DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH

DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH OBRAZ OLEJNY NA PŁÓTNIE W RAMIE ZŁOCONEJ I SREBRZONEJ MATKA BOSKA Z DUCHEM ŚWIĘTYM Obraz należy do wyposażenia Archikatedry Warszawskiej p.w. Św. Jana Chrzciciela. Autor prac konserwatorskich i restauratorskich Firma Base&Direct Agnieszka Waszkiewicz Autor dokumentacji Firma Base&Direct Agnieszka Waszkiewicz WARSZAWA LIPIEC 2015 DZIEŁO KONSERWATORSKIE I DOKUMENTACJA CHRONIONE PRAWEM AUTORSKIM 1

SPIS TREŚCI DOKUMENTACJI PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH 1.0. KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKU I DOKUMENTACJI... 3 2.0. ZAGADNIENIA HISTORYCZNE... 4 3.0. OPIS, ANALIZA FORMY, FUNKCJI I TREŚCI... 4 4.0. TECHNIKA I TECHNOLOGIA... 4 4.1. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PIERWOTNYCH I WTÓRNYCH... 4 4.2. TECHNIKA ORYGINAŁU I ANALIZA SPOSOBU WYKONANIA... 5 4.3. TECHNIKA WARSTW I ELEMENTÓW WTÓRNYCH... 5 5.0. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ... 6 6.0. CEL ORAZ ZAŁOŻENIA KONSERWACJI I RESTAURACJI PROJEKT KONSERWATORSKI... 7 7.0. PROGRAM PRAC... 7 8.0. PRZEBIEG KONSERWACJI I RESTAURACJI... 8 9.0. ZALECENIA DLA UŻYTKOWNIKA PROGRAM OPIEKI PROFILAKTYCZNEJ... 10 BADANIA LABORATORYJNE... 11 FOTOGRAFIE... 15 2

1.0. KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKU I DOKUMENTACJI......... NR REJESTRU ZABYTKÓW NR INW. ZBIORU NR INW. PRACOWNI KONS. 1.1. DANE PRZED ROZPOCZĘCIEM PRAC RODZAJ Obraz olejny na płótnie w drewnianej złoconej ramie TEMAT Matka Boska z Duchem Świętym, AUTOR, WARSZTAT, SZKOŁA nieznany SYGNATURA brak INSKRYPCJE inskrypcja na podobraziu nieczytelne DATOWANIE I poł. XVIII w. POCHODZENIE W zbiorach katedry znalazł się po II wojnie światowej. MIEJSCE PRZECHOWYWANIA Plebania Parafii WŁAŚCICIEL / UŻYTKOWNIK Parafia p.w. Św. Jana Chrzciciela w Warszawie WYMIARY: olej na płótnie naciągniętym na deskę, wys. 73 cm, szer. 59 cm, rama drewniana złocona i srebrzona 114 cm x 81 cm ( 10 cm x 5 cm; szerokość x grubość ) KROSNO: TAK NIE RAMA: TAK NIE TECHNIKA olej na płótnie, rama-drewno polichromowane WCZEŚNIEJSZE KONSERWACJE (LUB RENOWACJE): TAK NIE WCZEŚNIEJSZE DOKUMENTACJE: brak danych 1.2. ZMIANA DANYCH PO ZAKOŃCZENIU PRAC MIEJSCE PRZECHOWYWANIA Muzeum Archidiecezjalne 1.3. DANE O REALIZACJI KONSERWATORSKIEJ INWESTOR I ŹRÓDŁA FINANSOWANIA Parafia p.w. Św. Jana Chrzciciela w Warszawie; prace współfinansowane ze środków unijnych w ramach Projektu Skarbiec Dziedzictwa Kultury Bazylika Archikatedralna i Muzeum Archidiecezji Warszawskiej ZLECENIODAWCA Doraco sp. z o.o. WYKONAWCY Base&Direct Agnieszka Waszkiewicz SKŁAD ZESPOŁU PRAC mgr Anna Bogusz-Gazda, mgr Waldemar Waszkiewicz RODZAJE BADAŃ ORAZ ICH WYKONAWCY badania chemiczne : mgr Barbara... zdjęcia specjalistyczne : Roman Stasiuk INSPEKTORZY NADZORU, RZECZOZNAWCY I KONSULTANCI mgr Wanda Zawistowska ZABIEGI W KOLEJNOŚCI WYKONANIA Demontaż obrazu z ramy. Wstępne oczyszczenie obiektu z kurzu. Podklejenie podniesionych łusek warstwy malarskiej. Pobranie próbek do badań spoiwa, pigmentów i stratygrafii. Wykonanie zdjęć specjalistycznych obiektu UV i IR. Zdjęcie obrazu z drewnianego podobrazia. Usunięcie z odwrocia obrazu z kromek, pasów płótna przyklejonych na masę woskową. Usunięcie łat płóciennych i papierowych. Częściowe oczyszczenie odwrocia