencją do zachowania układu anatomicznego. Jak wynika z analizy antropologicznej (Wróbel, w tym tomie), materiał kostny został określony z 412 pochówków popielnicowych. W 27 przypadkach groby zawierały dwie popielnice. Stwierdzono także groby z trzema (groby: 698, 733, 803) i z pięcioma popielnicami (grób 2296). W ośmiu grobach w jednej popielnicy złożono prochy dwóch osobników. W przypadku grobów 137 i 143 możemy mówić o popielnicowych grobach bliźniaczych. W obu przypadkach jamy blisko siebie położonych grobów są niemal identyczne (tabl. 21:5, 6 1 ). Przyjmuje się, że groby z pochówkiem dwóch osobników nie spełniają warunków do określenia grobu jako rodzinnego, ale są pochówkami dwóch bliskich osób zmarłych jednocześnie (Durczewski 1939-1946, 10-11). Brak jest śladów dostawiania naczyń w jamie, co świadczy o jednoczasowym złożeniu szczątków w wymienionych grobach. Przypadki składania do grobów dwóch popielnic znane są z małopolskich cmentarzysk grupy górnośląsko-małopolskiej z Brzezia, Krakowa-Prokocimia, Opatowa, 1 Tablice znajdują się na dołączonej do tomu płycie. 104

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 1. Targowisko, stan. 10, 11. Zniszczony grób ciałopalny nr 874 z dwiema popielnicami Fig. 1. Targowisko, site 10, 11. Damaged cremation grave No 874 (two urns) Iwanowic (Gedl 1957, 233) czy też z terenów południowej części Górnego Śląska (Gedl 1962, 144). W południowej części cmentarzyska jamy grobowe były głębsze, mniej zniszczone, i dlatego popielnice z kośćmi zachowały się lepiej niż w części zachodniej. Dlatego w pierwszej z wymienionych części analizę antropologiczną przeprowadzono dla ponad 90% odkrytych pochówków w popielnicach, a w drugiej tylko w ponad 70 % (tab. 11, 12). Naczynia, do których składano przepalone kości, odkrywano w pozycji pionowej lub lekko ukośnej, zorientowanej otworem ku górze ryc. 2. W pojedynczych przypadkach, w grobach 129, 149 i 670, popielnica intencjonalnie odwrócona została do góry dnem przy wkładaniu do grobu (tabl. 27:2; 123:5). Jamy grobowe w partii stropowej były zazwyczaj nieczytelne. Duża część grobów odkrywana była w dolnej strefie humusu i na pograniczu warstwy podglebia i stropowej lessowego calca. Pochówek rozpoznawano często po pojawiających się w większych ilościach fragmentach ceramiki i drobnych, przepalonych kościach. Dlatego też jamy grobów są słabo czytelne w warstwie podglebia. Dopiero na poziomie rozjaśnień żółtego calca można było dobrze śledzić ich zarys. Na poziomie odkrycia miały one kształty owalne, czasem regularne okrągłe lub zbliżone do prostokątnych. Średnica jam w większości przypadków wynosiła ok. 50-60, zazwyczaj była niewiele większa od wymiarów wstawianych do niej naczyń. Jamy grobowe w południowej części cmentarzyska były mniejszych rozmiarów i zdarzały się wśród nich takie, których kształt i rozmiar dopasowany był do naczyń (tabl. 44:1, 2; 181:2). Popielnica ustawiona była na ich dnie, a dolna część brzuśca opierała się na ściankach jamy. Zazwyczaj były one także głębsze, staranniej przygotowane, skuteczniej chroniące złożone kości w popielnicach. Na poziomie odkrycia widoczny był tylko zarys jamy lub dno naczynia nakrywającego popielnicę, a dobrze zachowane naczynia dokumentowano w dolnej części jamy. W całym zasięgu cmentarzyska można także zaobserwować groby z jamami zdecydowanie większych rozmiarów o średnicy jamy przekraczającej kilkadziesiąt centymetrów, osiągających rozmiary 100x150 cm (ryc. 3; groby: 12, 121, 149, 289, 648, 871, 1311, 3553). Głębokości wypełnisk wynosiły od 30 do 40 cm. Popielnica najczęściej ustawiana była w zasypisku jamy, kilka cm nad dnem. Często jama grobowa przygotowywana była na złożenie naczynia konkretnego kształtu i odpowiadała naczyniu rozmiarami dna i profilem ścianek (tabl. 43:3-4). Można zauważyć jednakże pewną stałą tendencje. Jamy grobowe w południowej części cmentarzyska były mniejszych rozmiarów i zdarzały się wśród nich takie, których kształt i rozmiar dopasowany był do naczyń. Sytuację taką obserwujemy głównie wśród pochówków wyposażonych w amfory z wypychanymi guzami i wazami dwustożkowatymi karbowanymi na załomie. 105

BARTŁOMIEJ KONIECZNY Ryc. 2. Targowisko, stan. 10, 11. Grób ciałopalny popielnicowy nr 803 Fig. 2. Targowisko, site 10, 11. Cremation urn burial No 803 Orientacja dłuższej osi jamy, zorientowanej zazwyczaj w kierunku N-E, nie miała prawdopodobnie żadnych, poza praktycznymi, uzasadnień rytualnych. Jamy wykopywane były bowiem na stoku o ekspozycji południowej, więc wydaje się, że łatwiej było kopać ją stojąc twarzą ku wzniesieniu i w naturalny sposób powstawała wydłużona forma zorientowana po linii północ-południe. Jamę wypełniała w większości przypadków ciemna ziemia pochodząca z zasypywania wypełniska. Niespełna 20% jam zawiera resztki stosu w postaci popiołu, częściej jednak są to węgle drzewne rozsypane na dnie lub wypełniające zazwyczaj jamę po załom brzuśca popielnicy. Jamy wypełniały także niewielkie ilości przepalonych kości przemieszanych z węglami, co dobrze koresponduje z sytuacją na innych cmentarzyskach wczesnej fazy kultury łużyckiej, na których takie pochówki bez widocznej jamy grobowej są rzadkością (Gedl 1991, 14). Razem z resztkami stosu odkrywano fragmenty ceramiki noszące ślady wtórnego przepalenia. Sytuację taką zaobserwowano w kilkunastu jamach, zwłaszcza w inwentarzach zawierających zabytki charakterystyczne dla młodszej epoki brązu. Jako popielnic używano głównie amfor: dwustożkowatych i baniastych, których obecność stwierdzono w 157 przypadkach. Spośród