KLASYFIKACJA NACZELNYCH Rząd: Primates (Naczelne) Podrząd: Prosimii (Małpiatki) Zespół: Lemuriformes (Lemurokształtne) Zespół: Tarsiiformes (Wyrakokształtne) Podrząd: Anthropoidea (Małpy właściwe) Infrarząd: Platyrrhini (Małpy szerokonose ) Nadrodzina: Ceboidea ( Małpy Nowego Świata) Infrarząd: Catarrhini (Małpy wąskonose) Nadrodzina: Cercopithecoidea (Małpy zwierzokształtne Starego Świata) Nadrodzina: Hominoidea (Człekopodobne = Małpy człekokształtne i ludzie) MIEJSCE CZŁOWIEKA W SYSTEMATYCE ZOOLOGICZNEJ Królestwo: Zwierzęta (Zoa) Typ: Strunowce (Chordata) Podtyp: Kręgowce (Vertebrata) Gromada: Ssaki (Mammalia) Rząd: Naczelne (Primates) Podrząd: Małpy (Anthropoidea) Zespół: Małpy wąskonose (Catarrhini) Nadrodzina: Człekopodobne (Hominoidea) Rodzina: Człowiekowate (Hominidae) Rodzaj: Człowiek (Homo) Gatunek: Człowiek rozumny (Homo sapiens) Cechy różniące człowieka od innych ssaków: ogromny rozwój mózgu związany z niezwykle bogatym repertuarem zachowań, umożliwiającym wytworzenie świadomości, kultury i nauki oraz języka posiadanie chwytnej kończyny górnej nadającej się do precyzyjnego manipulowania przedmiotami, w tym narzędziami dwunożny chód i związana z nim spionizowana postawa ciała zanik owłosienia na większości powierzchni ciała EWOLUCJA NACZELNYCH Pierwsze naczelne (Primates) Środowisko: lasy; nadrzewny tryb życia Czas: ok. 60 mln lat temu Pierwsi przedstawiciele: Adapidae, Omomyidae Pierwsze człekopodobne (Hominoidea) Środowisko: lasy; nadrzewny tryb życia Czas: ok. 25 mln lat temu Pierwsi przedstawiciele: Proconsul Pierwsze człowiekowate (Hominidae) Środowisko: sawanna; pionizacja ciała Czas: 6 mln lat temu Pierwsi przedstawiciele: Orrorin, Australopithecus Pierwsi ludzie (Homo sp.)
Środowisko: sawanna, stepy; rozwój psychiki Czas: ok. 2,5 mln lat temu Pierwsi przedstawiciele: Homo habilis Pierwsze naczelne (Primates) Plesiadapidae? Omomyidae Aegyptopithecus Pierwsze człekopodobne (Hominoidea) Proconsul Afropithecus Kenyapithecus Sivapithecus Dryopithecus Gigantopithecus Pierwsze człowiekowate (Hominidae) Orrorin tugenensis Ardipithecus ramidus Kenyanthropus platyops Australopithecus afarensis Australopithecus africanus Paranthropus aethiopicus Paranthropus boisei Paranthropus robustus Pierwsi ludzie (Homo sp.) Homo habilis Homo (=Pithecanthropus) erectus Homo neardenthalensis Człowiek rozumny Homo sapiens Aegyptopithecus zeuxis żył ok. 33 (28) mln lat temu (oligocen), łączył cechy małp zwierzokształtnych i człekokształtnych. Uważany jest za ogniwo łączące małpiatki z następującymi po nich człekopodobnymi (Hominoidea). Żył w środowisku tropikalnej puszczy, żywił się owocami i miękkimi częściami roślin w koronach drzew Proconsul africanus, żył ok. 14 23 mln lat temu (miocen), uznawany za wspólnego przodka szympansa i człowieka Proconsul żył zarówno w lasach tropikalnych, jak i w rejonach suchszych, o zmiennym klimacie. Żywił się głównie owocami. Budowa szkieletu Proconsula stanowi mieszninę cech prymitywnych i zaawansowanych. Cechy prymitywne to, m.in.: kształt części twarzowej, brak łuków brwiowych, cienkie szkliwo, budowa stawu barkowego i biodrowego podobna do małp. Cechy zaawansowane to, m.in.: stosunkowo duży mózg, powiększona powierzchnia zębów trzonowych i szersze siekacze, dłoń o całkowicie przeciwstawnym kciuku, kostki i stopy bardziej ruchome niż u małp. Afropithecus (Afryka Wsch.), Kenyapithecus (Afryka Wsch.), Sivapithecus (wł. z Ramapithecus) (Azja Wsch.) żyły 14-18 mln lat temu, prawdopodobnie w niezbyt przyjaznym środowisku, co związane było ze zmianami klimatu w tym okresie (środkowy miocen). Klimat stał się suchszy Ważne zdobycze ewolucyjne:
zgrubienie szkliwa na zębach trzonowych, co stanowi zabezpieczenie przed ścieraniem na skutek żucia twardego pokarmu i wiąże się z usprawnieniem procesów fizjologicznych mocniejsza czaszka ze względu na większy nacisk mięśni szczęk Afropithecus żył ok. 14-18 mln lat temu; miał powiększone zęby przedtrzonowe o zgrubiałym szkliwie) i bardzo mocne kły, oraz masywną czaszkę o wydłużonej części twarzowej. Uważany za prawdopodobnego przodka Hominidae i małp człekokształtnych. Dryopithecus istoty o cechach budowy prymitywnych (np. delikatne szczęki i cienkie szkliwo zębów) i zaawansowanych (np. budowa innych kości zbliżona do dzisiejszych człekopodobnych) nie występujących u prokonsula, czy afropiteka. Żył w pd zach. i środkowej Europie i był prawdopodobnie potomkiem imigrantów Afrykańskich. Być może, to on był prawdopodobnym przodkiem Hominidae i małp człekokształtnych. Gigantopithecus blacki został opisany poraz pierwszy na podstawie jednego zęba przez niemieckiego paleontologa Ralpha von Koenigswalda w 1935. Od tego czasu znaleziono wiele innych fragmentów czaszki. Gigantopithecus blacki - gigantyczna małpa Blacka został nazwany na cześć archeologa Davidsona Blacka. Żył od 6,3 mln do 200 tys. lat temu w południowo wschodniej Azji Żywił się bambusami, durianem. Posiadał szeroką, stosunkowo płaską twarz z masywną szczęką i zębami przystosowanymi do ogryzania pędów bambusa. Wymiary ciała: wzrost ok. 300 cm, waga ok. 544 kg. Osobniki męskie były znacznie większe od żeńskich. Na młode osobniki mógł polować Homo erectus. Być może przyczynił się do powstania legendy o Yeti. Sahelanthropus tchadensis Toumai odkryty w Czadzie, żył około 6-7 mln lat temu. Prawdopodobnie żył wcześniej niż Orrorin. Orrorin tugenensis człowiek millenium żył ok. 6 mln lat temu, prawdopodobnie w okresie, kiedy linie rodowe prowadzące do goryla, szympansa i człowieka uległy rozdzieleniu Ardipithecus ramidus żył między 5,8 a 4,5 mln lat temu na obszarze dzisiejszej Etiopii (znaleziony w obniżeniu Afar) ardi ziemia, podłoga ramid korzeń (jęz. afar) nie byłistotą w pełni dwunożną. Być może był formą pośrednią pomiędzy małpami człekokształtnymi a Australopithecus afarensis. Kenyanthropus platyops żył między 4,6 a 1,6 mln lat temu (środkowy pliocen), znaleziony na zachodnim brzegu jeziora Turkana w Kenii Australopithecus afarensis południowa małpa z Afar Żył ok. 3,9 3.0 mln lat temu we wschodniej Afryce, nad brzegami rzek i jezior. Żywił się owocami, orzechami, nasionami, ptasimi jajami, ptakami i małymi ssakami. Wymiary ciała: : 152cm / 45kg; 107cm / 28 kg. Rozmiary mózgu:35% wielkości mózgu człowieka współczesnego. Pierwsza forma dwunożna Australopithecus afarensis żył prawdopodobnie w grupach złożonych z 20-30 osobników z wyraźną strukturą dominacji. Świadectwo dwunożności Australopiteków kopalne ślady stóp w popiele wulkanicznym, zamienionym w błoto przez deszcz, pozostawione przez dwa dorołe osobniki i jedno dziecko, ok. 3,5 mln lat temu. Laetoli, Tanzania, ok 50 km na pd od Wąwozu Olduvai Australopithecus africanus został odkryty w Afryce Południowej. Żył 3-2,4 mln lat temu.