z bolusowego, wtórnego gruntu. Ekstrakcja wosku z krawędzi i kromek obrazu od odwrocia. Zdjęcie starego pożółkłego werniksu. Usuwanie starych, zmienionych kolorystycznie retuszy i przemalowań. Prostowanie obrazu. Sklejenie rozdarć i wklejanie łat płótna w miejscach ubytków podłoża. Impregnacja preparatem Pleksisol P550 odwrocia. Uzupełnienie ubytków warstwy gruntu i opracowanie ich do powierzchni. Usunięcie wtórnej warstwy papieru z drewnianego podobrazia. Miejscowo nasączenie drewna roztworem żywicy Paraloid B72. Wykonanie sklejenia pęknięć, uzupełnień ubytków drewna, wypełnienie otworów. Wykonanie na krawędzi podobrazia drewnianego profilu zapewniającego dystans dla naciągniętego obrazu. Naciągnięcie obrazu na podobrazie drewniane. Położenie werniksu retuszerskiego na lico obrazu. Retusz ubytków warstwy malarskiej metodą retuszu naśladowczego. Położenie werniksu końcowego. Zamontowanie w ramie. CZAS TRWANIA PRAC 2015r. 1.4. DANE O DOKUMENTACJI LICZBA: 14 STRON TEKSTU 26 FOTOGRAFII INNE RODZAJE DOKUMENTACJI (podać technikę wykonania) brak AUTOR DOKUMENTACJI mgr Anna Bogusz-Gazda, mgr Waldemar Waszkiewicz DATA I MIEJSCE WYKONANIA Warszawa, lipiec 2015 MIEJSCE PRZECHOWYWANIA 1. egz. Parafia p.w. św. Jana Chrzciciela w Warszawie 2. egz. Archiwum Stołecznego Konserwatora Zabytków 3. egz. Archiwum autora dokumentacji 3

2.0. ZAGADNIENIA HISTORYCZNE Historia i pochodzenie obrazu nie jest znane. Obraz najprawdopodobniej w 1954 wydany został Radzie Archidiecezjalnej Odbudowy Kościołów Warszawy przez Muzeum Narodowe w Warszawie, za pośrednictwem Urzędu do Spraw Wyznań. Niegdyś głowę Marii okalała złota aureola. Wzmianka o nimbie "wyciętym ze złoconej blachy", jak również zdjęcie z aplikacją znajduje się w karcie zabytku opracowanej przez mgr. P. Paszkiewicza w 1985 r. Jednakże opiekujący się Archikatedrą bracia, w tym brat Sławomir Steczkowski, twierdzą, iż od 1990 r. aplikacji na obrazie nie było. Zgodnie z informacjami otrzymanymi od braci obiekt był konserwowany na Zamku Królewskim. Odkryta na wewnętrznej stronie podłoża drewnianego inskrypcja napisana ołówkiem grafitowym pismem odręcznym w języku niemieckim zawiera niewątpliwie informacje o historii obrazu. Czytelny jednak jest tylko fragment z datą 1767, nazwisko Georgius i Heilige Mutter. Wykonano zdjęcia napisu w promieniach IR oraz próby odczytania przy pomocy frottażu, nie dało to jednak efektów. 3.0. OPIS, ANALIZA FORMY, FUNKCJI I TREŚCI Płótno ma formę zbliżoną do prostokąta o zaokrąglonych narożach i wklęsło-wypukłych bokach. Obraz przedstawia Matkę Boską w półpostaci, spoglądającą ku górze ze skrzyżowanymi dłońmi na sercu, ponad którymi umieszczono Gołębicę Ducha Świętego ukazaną na tle promienistej glorii. Matka Boska ubrana jest w ciemnoniebieski płaszcz zakrywający ramiona i głowę, spod którego widoczny jest fragment czerwonego rękawa sukni i skrawek białej szaty przy szyi i dłoniach. Tło jest jednorodne, brązowe jedynie rozjaśnione nimbem wokół głowy Maryi w kolorze ugrów i puzzoli. Obraz utrzymany jest w ciemnej tonacji. Rama dwuczęściowa, nakładana, z przerwą pomiędzy obiema ramami; rzeźbiona w drewnie lipowym z gruntami kredowo klejowymi, bolusem czerwonym, złocona, srebrzona, szelakowana. Rama wewnętrzna (okalająca obraz) złocona na poler, dekorowana ornamentem w kształcie nerki. Rama zewnętrzna dekorowana ornamentem roccailowym, z silnie rozrzeźbionym zwieńczeniem. Środkowa część ramy zewnętrznej wklęska- dekorowana wtórnie grysikiem. 