amfor z ornamentem guzowym większość użyta została jako popielnice. Ponadto jako urny wykorzystywane były wazy dwustożkowate (118 sztuk) i garnki esowate (58 sztuk) (tab. 6). W grobach popielnice nakryte były misami (ryc. 4), co udało się stwierdzić w 109 grobach, w których stopień zachowania pozwalał z pewnością określić pierwotną funkcję naczyń. W środkowej części cmentarzyska odkryto pochówki, w których duża misa nakrywała nie tylko popielnice, ale także przystawki (tabl. 119:1-4). Obecność pokryw stwierdzono bez żadnej wątpliwości w 25% przebadanych, zazwyczaj dobrze zachowanych, grobach popielnicowych. Misy jako naczynia nakrywające urny występowały z każdą podstawową formą naczyń, pełniących funkcje popielnic na cmentarzysku, z rysującą się jednakże tendencją współtowarzyszenia amforom i wazom (tab. 7-9). W pozostałej grupie, obejmującej zespoły częściowo zniszczone, rejestrowano zwykle fragmenty mis w obrębie jam grobowych lub we wnętrzu popielnicy. W grobach 137, 240 i 887 urnę nakrywały fragmenty naczyń innych niż misy. Popielnice w grobach 217 i 372 nakryte były odwróconymi do góry dnem wazami. Najrzadziej misy występowały w grobach, w których popielnicą była guzowa. Same misy wykorzystywano również jako urny, co stwierdzono w 30 grobach (tab. 7). Przypadki użycia mis jako popielnic znane są z terenu Małopolski (Durczewski 1939-1946, 12; Rogozińska 1960, 114), podobnie jak przypadki przykrycia misą skupień przepalonych kości. Na cmentarzysku grupy śląskiej kultury łużyckiej w Kietrzu misy popielnice odkryto w zespołach od młodszej epoki brązu (Gedl 1996, 12). Sporadycznie rolę popielnic pełniły mniejsze naczynia w postaci dzbanów (10 pochówków) oraz kubków (8 pochówków) i czerpaków (7 pochówków). W 25 przypadkach stopień zniszczenia naczyń uniemożliwił określenie ich kształtu. Badania antropologiczne przeprowadzone dla materiałów kostnych, pochodzących z cmentarzyska kultury łużyckiej z Krakowa-Bieżanowa, stan. 30, wykazały, że do pochówków dzieci najczęściej używano naczyń małych rozmiarów (Fraś, Reguła 2003, 232). Podobne tendencje zauważano na cmentarzyskach krakowskich, w Prokocimiu i Skotnikach (Durczewski 1939-1946, 12, 70) oraz w Kietrzu, na których przepalone kości dzieci składano często w niewielkich naczyniach, takich jak dzbany, kubki i czerpaki (Gedl 1992, 23; 1996, 12). Wyposażenie grobów zazwyczaj było ubogie i ograniczało się do pojedynczego, dodatkowego naczynia (tab. 7-9). Pochówki, w których oprócz popielnicy 106

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 3. Targowisko, stan. 10, 11. Grób ciałopalny popielnicowy nr 289 Fig. 3. Targowisko, site 10, 11. Cremation urn burial No 289 Ryc. 4. Targowisko, stan. 10, 11. Grób ciałopalny popielnicowy nr 904 Fig. 4. Targowisko, site 10, 11. Cremation urn burial No 904 107

BARTŁOMIEJ KONIECZNY Ryc. 5. Targowisko, stan. 10-11. Ilości przystawek w grobach w poszczególnych okresach epoki brązu Fig. 5. Targowisko, site 10, 11. Number of burial accompanying vessels: 3rd period of the Bronze Age, 4rd period of the Bronze Age, 5rd period of the Bronze Age, Bronze Age lub popielnic złożono więcej naczyń, są stosunkowo rzadkie. Najczęściej spotykane są w tej roli misy, których użyto w 100 przypadkach. W dalszej kolejności można wymienić wazy (52 sztuki), amfory (36 sztuk), czerpaki (32 sztuki), kubki lub dzbany (32 sztuk) oraz garnki (12 sztuk). W grobie 690 jako przystawki użyto placka glinianego. Ogółem w grobach popielnicowych odkryto 349 naczyń pełniących rolę przystawek (tab. 7). Stosunkowo nieliczne są przystawki w grobach południowej i wschodniej części cmentarzyska. Podobnie ubogie wyposażenie w dodatkowe naczynia obserwujemy na innych cmentarzyskach wczesnej fazy kultury łużyckiej z terenu Małopolski: w Iwanowicach (Kozłowski 1920, 48) oraz w Krakowie-Pleszowie, stan. 5 (Kogus 1963, 110). Jamy grobowe z młodszej epoki brązu są większe i w blisko 60% z nich odkryto dodatkowe naczynia (tab. 3). Jest to praktyka powszechna na cmentarzyskach w grobach datowanych na IV okres epoki brązu (Gedl 1996, 13). W pochówkach z tej fazy liczba naczyń, łącznie z popielnicą, waha się od 4 do 9 sztuk (ryc. 5). Najwięcej naczyń pełniących funkcje przystawek, 9 naczyń, odkryto w grobie 1311 (tabl. 232:1-4; 233; 234; 235:a). Wśród dużych i średnich naczyń, używanych jako przystawki, w zespołach ze środkowej epoki brązu zauważyć można wysoki udział amfor, waz i garnków, zastąpionych w pochówkach z młodszej epoki brązu przez wazy. W zespołach datowanych na młodszą epokę brązu duży jest także udział czerpaków, odkryto ich 23 egzemplarze, podczas gdy we wcześniejszych chronologicznie pochówkach zarejestrowano je w 13 przypadkach (tab. 7). Wśród grobów popielnicowych wyróżnia się grupa, w której popielnica lub popielnice nakryte były dużą misą (ryc. 6). Pochówki te, zazwyczaj głębiej wkopane, posiadają dobrze zachowane wyposażenie, w postaci 4-5 naczyń (groby 919, 1054, 1069, 1351). Niektóre popielnice, zwłaszcza amfory z ornamentem guzowym, wazy karbowane na załomie lub smukłe garnki profilowane, mają w dnie wywiercony otwór. Przebijano albo raczej rozwiercano ściankę zawsze od dołu, w związku z czym od wewnątrz powstawała większa wyrwa. Zachowane są czasem ślady nieokreślonego narzędzia, którym drążono otwór. Otwory mają średnice od 1 do 2 cm. Usytuowane są głównie w osi naczynia, bywają jednak odstępstwa otwór bywa przesunięty z osi naczynia, tak jak w popielnicy wazie dwustożkowatej z grobu 311 czy amforze guzowej z grobu 317. W jednym przypadku otwór wykonano