Rozmiary ciała: : 1,4 m / 41kg; : 1,15 m / 30 kg Wielkość mózgu: 400-500 ml Paranthropus aethiopicus uważany za wspólnego przodka P. robustus i A. boisei, jest prawdopodobnie ogniwem łączącym A. afarensis z P. boisei. Żył ok. 2,5 mln lat temu. Najbardziej znaną skamieniałością tego gatunku jest czarna czaszka znaleziona nad jeziorem Turkana w Kenii. Paranthropus boisei nazwany na cześć Charlesa Boise, który sponsorował badania prowadzone przez rodzinę Leakey`ow. Żył 2.3-1.2 mln. lat temu we Wschodniej Afryce (Etiopia, Tanzania, Kenia). Żywił się orzechami, bulwami, termitami i prawdopodobnie kłączami papirusa. Rozmiary ciała: : 137cm / 49kg; : 124cm / 34kg Rozmiary mózgu: 39% rozmiarów mózgu człowieka współczesnego. Paranthropus boisei żył prawdopodobnie w grupach zorganizowanych w haremy, gdzie jeden samiec kopulował z wieloma samicami. Samce były masywniejsze i posiadały o wiele większą część twarzową czaszki Środowiskiem życia Paranthropus boisei były tereny otwarte, zadrzewione lub trawiaste. W tym czasie lasy tropikalne Afryki Wschodniej zanikały, stwarzając deficyt roślinnego pożywienia o miękkiej konsystencji, np. owoców. P. boisei posiadał masywne szczęki i wyjątkowo duże tylne zęby umożliwiające rozłupywanie orzechów i kruszenie innego twardego pokarmu, a taki był dostępny w środowisku, w którym żył. Homo rudolfensis - żył ok. 2.4-1.9 mln lat temu, we wschodniej Afryce. Żywił się różnorodnym pokarmem. Wymiary ciała: : 160cm / 60kg : 150cm / 51kg. Wielkość mózgu: 56% wielkości mózgu współczesnego człowieka Homo rudolfensis żył współcześnie z Homo habilis; w porównaniu z nim, miał większą i bardziej płaską twarz oraz duże zęby trzonowe, był od niego większy i masywniejszy. Niektórzy badacze uważają że jest przedstawicielem Australopiteków, lub że był przodkiem Homo habilis. Homo habilis został znaleziony w 1960 roku, w wąwozie Olduvai w Tanzanii. Habilis zręczny używający narzędzi. Homo habilis uważany jest za przodka H. ergaster/erectus. Homo habilis żył ok. 2.2-1.6 mln lat temu we wschodniej i południowej Afryce. Był wszystkożerny. Rozmiary ciała: M: 131cm / 37kg : 100cm / 32 kg. Wielkość mózgu: 47% wielkości mózgu człowieka współczesnego Homo ergaster człowiek pracujący odkryty w 1975 roku, żył między 1,9 a 0,6 mln lat temu w Afryce; po kolonizacji innych kontynentów (Azja, Europa) znany jest jako Homo erectus. Żywił się różnorodnym pokarmem z dużym udziałem mięsa. Rozmiary ciała: : 180 cm / 66 kg. : 160 cm / 56 kg. Wielkość mózgu: 74% wielkości mózgu człowieka współczesnego. Homo ergaster był wysoki i muskularny. Długie nogi umożliwiały przemieszczanie się na duże odległości. Homo erectus (= Pithecanthropus erectus) żył ok. 1,8 0,3 mln lat temu Rozmiary ciała: :1,7 m / 58 kg; : 1.5m / 53 kg Wielkość mózgu: 750 1250 ml Homo ergaster/erectus to pierwszy przedstawiciel rodzaju Homo, który opuścił Afrykę ok. 1 mln lat temu.