4.0. TECHNIKA I TECHNOLOGIA 4.1. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PIERWOTNYCH I WTÓRNYCH (z podaniem metod ich identyfikacji) OBRAZ PIERWOTNE: (technikę ustalono na podstawie oględzin) płótno lniane grunt kredowo klejowy z glinką bolusową warstwy farby olejne, WTÓRNE: podłoże drewniane masa woskowo żywiczna parafina ołówek grafitowy oleisty grunt kredowo klejowy z glinką bolusową papier płótno lniane retusz farbami olejnymi werniks damarowy lub mastyksowy 4

MATERIAŁY UŻYTE W TRAKCIE KONSERWACJI podłoże drewniane : klej stolarski drewno iglaste Paraloid B72 mączka drzewna klej PVA prod. Reeves Obraz: klej Mowilith SDM 5 Klucel G w alkoholu bibułka japońska Pleksisol P550 terpentyna balsamiczna benzyna ekstrakcyjna alkohol izopropylowy woda amoniakalna aceton Conrad 2000 prod. Bresciani kit emulsyjny Italstucco płótno lniane Beva 371 prod. Lascaux zszywki metalowe werniks damarowy farby olejne prod Maimeri i Talens werniks Protecting spray prod. Talens RAMA PIERWOTNE (technikę ustalono na podstawie oględzin) ramy drewniane lipowe, grunt kredowo-klejowy, bolus czerwony, złoto płatkowe, srebro, szelak WTÓRNE: ramy drewniane lipowe, grunt kredowo-klejowy, bolus czerwony, złoto płatkowe, srebro szelak, paraloid B-72 4.2. TECHNIKA ORYGINAŁU I ANALIZA SPOSOBU WYKONANIA Obraz namalowany w technice olejnej na płótnie lnianym tkanym ręcznie o splocie prostym płóciennym o średniej grubości nitce. Podłoże przeklejone klejem skórnym i zagruntowane gruntem kredowo klejowym z zawartością glinki bolusowej w kolorze ceglastym. Grunt opracowany na gładko. Kompozycja malowana warstwowo, bogatsze modelunki w partii szat. W partii twarzy modelunek delikatny, kładziony laserunkowo z wykorzystaniem koloru gruntu w partii cieni. W karnacji zestawienia modelunków w kolorystyce ciepłej w światłach i zimnej w cieniach ( dłonie ). Partia kompozycji przedstawienia Ducha Świętego w glorii malowana w końcowym etapie, położono na granatowy kolor płaszcza powierzchnię barwną w odcieniach ugrów i na tak przygotowanym podkładzie namalowano glorię a następnie gołębicę. Pierwotnie obraz był wykonany w formacie prostokąta pionowego. 4.3. TECHNIKA WARSTW I ELEMENTÓW WTÓRNYCH Obraz o pierwotnym formacie prostokąta pionowego został dostosowany do kształtu i formy ramy i naciągnięty na podłoże drewniane. Podłoże wykonane zostało z drewna iglastego, najpierw 5

wykonano zewnętrzną ramę z kilku profilowanych w kształcie i łączonych na sztywno kawałków drewna. Następnie w przestrzeń środkową włożono deseczkę, którą od odwrocia doklejono do ramy zewnętrznej. Na wewnętrznej stronie podłoża drewnianego napis wykonany ołówkiem grafitowym pismem stylizowanym, odręcznym w języku niemieckim. W trakcie kolejnych reperacji obraz od odwrocia łatano kawałkami płótna i papieru, położono na całości odwrocia oleisty grunt kredowo- klejowy z czerwonym bolusem. Na kromki i krawędzie obrazu od odwrocia naklejono pasy płótna na masę woskowo żywiczną. Na powierzchni lica obrazu widoczne wypełnienia ubytków gruntu, retusze olejne i werniks wtórny. 5.0. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ Obraz pierwotnie był kompozycją wykonaną w formacie prostokąta pionowego, w trakcie dostosowywania formatu do nowego wymiaru i kształtu, odcięto pasy oryginalnego płótna z każdego jego boku. Najmniejszy ubytek znajduje się przy dolnej krawędzi, widoczny jest fragment krawędzi z częścią kromki zagruntowaną gruntem bolusowym. Na licu obrazu odcisnęły się listwy krosna na który był pierwotnie naciągnięty. Ubytki podłoża znajdują się w miejscach mocowania gwoździami korony oraz kilka mniejszych przedziurawień rozsianych na powierzchni. Obraz naciągnięty jest na podłoże drewniane bez zachowania dystansu do drewnianej nierównej powierzchni, na licu zaznaczyły się liczne deformacje związane z łączeniami poszczególnych elementów podłoża drewnianego, jego pęknięcia oraz sęki. Deformacje te przyjęły charakter podłużnych załamań i wybrzuszeń oraz siatki drobnych spękań farby z gruntem o uniesionych krawędziach. Szczególnie utrwaliły się i zniekształciły nieregularne spękania związane z tym, iż bezpośrednio po nałożeniu w przeszłości, na odwrocie gruntu położono płótno na nierównym podłożu z wystającymi sękami. Na odwrocie płótna w przeszłości nałożono warstwę przeolejonego gruntu kredowo-klejowego z glinką bolusową w kolorze różowo czerwonym, miał on na celu przykleić do powierzchni papierowe łaty zabezpieczające przed przedziurawieniem płótna. Spowodowało to utrwalenie wszystkich deformacji podłoża i jego usztywnienie. Obok łat papierowych od odwrocia przyklejono łaty płócienne na masę woskową i w trakcie tej samej reperacji na tą samą masę pasy płótna na krawędzie i kromki. Wzmocnienia te straciły swoją spoistość, są naklejone zbyt szeroko i dodatkowo deformują powierzchnię lica kompozycji. Warstwa gruntu posiada analogiczne ubytki jak podłoże, oprócz tego na powierzchni rozsianych jest wiele drobniejszych wykruszeń i zadrapań, wiele znajduje się przy krawędzi kompozycji. Warstwa malarska wraz z gruntem jest stosunkowo mocno spoista, największe ubytki związane są z montażem korony i przy krawędziach kompozycji. Warstwa malarska podczas poprzednich konserwacji została bardzo zniszczona poprzez przemycie, najbardziej dotknęło to partii cieni i półcieni w granatowym płaszczu i w karnacji twarzy. W dolnej partii płaszcza w zasadzie przestała istnieć kompozycja modelunku fałd przy krawędziach i pod rękoma Matki Bożej. Miejsca te zostały jednolicie, prowizorycznie przeretuszowane na bardzo dużej powierzchni, co prawdopodobnie daje odrębne świecenie tych warstw w promieniach IR. Przemycia karnacji twarzy spowodowały spłycenie modelunków i wydobycie kolorystyki gruntu, która stała się dominująca zatracając oryginalne modelowanie oparte na zestawieniach chłodnej i ciepłej tonacji jak zachowało się to w dużym stopniu w dłoniach. Widoczne są liczne retusze warstwy malarskiej, najbardziej zmienione w partiach błękitów i brązów tła. Wokół głowy Matki Boskiej widoczne przebarwienia i odgniecenia farby związane z montażem korony. Na całej powierzchni kompozycji położony jest pociemniały i przeżółcony werniks, widoczne są zacieki i plamy żywiczne oraz liczne zarysowania mechaniczne. Podłoże drewniane łączone jest z kilku elementów, które w miejscach styków zostały osłabione. Od odwrocia widoczne jest nadpalenie, a w kilku miejscach otwory wylotowe po żerowaniu larw 6