nie w dnie, ale z boku naczynia (grób 472, tabl. 102:a). Praktyka wykonywania otworów dotyczyła tylko niektórych popielnic. Podobne zwyczaje znane są z innych małopolskich cmentarzysk wczesnołużyckich (Zofipole Żaki 1950, 71; Kraków-Bieżanów, stan. 30 Konieczny 2012) oraz z Górnego Śląska (Kietrz Gedl 1991, 17-18; 1996, tabl. LIV: 13). Otwory w dnach naczyń spotykane są tam tylko wśród amfor, waz dwustożkowatych i garnków pełniących funkcje popielnic. Zwyczaj ten był powszechny we wczesnej fazie kultury łużyckiej w jej zachodniej prowincji w fazie Kietrz IIb i IIc. Nie jest już widoczny w materiałach odpowiadających fazie Kietrz III, czyli IV okresowi epoki brązu (Gedl 1996, 18). Otwory w naczyniach mogą być śladem zabiegów mających uwolnić zmarłego, którego kości złożono w popielnicy (Gajewski 1960, 89). Z grobu 230 pochodzi gliniane kółko o średnicy ok. 7 cm (tabl. 48:e). Przypomina ono podobne zabytki znajdywane w inwentarzach grobowych na wielu stanowiskach (Moskwa 1976, 312, ryc. 74:ł). Interpretowane są zazwyczaj jako kółka z modelu wózka (Gedl 1981, tabl. 29 D 1, 2). Wyposażenie inne niż ceramiczne, głównie w zabytki wykonane z brązu, zaobserwowano w 43 pochówkach, co stanowi kilkanaście procent wśród grobów popielnicowych (ryc. 7). Poza grocikiem do strzały, siekierą i czterema nożami, do grobów wkładano tylko ozdoby i części stroju. Są to głównie szpile oraz małe bransolety, kółka, skręty - zachowane w całości bądź intencjonalnie łamane i składane na kościach, lub przepalone na stosie i zmieszane z kośćmi w popielnicy. Z dużą pewnością można 108

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 6. Targowisko, stan. 10, 11. Grób ciałopalny popielnicowy nr 523 Fig. 6. Targowisko, site 10, 11. Cremation urn burial No 523 stwierdzić, że wszystkie dobrze zachowane zabytki z brązu pochodzą z grobów popielnicowych. Najliczniejszą grupą są szpile, zazwyczaj zachowane we fragmentach. W 13 grobach były one przepalone. Taki zestaw zabytków z brązu odpowiada ogólnej tendencji w kulturze łużyckiej do rzadkiego wyposażania grobów w narzędzia i broń (Gedl 1957, 234). Często były one zdeformowane wskutek przepalenia, intencjonalnie łamane, niejednokrotnie zachowane cząstkowo. Składane były na kościach w górnej części popielnicy, bądź niesegregowane, często stopione z kośćmi i razem z nimi przemieszane. W trakcie przeprowadzonej analizy antropologicznej stwierdzono, że najczęściej składano zabytki brązowe w sąsiedztwie trzonów kości długich oraz sklepienia czaszki (Wróbel, w tym tomie). Brak jednoznacznych danych do przyporządkowania poszczególnych kategorii zabytków brązowych do płci zmarłych. W trzech przypadkach (groby: 138, 186 i 3488) fragmenty szpil odkryto w grobach określonych jako pochówki żeńskie, pozostałe dwa (groby 6 i 392), to pochówki osobników płci męskiej. Spośród pięciu pochówków wyposażonych w noże, tylko w grobie 150 określono płeć (mężczyzna). W pozostałych przypadkach stan zachowania obiektów nie pozwalał na wykonanie pełnej analizy antropologicznej. Jedyny grot strzały odkryty został w popielnicy (grób 983) zawierającej a b c Ryc. 7. Targowisko, stan. 10-11. Zabytki brązowe w grobach: a - groby ciałopalne popielnicowe, b groby ciałopalne jamowe, 3 groby symboliczne Fig. 7. Targowisko, site 10, 11. Bronze artefacts in graves: a - cremation urn burials, b - cremation burials in pits, c symbolic burials szczątki osobnika płci męskiej wieku Senilis. Wyjątkowo bogato wyposażony był grób 697, zawierający prawdopodobnie kości złożone w misie. W zniszczonej jamie tego pochówku odkryto kolię złożoną z paciorków szklanych, bursztynowej i złotej ozdoby (tabl. 133:1-3, a-c; por. też Purowski, w tym tomie). Przetopione fragmenty paciorków szklanych odkryto także wśród przepalonych kości w popielnicy grobu 109

BARTŁOMIEJ KONIECZNY 292. Ubogie wyposażenie grobów popielnicowych w wyroby metalowe jest cechą charakterystyczną wczesnej fazy śląskiej grupy kultury łużyckiej (Gedl 1984, 74). W grobach 1280 i 1818 odkryto w popielnicach przepalone fragmenty szpil wykonanych z kości. W pierwszym z grobów dodatkowo z dwoma małymi kółeczkami kościanymi. Do innych zabytków odkrywanych w grobach popielnicowych należą zabytki krzemienne. Jest ich około 30 i zostały osobno omówione (Wilczyński, w tym tomie). Zaledwie w 4 grobach, wśród przepalonych kości ludzkich, stwierdzano obecność spalonych kości zwierząt. Groby ciałopalne jamowe Groby ciałopalne jamowe to druga, licząca 151 pochówków, grupa na cmentarzysku. Zakładane były w jamach grobowych kształtu nieckowatego lub o nieregularnym zarysie. Zazwyczaj były one gorzej zachowane niż jamy grobów popielnicowych, co wynikać może z ich pierwotnie mniejszej głębokości. Analiza antropologiczna możliwa była do przeprowadzenie tylko w przypadku 80 grobów bezpopielnicowych. Część z nich zawiera niewielkie lub wręcz znikome ilości kości, co najczęściej wiąże się z dużym zniszczeniem płytko założonych jam grobowych (grób 911, tabl. 178:6-7). Tak jak w przypadku grobów popielnicowych, jamy na poziomie odkrycia mają kształt owalny, zorientowany w kierunku północ-południe. Zazwyczaj średnica jam wynosi około kilkudziesięciu cm (ryc. 8). Niektóre groby ciałopalne jamowe mają średnice (czy też dłuższą oś w przypadku jam owalnych lub prostokątnych) o wymiarach przekraczających 2-3 metry (groby: 384, 469, 497, 846, 915, 2238). Jamy są płytkie, do kilkunastu centymetrów głębokości. Wypełniska jam, oprócz kości, zawierają bardzo często fragmenty ceramiki o różnej wielkości. Niekiedy są to duże