Homo antecessor człowiek archaiczny żył ok. 800,000 lat temu; reprezentuje najdawniejsze europejskie hominidy; są dowody, że uprawiał kanibalizm. Homo heidelbergensis uważany jest za przodka Neandertalczyka. Posiadał większy mózg, lżejszy szkielet i był wyższy niż poprzednie formy Homo. Człowiek z Heidelbergu żył ok. 600 000 200 000 lat temu w Europie i Afryce. Żywił się różnorodnym pokarmem z dużym udziałem mięsa. Wymiary ciała: : 180cm / 80kg; : 157cm / 51kg. Wielkość mózgu: 93% rozmiarów mózgu współczesnego człowieka Homo neandertalensis Człowiek z Neandertalu żył 230,000-28,000 lat temu, w Europie, Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie. Żywił się głównie mięsem. Wymiary ciała: : 166cm / 77kg : 154cm / 66kg. Wielkość mózgu: 12% większy niż mózg współczesnego człowieka Człowiek z Cro-Magnon jest uważany za pierwszego przedstawiciela Homo sapiens w Europie. Żył między ok. 10,000 a 35,000 lat temu. Przybył z Afryki, gdzie wyewoluował ok. 150 000 lat temu. Ludzie ci stworzyli pierwszy kalendarz ok. 35 000 lat temu. Nazwa człowiek z Cro Magnon pochodzi od nazwy jaskini Cro Magnon w dolinie Dordogne we Francji, gdzie odkryto pierwsze szkielety w 1868 roku. Stworzyli kulturę określaną jako Górny Paleolit, wytwarzali narzędzia z kamienia, kości i rogów, używali włóczni i stworzyli pierwsze malowidła naskalne. Wielki skok ok. 40 000 lat temu (górny paleolit): ewolucję biologiczną zastępuje ewolucja kulturowa. Czynniki kulturowe zmieniały w coraz większym stopniu siłę i działanie selekcji naturalnej. Dzięki nim mogły zachować się formy nie mające szans przetrwania w warunkach wolnej przyrody. Kulturowe środki adaptacji powodują, że aparat przystosowawczy człowieka jest bardziej plastyczny niż u jakiegokolwiek zwierzęcia. Dzięki temu ludzie mogą żyć także w środowiskach, do których ich biologiczne właściwości nie są szczególnie dobrze dostosowane. Od czasów co najmniej młodszego paleolitu, w wyniku postępującej autodomestykacji, tempo prawdziwych zmian ewolucyjnych w obrębie ludzkości zmalało, a głównym czynnikiem kształtującym oblicze populacji stały się czynniki historyczne: ruchy migracyjne ludności klęski żywiołowe wojny, najazdy rozwój kultury, zwłaszcza urbanizacja postępy higieny i medycyny Najważniejsze wydarzenia w historii kultury człowieka >2 mln lat temu pojawienie się pierwszych narzędzi (pięściaków) 700 tys. lat temu pierwsze ślady używania ognia 100 tys. lat temu pierwsze pochówki zmarłych 30 tys. lat temu pierwsze zabytki sztuki, malowidła naskalne w jaskiniach
>10 tys. lat temu początek uprawy roli i hodowli >6,5 tys. lat temu pierwsze miasta Fazy rozwoju istot człowiekowatych I. Faza przedludzka tzw. etap dwunożnych małp stepowych: osiągnięcie naziemnego dwunożnego chodu pionizacja postawy ciała rozwój mózgowia Australopithecus I. Faza przejściowa człowiekowate o cechach granicznych obu form rozwojowych Homo habilis I. Faza ludzka rozwój psychiki, kultury, powstanie mowy: zwiększenie masy komplikacja struktur mózgowia Homo sapiens Procesy i zjawiska związane z ewolucją człowieka Nadrzewny tryb życia powstanie chwytnej ręki z przeciwstawnym kciukiem Przejście od życia w lesie do życia w środowiskach bardziej otwartych (zmiany klimatyczne powodujące stepowienie zamieszkiwanych obszarów) osiągnięcie naziemnego dwunożnego chodu i pionizacja postawy ciała Wykorzystanie kończyn górnych do przenoszenia przedmiotów, narzędzi lub młodych osobników rozwój mózgu Rozwój mózgu rozwinięcie relacji społecznych, powstanie języka, dalszy rozwój mózgu