owadów wypełnione masą woskową. Szczeliny w rozeschniętych sękach w przeszłości zostały wypełnione parafiną. Podłoże od wewnętrznej strony styku z obrazem nie zostało opracowane tak by nie kaleczyć powierzchni płótna. Widoczne są zwłaszcza przy krawędziach liczne mechaniczne odłupania i wzdłużne ubytki. Na całej powierzchni odwrocia podłoża został przyklejony papier, który jest w wielu miejscach podarty i mocno zabrudzony. Ramy okalające malowidło bardzo poważnie zniszczone wymagają podjęcia natychmiastowych działań konserwatorskich. Rama jest bardzo brudna i zakurzona. Połączenia stolarskie bardzo osłabione. Całość bardzo niestabilna. Ubytki snycerki, zachowane elementy zniszczone na skutek spękań powstałych w wyniku rozsychania się licznych połączeń stolarskich. Na całej powierzchni obu ram liczne ubytki mechaniczne, obłamania, brak wielu drobnych i większych elementów dekoracji snycerskiej. Połączenia poszczególnych elementów ramy rozklejone i porozsychane. Zachowane fragmenty mocowane gwoździami wbitymi bezpośrednio w powierzchnie dekorowane złoceniami powodujące liczne pękania drewna. Występują zniszczenia spowodowane przez żerujące larwy owadów. W katastrofalnym stanie zachowania warstwy gruntów i pozłoty: bardzo liczne ubytki; zachowane fragmenty łuszczą się, osypują wykazując bardzo słabą adhezję do podłoża. Katastrofalny stan zachowania gruntów wynika ze złych warunków przechowywania obiektu jak również z wad technologicznych tych warstw oraz kolejnych nieestetycznych napraw obu ram. Wnętrze dekoracji ramy zewnętrznej wtórnie dekorowane grysikiem. Rama wewnętrzna odcinkowo pokryta silnie pociemniałym szlagmetalem. Bardzo liczne uzupełnienia pozłoty wykonane pociemniałą brązą pozłotniczą. 6.0. CEL ORAZ ZAŁOŻENIA KONSERWACJI I RESTAURACJI PROJEKT KONSERWATORSKI Głównym założeniem postępowania konserwatorskiego jest zahamowanie postępującej destrukcji obiektu, poprzez wykonanie odpowiedniej konstrukcji podłoża drewnianego, a tym samym zapewnienie dystansu i zapobieżenie deformacji płótna. Przywrócenie walorów estetycznych kompozycji, częściowe zrekonstruowanie zniszczonych warstw barwnych. Celem podejmowanych prac konserwatorskich przy ramach jest zatrzymanie postępującej degradacji i przywrócenie wartości estetycznych, zatrzymanie żerowania drewnojadów, wzmocnienie strukturalne podłoża, wzmocnienie spoistości i adhezji warstw, oczyszczenie, rekonstrukcję brakujących elementów dekoracji snycerskich, uzupełnienie gruntów i złoceń. 7.0. PROGRAM PRAC Program prac zaproponowany w Wielobranżowym Projekcie Budowlano-Konserwatorskim Remontu Archikatedry Warszawskiej, Tom 4 Projekt Konserwacji i Restauracji Obiektów Zabytkowych, Przedmiotów Artystycznych i Pamiątek Historycznych Znajdujących się Wnętrzu Kościoła. Obraz: 1. Wykonanie szczegółowej dokumentacji fotograficznej i opisowej. Badania luminescencji wzbudzonej promieniowaniem UV i IR. 2. Zdemontowanie obrazu, wyjęcie go z ramy. 3. Zdjęcie płótna z krosien. Ewentualne prace stolarskie przy krosnach. Ewentualne modyfikacje w konstrukcji np. wprowadzenie systemu naprężającego. 4. Oczyszczenie lica z kurzu. 5. Usunięcie pożółkłego werniksu (kompozycja rozpuszczalników). 6. Sprawdzenie stanu dublażu 7