fragmenty potłuczonych naczyń, a niekiedy pojedyncze ułamki. W przypadku 77 pochówków zarejestrowano naczynia zachowane przynajmniej w dużych fragmentach. Najczęściej spotykaną kategorią naczyń pozostają, podobnie jak w grobach popielnicowych, misy. Stanowią one większość wśród przystawek w każdej z wydzielonych faz chronologicznych na stanowisku (tab. 10). Można przypuszczać, że w grobach jamowych misy mogły nakrywać przepalone kości złożone w pojemnikach organicznych. Obecność ułamków ceramiki zmieszanych z kośćmi, czasem w śladowych ilościach, interpretowana bywała jako forma przejściowa od grobu urnowego do jamowego (Durczewski 1939-1946, 20, 40) albo ślad nieokreślonych rytuałów związanych z pochówkiem (Gedl 1962, 151). Groby jamowe zdecydowanie rzadziej niż popielnicowe zaopatrzone były w inne niż ceramiczne, zabytki. W grobach nr 7, 417, 682, 728, 794 odkryto przepalone fragmenty przedmiotów brązowych. Znaczna część grobów jamowych jest w dużym stopniu zniszczona i dlatego trudno określić w ich przypadku szczegóły obrządku. Część jam, oprócz przepalonych kości, zawierała widoczne resztki stosu pogrzebowego (groby nr: 2, 9, 122, 123, 133, 144, 155, 324, 384, 450, 452, 469, 473, 478, 497, 507, 524, 677, 678, 682, 685, 696, 700, 705, 708, 712-714, 725, 727, 728, 743, 748, 788, 800, 822, 846, 892, 908, 911, 960, 968, 1002, 1035, 1068, 1303, 1353, 2525). Najczęściej były to fragmenty spalonego drewna (patrz: Lityńska-Zając et al., w tym tomie). Analizę antropologiczną przeprowadzono dla 79 pochówków z grobów jamowych, co stanowi ponad 50% obiektów tej kategorii (por. Wróbel, w tym tomie). W pozostałych przypadkach ilość kości i stan ich zachowania w zniszczonych jamach był niewystarczający do przeprowadzenia analizy. Zniszczone groby ciałopalne Z terenu cmentarzyska pochodzi grupa 29 pochówków ciałopalnych, których stopień zniszczenia, zarówno jam, jak i naczyń stanowiących wyposażenie, nie pozwala określić formy grobu. Stopień zniszczenia grobów był tak znaczny, że tylko w dwóch przypadkach (grób 1812 i 1823) zachowany był materiał kostny, pozwalający określić wiek pochowanych osobników. Groby symboliczne Wśród zespołów z cmentarzyska wyróżniono 22 tzw. groby symboliczne. Były to zwykle naczynia, czasem zdeformowane i zdefragmentowane, odkrywane w ziemi, często bez śladów jam i bez kości. Odkryto także takie obiekty, w których zachowany został naturalny rytuał w zakresie wykonania jamy z naczyniem 110

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 8. Targowisko, stan. 10, 11. Grób ciałopalny popielnicowy (408) i jamowy (417) Fig. 8. Targowisko, site 10, 11. Cremation urn burial (No 408) and cremation burial in pits (No 417) w środku (symboliczna popielnica?), nakrytym misą i dostawionymi przystawkami (groby 691, 711, 729). Tylko w czterech przypadkach (groby: 145, 509, 648, 2246) wyróżniono zarys jamy. Groby symboliczne odkrywane były w warstwie stropowej lessowego calca, czyli na podobnej głębokości jak pozostałe pochówki na cmentarzysku. Obserwować można wśród nich dużą różnorodność form i wyposażenia. Były to zarówno pojedyncze naczynia ustawione w czystym lessie (groby 255 i 980 - tabl. 56: 6; 188: 5) i w jamach groby 145, 509, 648 (tabl. 24:5, 6; 113:5, 6; 121:1, 2). Czasem, tak jak w przypadku obiektów 711 i 919, naczynie nakryte misą przypominało klasyczny grób popielnicowy (tabl. 136:2, b, c; 182:1-3). Naczynia z obiektów symbolicznych reprezentują wszystkie typy spotykane w inwentarzach na cmentarzysku, z widoczną przewagą małych waz dwustożkowatych. Do wyjątkowych należy grób symboliczny oznaczony numerem 648. W dużej, prostokątnej jamie z ciemnym wypełniskiem odkryto 9 naczyń i fragmentarycznie zachowaną bransoletę brązową (tabl. 121:1, 2). Wśród grobów symbolicznych jest to obiekt z największą liczbą naczyń (ryc. 9). Charakter otoczenia obiektów nie wskazywał na to, aby doszło do zniszczenia jakichś istotnych elementów, mogących lepiej wyjaśnić ich charakter. Podobny jest obiekt 967, w którym odkryto 6 naczyń bez śladów kości (tabl. 187:1). Obiekty, w których nie natrafiono na kości, mające postać tradycyjnego grobu, o stosunkowo dobrze zachowanych wypełniskach i niezniszczonym inwentarzu są dość często spotykane na cmentarzyskach kultury łużyckiej (Gedl 1992, 14). Zwykło się je określać mianem grobów symbolicznych, kenotafów lub po prostu naczyniami bez kości. Często zdarza się, że w naczyniach odkrywane są śladowe ilości kości, co nie pozwala na przeprowadzenie badań antropologicznych. Brak kości lub ich symboliczna obecność interpretowany bywa jako pochówek nieuchwytny archeologicznie (Zyzman 2009, 308-309). Jak zauważyła M. Mogielnicka-Urban (1992, 101-120), naczynia bez kości znajdowane w obrębie cmentarzysk, to egzemplarze małe: kubki, dzbany i misy, rzadko pełniące w grobach funkcje popielnic. Odkrywane są zazwyczaj na obrzeżach cmentarzysk lub na zewnątrz skupisk grobów. Ograniczona ilość takich naczyń może świadczyć, według autorki, o ich charakterze rytualnym, związanym z odprawianiem obrzędów w ramach wspólnoty, a nie w trakcie pojedynczego pochówku. Mogą być także świadectwem obrzędów związanych z zakładaniem cmentarzysk. Ciekawą interpretacją wydaje się być wytłumaczenie ułożenia naczyń przechylonych lub skierowanych otworem w dół, jako ułatwienie przekazania do ziemi zawartości z naczynia ofiarnego (Mogielnicka-Urban 1992, 115-116). Skupiska ceramiki Wśród obiektów z cmentarzyska można wyróżnić grupę sześciu zespołów (nr 830, 838, 902, 956, 1067, 1320), w skład których wchodzą skupiska fragmentów ceramiki, pochodzące z jednego, a tylko w jednym przypadku z dwóch naczyń (obiekt 838). Odkrywane były zazwyczaj w czystym lessie, na pograniczu z podglebiem. W przypadku obiektu numer 1067 fragmenty ceramiki tkwiły w niewielkiej jamie 111