Rama: 7. Ewentualne rozdublowanie, oczyszczenie odwrocia z pozostałości masy dublującej. 8. Prostowanie płótna. 9. Dublaż (Beva 371) 10. Napięcie płótna na krosno. 11. Rekonstrukcja korony. 12. Werniksowanie (werniks damarowy końcowy, prod. Schmincke) 13. Wykonanie dokumentacji powykonawczej wraz z zaleceniami dotyczącymi ekspozycji i sposobu przechowywania. 1. Demontaż konstrukcji. 2. Prace stolarskie: sklejenie listew. 3. Prace snycerskie: uzupełnienie ubytków snycerskich. 4. Oczyszczenie z brudu i wtórnych nawarstwień 5. Konsolidacja. Wzmocnienie adhezji gruntu do elementów drewnianych oraz pozłoty do gruntu. 6. Uzupełnienie ubytków gruntu. 7. Uzupełnienie ubytków pozłoty. 8. Oprawa oraz opracowanie sposobu zawieszenia obrazu. 9. Opracowanie dokumentacji powykonawczej dla obu obiektów. W trakcie prac i odsłanianiu kolejnych warstw oraz w wyniku badań stratygrafii zdecydowano się na zmiany w programie prac konserwatorskich. Zrezygnowano z ponownego dublażu ze względu na dobry stan poprzedniego. Postanowiono usunąć z odwrocia papier z pozostawieniem małego świadka. Początkowo złożono pogłębienie desek podobrazia w celu zdystansowania płótna od drewna. Jednakże po odkryciu inskrypcji na desce zdecydowano o nadbiciu listewek na krawędzi desek. Postanowiono o usunięciu starych, źle położonych kitów oraz retuszu ubytków warstwy malarskiej i częściowej rekonstrukcji w partiach szat. Zdecydowano o usunięciu pozłoty wtórnie wykonanej niezgodnych ze stylem ramy (grysiku) oraz przywróceniu srebrzenia na bolusie. Po oczyszczeniu komisja konserwatorska uznała, że mimo wcześniejszych warstw pozłoty, w obecnej ekspozycji właściwsze jest pozostawienie warstwy pośredniej. 8.0. PRZEBIEG KONSERWACJI I RESTAURACJI Po demontażu obrazu z ramy, wstępne oczyszczono obiekt z kurzu. Podklejono podniesione łuski warstwy malarskiej wraz z zaprawą klejem Mowilith SDM 5 w rozpuszczalniku i przez papier silikonowy zgrzano kauterem. Pobrano próbki do badań spoiwa, pigmentów i stratygrafii oraz wykonano zdjęcia specjalistyczne obiektu UV i IR. Zdjęcia ujawniły retusze stare rozległe położone pod werniksem, nowe leżące pod i na werniksie, werniks damarowy lub mastyksowy, spoiwo we wszystkich warstwach olejne, pigmenty błękit indygo i biel ołowiową. Po zdjęciu obrazu z drewnianego podobrazia wykonano próby odczytania napisu z podłoża przy pomocy zdjęć w luminescencji IR i metodą frottażu pozwoliły one odczytać jedynie datę 1767, nazwisko Georgius i słowa Heilige Mutter. Następnie zaklejono lico obrazu bibułką japońską na metylocelulozę w alkoholu i przystąpiono do oczyszczania odwrocia z nawarstwień wtórnych. Usunięto z odwrocia obrazu z kromek, pasy płótna przyklejone na masę woskową oraz łaty płócienne i papierowe zabezpieczające przed przedziurawieniem podłoża. Częściowo oczyszczono odwrocie z przeolejonego, bolusowego,wtórego gruntu z użyciem metody rozpuszczalnikowej Contradem 2000 prod. Bresciani w różnych stężeniach. Wyekstrahowano wosk z krawędzi i kromek obrazu od odwrocia używając kompresów z benzyną ekstrakcyjną, następnie mechanicznie i przeprasowując pomiędzy bibułami. 8