BARTŁOMIEJ KONIECZNY Ryc. 9. Targowisko, stan. 10, 11. Grób symboliczny nr 648 Fig. 9. Targowisko, site 10, 11. Symbolic burial No 648 wypełnionej szarą ziemią (tabl. 209:2). Ceramika w obiektach nie tworzy żadnego układu, skorupy są przemieszane, zdekompletowane, co uwidacznia się przy próbie rekonstrukcji. Część z nich może być pozostałością po zniszczonych grobach w postaci rozwleczonych resztek naczyń przemieszczonych na skutek orki, zwłaszcza w dolnej partii stoku. Mogą też być pozostałościami naczyń ofiarnych, składanych na cmentarzysku w ramach obrzędów związanych z kultem (Gedl 1964, 82). Konstrukcja słupowa Na południowym stoku lessowej kulminacji cypla (ar 80/180), w centrum obszaru zajętego przez cmentarzysko, odkryto zespół jam posłupowych. Tworzyły one regularny w zarysie, zbliżony do prostokąta, układ o wymiarach: 600x250-300 cm. Wyodrębniony obiekt określony został jako konstrukcja słupowa 1800 (tabl. 240:1-16). W jej skład wchodziły jamy, które układały się w dwa równoległe rzędy, o przebiegu wzdłuż osi NE-SW. W zachodniej ścianie zachowały się trzy jamy (nr 590, 591 i 592), natomiast we wschodniej cztery (nr 593, 594, 595 i 596). Obiekty wchodzące w skład konstrukcji miały podobny kształt i barwę wypełnisk (charakterystyka obiektów tab. 14). Były one owalne, o średnicach od 10 do 45 cm. W profilu miały kształt stożkowaty lub prostokątny, o miąższości wypełniska od 6 do 18 cm. Jamy wypełniała ziemia barwy szarej, z wkładkami żółtego lessu. Ślady konstrukcji zlokalizowane są na skraju wyraźnego skupiska grobów (od strony północnej i wschodniej) i jednocześnie strefy zdecydowanego rozrzedzenia pochówków (od strony południowej). Nie można wykluczyć ich związku z późniejszym osadnictwem, ale ich kształt i charakter wypełniska odróżnia je od jam posłupowych z budowli z okresu rzymskiego i okresu wczesnego średniowiecza odkrytych w tej części stanowiska. W obrębie cmentarzysk, które wiązać można z kulturą łużycką, podobne konstrukcje są rzadko spotykane (Malinowski 1962, 112-113; Kłosińska 2005, 236, ryc. 15) i interpretuje się je jako zabezpieczenie skupisk grobów, w postaci szop lub ogrodzeń (Gedl 1989, 34), ale też jako obiekty służące celom obrzędowym (Dzięgielewski 2010, 84). Pojedyncze jamy posłupowe odkryto także w rozproszeniu na terenie cmentarzyska, jednak nie można w sposób pewny określić ich chronologii ani funkcji. 112

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Palisady i rowy Poza linią zasięgu cmentarzyska, na południowo- -wschodnim stoku cypla, rozciąga się strefa, w której nie zarejestrowano obiektów archeologicznych (ary 160-180/90-180). Ostatnie groby (nr 17 i 1082) znajdowały się w odległość kilku metrów na wschód od zwartego zasięgu cmentarzyska. W rejonie tym, łagodnie opadający stok przechodzi w wyraźne obniżenie, po czym rozpoczyna się wyraźne wypłaszczenie, na którym rozlokowana była osada kultury łużyckiej (Górski, w tym tomie, r. 2.1). Odległość pomiędzy cmentarzyskiem a zachodnim skrajem osady wynosi ok. 40 m. W analizowanej strefie natrafiono na pozostałości palisady. Jej fragmenty miały przebieg N-S, z niewielkim odchyleniem ku północnemu wschodowi. Palisada, podzielona na odcinki, została oznaczona numerami 1133, 1174 i 1151 (charakterystyka form i rozmiarów tab. 14). Północna część, oznaczona jako ob. 1133, zachowała się na długości ok. 14-15 metrów (tabl. 210-213). Jej południowa część została zniszczona przez rów kanał burzowy, oznaczony numerem 1176. Obiekt odkryto na głębokości ok. 50-60 cm od współczesnego poziomu gruntu (poz. F). Początkowo rejestrowano jasnoszarą linię rowka, o szerokości ok. 30-40 cm, słabo rysującego się na poziomie żółtego, lessowego otoczenia. Najbardziej wyraźny zarys widoczny był w południowej części. Odcinek północny był słabiej widoczny, ponieważ znajdują się tu również obiekty osadowe kultury mierzanowickiej. W obrębie rowka, na głęb. ok. 80 cm od poziomu gruntu (poz. J), odkryto 36 jam posłupowych, ułożonych w jednej linii. Od północy linia załamywała się, nastąpiła przerwa w linii rowka i na odcinku ostatnich czterech jam posłupowych linia palisady skręcała w kierunku wschodnim. Rowek palisadowy ma miąższość ok. 25 cm w południowym odcinku i 15-17 cm przy północnym końcu. Dno rowka jest równe. Słupy ustawiane były w jednakowych odstępach, najczęściej w odległości około 40 cm od siebie. Jamy posłupowe wyodrębniają się poniżej linii dna rowka na głębokość od kilku do dwudziestu kilku centymetrów. Ich średnice, na poziomie odkrycia, wahały się od 16 do 26 cm, z wyraźną przewagą większych. Profile miały ścianki pionowe, rzadko ukośne, dna były równe i płaskie, tylko nieliczne były nieckowate. Wnętrze rowka wypełniał less przemieszany z jasnoszarą ziemią. Wypełniska jam posłupowych stanowiła zwykle szara ziemia z licznymi ciemnymi i czarnymi wkładkami. Wyjątkiem była grupa pięciu dołów posłupowych w północnej linii palisady (ob. 1650, 1651, 1652, 1657, 1679), z czarnymi wkładkami podkreślającymi ścianki boczne i dna (tabl. 211). Być może fakt zachowania w stopniu większym niż w pozostałych wypełniskach pozostałości próchniczej wiąże się z wkopaniem w partię stropową jamy trapezowatej kultury mierzanowickiej (ob. 1111), stwarzającej inne warunki glebowe niż otaczający calec lessowy. W wypełnisku