Usunięto z lica bibułkę japońską przemywając lico alkoholem. Przystąpiono do zdjęcia starego pożółkłego werniksu metodami rozpuszczalnikowymi po wykonanych próbach użyto alkoholu izopropylowego, alkoholu etylowego 60%, terpentyny balsamicznej. Usunięto stare, zmienione kolorystycznie retusze i przemalowania, metodami rozpuszczalnikowymi. Po wcześniej wykonanych próbach użyto następujących rozpuszczalników: terpentyny balsamicznej, wody amoniakalnej, acetonu, Conrad 2000. Prostowano obraz w parach rozpuszczalnika przy użyciu nacisku pomiędzy bibułami. Sklejono rozdarcia i wklejono łaty płótna w miejscach ubytków podłoża od odwrocia używając kleju Mowilith SDM 5. Zaimpregnowano obraz preparatem Pleksisol P550 od odwrocia wzmacniając strukturę płótna i uelastyczniając podłoże, po odparowaniu rozpuszczalnika zgrzano obraz od odwrocia. Odkształcone spękania po rozmiękczeniu alkoholem zgrzewano i rajbowano marmurowym jajem. Uzupełniono ubytki warstwy gruntu kitem emulsyjnym i opracowano go do oryginalnej powierzchni. Usunięto wtórną warstwę papieru z odwrocia drewnianego podobrazia mechanicznie po wcześniejszych kompresach z alkoholu. Miejscowo w partiach zniszczonych przez drewnojady nasączono drewno roztworem żywicy Paraloid B72. Wykonano sklejenia pęknięć, uzupełniono ubytki drewna, wypełniono otwory po drewnojadach kitem z mączki drzewnej z klejem PVA prod. Reeves, a w partiach wierzchnich Italstucco. Opracowano uzupełnienia do powierzchni, scalono kolorystycznie akwarelką i zawerniksowano werniksem retuszerskim w płynie prod. Talens. Wykonano na krawędzi podobrazia drewniany profil zapewniający dystans dla naciągniętego obrazu. Naciągnięto obraz na podobrazie drewniane. Położono werniks retuszerski na lico obrazu, werniks damarowy prod. Winsor & Newton. Wyretuszowano ubytki warstwy malarskiej metodą retuszu naśladowczego z użyciem farb olejnych prod. Maimeri i Talens z użyciem spoiwa z żywicy sztucznej ketonowej. Wykonano delikatną rekonstrukcję fałd ciemno granatowego płaszcza. Położono werniks końcowy, wstępnie Protecting Spray prod. Talens, końcowo werniks damarowy w sprayu prod. Winsor & Newton. Prace konserwatorskie przy ramach Po wstępnym oczyszczeniu powierzchni obiektu i jego wnętrza z brudu i kurzu oraz poddaniu go zabiegowi dezynfekcji przystąpiono do demontażu wszystkich ruchomych, niestabilnych elementów obu ram. Podczas tego zabiegu usunięto licznie występujące drobne żelazne gwoździe, pokryte produktami korozji. Wszystkie zdemontowane elementy przyklejono ponownie na klej stolarski. Następnie zrekonstruowano brakujące detale snycerskie. Do rekonstrukcji użyto wysezonowanego drewna lipowego. Fleki klejono klejem stolarskim. Wzmocniono osłabione konstrukcje stolarskie poprzez kołkowanie; w szczeliny wklejono paski forniru. Usunięto okleinę papierową znajdująca się na zewnętrznych bokach ramy. Oczyszczono powierzchnię ram z szelaku. Wykonano kitowanie szczelin, ubytków podłoża drewnianego i otworów wylotowych po żerowaniu drewnojadów, kitem wykonanym z pyłu drzewnego i kleju PVA prod. Reeves, zakładanym warstwowo. Z wnętrza zewnętrznej ramy usunięto wtórną dekorację z grysiku. Miejsca połączeń stolarskich wzmocniono wklejając merlę na klej króliczy. Przeklejono powierzchnię ram 14% r-rem kleju króliczego. Następnie położono grunt klejowo-kredowy w 12 warstwach kładąc kolejne po całkowitym wyschnięciu poprzedniej. Po całkowitym wyschnięciu ostatniej warstwy przystąpiono do szlifowania powierzchni gruntów. Czynność tę wykonano początkowo na mokro cyzelując drewnianą szpatułką profile snycerskie. Końcowe szlifowanie i 9