rowka i poszczególnych jam posłupowych nie odkryto żadnych materiałów zabytkowych. Na południe od ob. 1133 znajdował się ob. 1174 stanowiący kontynuację palisady. Zachowany był na odcinku około 14 metrów (ary 170/110-120) (tabl. 214-215). Południowy koniec styka się z następnym odcinkiem palisady, oznaczonym nr 1151. Obiekt 1174 odkryto na głębokości ok. 50 cm od współczesnego poziomu gruntu (poz. D). Na znacznej powierzchni przykryty był warstwą kulturową nr 12155 zawierającą głównie materiał zaliczony do kultury łużyckiej. Na poziomie odkrycia miał postać rowka szerokości ok. 40 cm, z czarnym wypełniskiem. Jedynie ostatnie 3-4 m od północy miały wypełnisko szare, podobne do obserwowanego przy rowku palisady północnej. Zarysy jam posłupowych zarejestrowano na głębokości ok. 70 cm (poz. F). W obrębie rowka odkryto i zarejestrowano 10 jam posłupowych (tabl. 216:4) na trzech ostatnich metrach, od południa, jamy były nieczytelne, pomimo wyraźnego zarysu rowka, który miał miąższość od 45 cm w partii południowej do 25 cm w partii północnej. Dno rowka palisadowego było zazwyczaj równe, czasami pod zarysem poszczególnych jam posłupowych było przegłębione. Odległości pomiędzy poszczególnymi słupami były podobne jak w odcinku palisady górnej i wynoszą od 30 do 40 cm. Dna jam posłupowych przegłębiały się poniżej dna rowka na kilka centymetrów. Średnica jam na poziomie odkrycia wahała się od 15 do 25 cm, profile ścianek miały kształt workowaty, czasem lekko trapezowaty z dnem płaskim, nieckowatym lub stożkowatym (tabl. 216:4). Wnętrze rowka wypełniał less przemieszany z jasnoszarą ziemią, wypełnisko jam posłupowych stanowiła zwykle ciemna ziemia, z licznymi czarnymi wkładkami. Z tego odcinka palisady pochodzi seria kilkudziesięciu zabytków odkrytych głównie w wypełnisku rowka (tabl. 216:a-c). Są to w większości drobne fragmenty ceramiki z wygładzonymi powierzchniami, wykonane z gliny z małą i średnią domieszką mineralną o grubości ziarn od 1 do 3 mm. Można je zaliczyć do wczesnej fazy kultury łużyckiej, datowanej na III-IV okres epoki brązu. 113

BARTŁOMIEJ KONIECZNY Południowa część palisady, oznaczona nr 1151, stykała się z ob. 1174. Widoczne były w niej ślady naprawy poprzez poszerzenie rowka oraz wkopanie jednego słupa (ob. 1203). W tym miejscu palisada zmieniała kierunek na zachodni (tabl. 217:2, 216-220). Obiekt zadokumentowany na odcinku ponad 17 metrów. Można go podzielić na trzy segmenty. Pierwszy, północny, rozpoczynający się w miejscu styku z palisadą środkową, zachowany był na długości ok. 4 metrów. Na głębokości ok. 40 cm od współczesnego poziomu gruntu (poz. C) widoczne było zakłócenie głównego kierunku palisady. Na kolejnym poziomie ok. 50 cm (poz. D) pojawił się wyraźny zarys linii rowka i ustawianych w nim słupach (tabl. 217:1). Zachowany był również rytm odstępów między poszczególnymi jamami, wynoszących ok. 40 cm, podobnie jak w palisadzie północnej. Pierwszy segment tego odcinka palisady zawierał 8 jam posłupowych, kończył się dużą jamą kształtu workowatego (ob. 1195 tabl. 217:1, 3). Drugi segment pojawił się po przerwie liczącej ok. 140 cm i rejestrowany był na kolejnych 4 metrach. W jego skład wchodziła duża jama (ob. 1848 od strony północnej) i rowek o szerokości ok. 30 cm i miąższości od kilku do kilkunastu centymetrów (tabl. 218:1). W tym segmencie wyróżniono jedną jamę posłupową (ob. 1230), zbliżoną kształtem i charakterem wypełniska do poprzednio wyróżnionych. Na przestrzeni następnych 3-4 metrów zarys palisady przerwany był warstwą kulturową 12490, która w tym miejscu miała miąższość ok. 10-15 cm. Ostatni segment palisady, który nie został wyeksplorowany w całości ze względu na granicę wykopu, miał długość ok. 8 metrów, szerokość ok. 30-40 cm i miąższość ok. 40 cm (tabl. 219-220). Miał równe i płaskie dno, a jego niewielkie ugięcia nie były podstawą do wydzielenia poszczególnych jam posłupowych. Wypełnisko rowka stanowiła ciemna, miejscami czarna ziemia przemieszana z lessem. Odkryto w nim kilka fragmentów ceramiki kultury łużyckiej. W części palisady środkowej, między segmentem pierwszym i drugim (metry 170-171/111-114), znajdowała się wyraźna przerwa nie będąca wynikiem zakłóceń w postaci nawarstwienia warstw kulturowych czy zniszczeń orką. Na głębokości ok. 60 cm (poz. F) linia palisady biegnąca od północy kończyła się dużą jamą nr 1195 o średnicy ok. 65 cm mającą w profilu regularny, prostokątny kształt o miąższości ok. 40 cm. W odległości ok. 140 cm na południe znajdował się ob. 1848 o średnicy ok. 70 cm i miąższości do 10 cm. Na poziomie odkrycia obie jamy miały podobny charakter wypełniska w postaci dookolnych ciemnych smug w obrębie centkowanego, żółtego lessu. Interesująco, w aspekcie poczynionych uwag związanych z omówionym fragmentem palisady, rysuje się sytuacja w terenie kilka metrów na zachód od linii palisady. Obserwowany na kolejnych poziomach ob. 1205 rów z czarnym, próchniczym wypełniskiem był przerwany na odcinku ok. 4 metrów. Rów 1205 rejestrowany był w dolnych partiach ob. 1176. Jednolite czarne wypełnisko może wskazywać na antropomorficzny charakter. Nie zaobserwowano w jego obrębie śladów po słupach, ale istotniejszym wydaje się być fakt, że przebiegał równolegle, wzdłuż linii palisady. Końce wybierzysk z obu stron są ostre, wyraźnie rysujące się na pozbawionym wtrętów czystym lessie. Przerwa w linii palisady, flankowana dwiema dużymi jamami, zbiegała się idealnie z przerwą obserwowaną w obrębie rowu ob. 1205. Na linii przerwy w palisadzie, a jednocześnie w przestrzeni między rysującymi się już po bokach zarysami rowu, na głębokościach 60-70 cm (odpowiednio poz. F i F1), odkryto ciemnoszarą łachę lessu (w. 12564) miąższości do 10 cm. Poczynione obserwacje pozwalają sugerować, że w ciągu palisady istniała przerwa o szerokości ok. 140 cm, zabezpieczona czymś w rodzaju furty (nietypowe, duże jamy po bokach); linia rowu przed palisadą była przerwana umożliwiając swobodne przejście (ryc. 10). Profile założone w obrębie kanału burzowego 1176 oraz rowu 1205 potwierdzały poczynione powyżej spostrzeżenia. Rów 1205 miał zazwyczaj regularny, stożkowaty (tabl. 222:1) lub nieckowaty kształt (tabl. 222:2; 223:1). Z wypełniska pochodzą nieliczne fragmenty ceramiki (tabl. 225:f, g), które można datować na fazę wczesnołużycką (III-IV okres epoki brązu). Z kolei w profilach rowu kanału burzowego 1176, widoczne były liczne warstwy napływowe. W górnych partiach kanał burzowy niszczył stropowe partie rowu 1205 (tabl. 222:1-2, 223:1). Z wypełniska obiektu 1176 pochodzi duża seria zabytków ceramicznych datowana głównie na III okres epoki brązu (tabl. 222:a-g; 223:a-c; 224:a-n; 225:a-e), na złożu wtórnym. Odkryte konstrukcje palisadowe nie mają analogii na stanowiskach wczesnej fazy kultury łużyckiej. Podobnie zbudowane obiekty pojawiały się w środowisku kultury łużyckiej w okresie halsztackim (Gediga 2008, 173), miały formę zamkniętych okręgów otaczających części osad i spełniały inne funkcje. 114

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 10. Targowisko, stan. 10, 11. Palisada (obiekt 1151) i rów przed palisadą (obiekt 1205) Fig. 10. Targowisko, site 10, 11. Palisade (feature No 1151) and ditch in front of a palisade (feature No 1205) Palenisko Na kulminacji cypla, w strefie rozrzedzenia grobów, w obrębie ara 40/190 odkryto, w dolnej warstwie podglebia, prostokątną jamę - ob. 732, o wymiarach 90x75 cm, zorientowaną w kierunki N-S. W profilu obiekt miał kształt rozległej niecki z łagodnie zaokrąglonym, miejscami płaskim dnem. Na dnie niecki znajdowała się warstwa spalenizny z dużą ilością węgli drzewnych. Pod dnem widoczna była warstwa jasnoszarego, lekko przepalonego lessu, prawdopodobnie związana z funkcjonowaniem paleniska (tabl. 139:2, 3). Jest to jedyny przykład paleniska w obrębie cmentarzyska. Brak obiektów osadowych w pobliżu skłania do zaliczenia go do obiektów związanych funkcjonalnie z nekropolą. WYPOSAŻENIE GROBÓW Ceramika W trakcie badań na cmentarzysku odkryto ponad 51 tysięcy fragmentów ceramiki. Tylko niewielka część naczyń (głównie mniejszych form) zachowana była w całości. Pomimo zniszczeń spowodowanych długotrwałą orką na erodowanej powierzchni, z badanej ratowniczo części cmentarzyska pochodzi 853 egzemplarzy naczyń (tab. 6, 7 i 10), z których 694 można precyzyjnie scharakteryzować. W pozostałych przypadkach są to fragmenty pozwalające jedynie na stwierdzenie, że mamy do czynienia z ułamkami pochodzącymi z jednego naczynia. Podstawą typologii była ilości możliwych do wydzielenia członów naczyń i przyjętych wartościach liczbowych dwóch składników proporcji: średnicy wylewu naczynia do jego wysokości i średnicy wylewu do średnicy brzuśca (Czerniak 1980, 49-50, ryc. 25, 26; Górski 2007, 18, ryc. 7-16). Podobna klasyfikacja morfologiczna naczyń została zastosowana w analizie form naczyń pochodzących z sąsiadujących z cmentarzyskiem osad kultury łużyckiej (Górski, w tym tomie). Wydzielono trzy podstawowe typy: misy, wazy i garnki; uzupełnione o kolejne trzy: amfory, kubki i dzbany odpowiadające morfologicznie typom podstawowym, ale mające ucha. AMFORY (ryc. 11-13) Amfory są najliczniej reprezentowanym typem naczyń w zespołach grobowych z cmentarzyska, reprezentowany przez 203 egzemplarze. Pełniły funkcje popielnic w 157 grobach lub użyte zostały 115

BARTŁOMIEJ KONIECZNY jako przystawki w 36 zespołach grobowych (tab. 6-10, 12). Są to naczynia dwu lub trójczłonowe ze średnicą wylewu zawsze mniejszą od największej średnicy wydętości brzuśca. Posiadają stożkowatą lub cylindryczną szyjkę, zazwyczaj z prostym lub rozchylonym wylewem, czasem w postaci wyraźnej krezy. U nasady szyi mają dwa symetryczne ucha, lecz są także okazy pozbawione uch, określone jako amfory bezuche. Są to zazwyczaj naczynia cienkościenne, wykonane z gliny z małą lub średnią ilością domieszki piasku, żwirku, granitowego, wygładzone, barwy brunatnej. Można wśród nich wyróżnić kilka podtypów. Pierwszą, liczną grupę stanowią amfory z uchami umieszczonymi u nasady szyi, zdobione guzami wypychanymi od środka naczynia, dzięki czemu brzusiec uzyskiwał w rzucie poziomym kształt wieloboczny (naczynia z grobów: 94, 135, 138, 213, 218, 220, 247, 292, 317, 327, 364, 366, 386, 493, 500, 739, 747 1043, 806, 815, 828, 879, 983, 982, 990, 1001, 1030, 1822, 1843, 1846). Są to zazwyczaj naczynia średniej wielkości (wysokości ok. 20-25 cm), o grubości ścianek od 5 do 8 mm. Posiadają płaskie dna, dobrze wyodrębnione. Załomy brzuśców są łagodnie uformowane, znajdują się zazwyczaj w górnej części naczynia. Szyjka jest zwykle słabo wyodrębniona, stromo stożkowata, średniej i dużej wysokości, zakończona prostym wylewem. Powierzchnia naczyń jest zawsze wygładzona, często z połyskiem, barwy brunatnej, ciemnoszarej, ceglastoszarej i brązowej. Zniszczone powierzchnie naczyń mają charakterystyczną, ostrą fakturę ze sterczącą domieszką mineralną, barwy popielatej i szarej. Guzy zazwyczaj wypychane są na największej wydętości brzuśca. Są obwiedzione dookolnymi potrójnymi lub poczwórnymi liniami rytymi, albo żłobkami półkolistymi bądź podkowiastymi, często także zamykającymi się wokół guzów. Zazwyczaj jest sześć guzów. Pomiędzy guzami usytuowane są potrójne lub poczwórne, pionowe linie ryte, biegnące od nasady szyi (w tym miejscu zazwyczaj po bokach są odciśnięte płytkie dołki palcowe) po dolną część brzuśca. Niekiedy ich liczba jest większa (tabl. 68:b). Niekiedy zamiast linii rytych są pionowe żeberka wymodelowane ze ścianek brzuśca. Stosowany był zazwyczaj trójkowy lub czwórkowy rytm linii dookolnych wokół guzów i pionowych linii, co jest cechą guzowej ceramiki z terenu Śląska (Gedl 1996, 16). Zdarzają się jednak przykłady naczyń z systemem czterech linii wokół guzów i dwóch pionowych linii między guzami lub potrójnych linii dookolnych i podwójnych linii pionowych. Nieliczne okazy zdobione są wyłącznie ornamentem linii wokół guzów. Amfory z ornamentem guzowym znajdywane są w grobach pojedynczo jako popielnice, rzadko nakryte misami profilowanymi lub misami karbowanymi na załomie. Towarzyszą im jako przystawki garnki esowate i małe kubki z dwustożkowatym profilem. Ornamentyka guzów obwiedzionych trzema dookolnymi liniami rytymi występuje często na ch i dzbanach pochodzących ze stanowisk z materiałami wczesnej fazy kultury łużyckiej z rejonu Nowej Huty (Kogus 1963, tabl. I:3; II:1). Na dwóch z nich, w Pleszowie, stan. 17 i Wyciążu, stan. 5, guzy posiadały rowki dookolne w liczbie 4-5 (Rodak 2000, tabl. I-XVII). Na cmentarzyskach z terenów Małopolski amfory guzowe znane są z Iwanowic- -Wysyłka (Kozłowski 1920, ryc. 7), Łężkowic (Rook 1969, tabl. I:2), Wyciąża, stan. 5 (Rydzewski 1996, 444, ryc. 8) czy Krakowa-Bieżanowa, stan. 30 (Konieczny 2012, 368). Amfory guzowe są typowe dla wczesnej fazy śląskiej grupy kultury łużyckiej, stanowiąc formę przewodnią fazy IIb na cmentarzysku w Kietrzu, szczególnie częste są w pierwszej połowie III okresu epoki brązu (Gedl 1979, 20-33, Abb. 5); 1984a, 56; 1991, 22), a z terenu Małopolski znane są z materiałów odpowiadających fazie Iwanowice-Wysyłek (Gedl, 1982, 11). Drugą, liczną grupę stanowią amfory bez uch, z brzuścem baniastym lub lekko dwustożkowatym, zazwyczaj niezdobione (naczynia z grobów: 22, 42, 130, 141, 150, 152, 169, 187, 201, 231, 235, 237, 238, 253, 292, 295, 296, 303, 310, 312, 314, 317, 350, 354, 360, 695, 742, 747, 792, 804, 1043, 939, 1055, 1811, 2112, 3556, 3603). Są to zwykle naczynia średniej wielkości (wysokości ok. 20-25 cm), o grubości ścianek od 5 do 10 mm, z większym udziałem tych, które mają cieńsze ścianki. Mają płaskie dna, dobrze wyodrębnione. Ścianki brzuśca niekiedy są lekko podcięte, co nadaje naczyniom smukłą formę. Załom brzuśca jest łagodnie uformowany, a szyjki słabo wyodrębnione, stromo stożkowate, średniej i dużej wysokości, zakończone prostym wylewem. Powierzchnia była zawsze wygładzona, często z połyskiem, barwy brunatnej, ciemnoszarej lub brązowej. Zdarzają się formy małych rozmiarów (grób 240, tabl. 49:5). W grobach pełniły funkcje popielnic. Znajdowano je w zespołach z garnkami o esowatych 116

Cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowisku 10-11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 11. Targowisko stan. 10, 11. Wybór amfor z cmentarzyska: 1 grób 138, 2 grób 247, 3 grób 500, 4 grób 815, 5 grób 828, 6 grób 983 Fig. 11. Targowisko, site 10, 11. Selection of amphoras from cemetery: 1 burial 138, 2 burial 247, 3 burial 500, 4 burial 815, 5 burial 828, 6 burial 983 profilach oraz z misami profilowanymi gładkimi lub z karbowanymi załomami. W grobach 130, 150 i 813 odkryto amfory zdobione owalnymi, poziomymi i lekko ukośnymi guzkami (tabl. 20:a; 28:a; 159:a), co być może jest świadectwem wczesnej chronologii zespołów. Podobne zdobienie, guzkami lub krótkimi plastycznymi listewkami nalepianymi na załomach brzuśców, uznawane jest na obszarach macierzystych grupy śląskiej kultury łużyckiej za element przejściowy do ornamentu guzowego. Naczynia z takim ornamentem datowane są na schyłek II i początek III okresu epoki brązu (Gedl 1974, tabl. 2:3; 1984, 55-56, 72; 1991, 21; 1996, 18; 2003, 382). Amfory bezuche, pozbawione zdobień, zaliczane są do typowych form naczyń wczesnej fazy śląskiej grupy kultury łużyckiej z pierwszej połowy III okresu epoki brązu (Gedl 1984, 56; 1991, 21; 1992, 15; Matoga 1991, 234, ryc. 2:a; 4:d) i określane są mianem naczyń wazowatych (Gedl 1996, 15). Na terenie Małopolski podobne amfory znane są z cmentarzysk w Krakowie-Pleszowie, stan. 5 (Kogus 1963, tabl. I:10; II:7) i Krakowie- -Bieżanowie, stan. 30 (Konieczny 2012, 368). Z grobów 42 i 372 pochodzą amfory zdobione płytkimi dołkami palcowymi na największej wydętości brzuśca (tabl. 16:a; 81:b), co jest prawdopodobnie formą przejściową do form dwustożkowatych, karbowanych na załomie. Naczynia te znaleziono w grobach z ceramiką charakterystyczną dla III okresu epoki brązu. Osobną grupę stanowią amfory o brzuścach baniastych, czasem z lekkim profilowaniem, z wyodrębnioną stożkowatą lub cylindryczną, zazwyczaj wysoką szyjką. Posiadają dwa ucha u nasady szyi, zwykle nie są zdobione (naczynia z grobów 128, 142, 212, 214, 293, 299, 392, 404, 500, 738, 1352, 1400, 1818, 2219). Spotykane w grobach z III okresu epoki brązu, znane są także z zespołów późniejszych (Gedl 1962, 23). Znajdowano je często z misami profilowanymi, karbowanymi na załomie, pokrytymi pionowymi kreskami na brzuścu. W dwóch przypadkach amfory miały w dnie przebity otwór (groby 212 i 293), co uważane jest za cechę charakterystyczną dla III okresu epoki brązu. Równie często podobne amfory stanowiły składnik wyposażenia grobów z ceramiką 117