wygładzanie powierzchni gruntu przeprowadzono na sucho przy użyciu coraz drobniejszych papierów ściernych kończąc na gradacji 600. Następnie położono w ośmiu warstwach bolus czerwony Lefranck sklejony żelatyną. We wnętrzu ramy położono bolus żółty. Po całkowitym wyschnięciu bolusu jego powierzchnię przewiszowano i położono na wódkę złoto płatkowe 23 ¾ karata, oraz srebro W odpowiednim momencie przystąpiono do polerowania powierzchni dekoracji. Obmalowano niezłocone płaszczyzny ram; zabezpieczono srebrzenia i matowe złocenia szelakiem; oklejono papierem zewnętrzne powierzchnie obu ram. Sporządzono powykonawczą dokumentację konserwatorską Zamontowano obraz w ramie. 9.0. ZALECENIA DLA UŻYTKOWNIKA PROGRAM OPIEKI PROFILAKTYCZNEJ Okresowe oczyszczanie powierzchni obiektu należy przeprowadzać wyłącznie na sucho przy użyciu miękkiej miotełki. Obiekt powinien być eksponowany z dala od źródeł ciepła w miejscu nie narażonym na działanie promieni słonecznych. Obraz należy przechowywać i eksponować w stałych warunkach temperaturowych i wilgotnościowych. Optymalne : temperatura 16 20 C, wilgotność RH 50 60 %. 10

BADANIA LABORATORYJNE 11

Kraków, 23. 03. 2015 Obraz : Matka Boska z Duchem Świętym Wyniki badań laboratoryjnych próbek warstw malarskich Do badań otrzymano próbki warstw malarskich pobrane z obrazu oraz z ramy. Próbki poddano badaniom stratygraficzno-mikroskopowym w celu określenia kolejności nawarstwień (mikroskop USB, powiększenia 50 200 x). Identyfikację pigmentów w najstarszych zachowanych warstwach przeprowadzono metodą mikrochemiczną, przy pomocy reakcji charakterystycznych dla poszczególnych kationów. R a m a. Próbka nr 1. pobrana z zagłębienia ramy zewnętrznej 2. warstwa złocenia (na mikstion) (wykryto prawdziwe złoto) 3. warstwa ziarnista 4. cienka, biała zaprawa kredowa Próbka nr 2. folia wraz z gruntem, pobrana z detalu ramy, roccail z prawej strony ramy 1 2 3 4 A B 5 12

Stratygrafia: 3. warstwa srebrzenia /złocenie 4. cienka warstwa zaprawy (lokalne uzupełnienia) 5. mocno przetarte ślady złocenia na żółtym pulmencie 6. gruba biała zaprawa 7. złocenie na czerwonym pulmencie 8. zaprawa pożółkła 9. cienka zaprawa biała W warstwie zewnętrznej wykryto srebro z złocistym laserunkiem (prawdopodobnie warstwy przemieszane) W warstwie nr 2 zaprawa kredowo-gipsowa, warstwy nr 6, 7 zaprawa kredowa z domieszką gipsu W warstwie nr 3 oraz 5 wykryto prawdziwe złoto Próbka nr 3. rama wewnętrzna, folia złota, grunt. Na białej zaprawie widoczna jedna warstwa złocenia na czerwonym pulmencie. Na podstawie badania rozpuszczalności wykryto prawdziwe złoto O b r a z. Próbka nr 1. błękit ciemny, płaszcz Matki Boskiej, lew strona (ostatni ubytek) Próbka ciemnego błękitu rozpuszcza się w chloroformie. Wykryto indygo Próbka nr 2. błękit jasny, płaszcz MB, półcienie modelunek na prawym boku. Próbka rozpuszcza się nieznacznie w 2m HCl. Reakcja z KI oraz reakcja mikrokrystaliczna z octanem miedzi i KNO2 wykazała obecność jonów Pb +2. Reakcja z chloroformem potwierdziła obecność indygo 13

Wykryto indygo z bielą ołowiową Próbka nr 3. biel, prawe skrzydło Ducha Świętego. W próbce widoczna warstwa bieli na czerwonej zaprawie. Wykryto biel ołowiową Próbka nr 4. lewa dłoń Matki Boskiej 1 2 3 Stratygrafia: 1. werniks 2. warstwa malarska biel (ołowiowa) z domieszką różu 3. zaprawa bolusowa Próbka nr 5. brąz z tła spoiwo Warstwa ciemnobrązowa na czerwonej zaprawie na podstawie reakcji akroleinowej oraz reakcji z NaOH wykryto spoiwo olejne. Próbka nr 6. ciemny błękit z płaszcza - spoiwo Warstwa ciemnego błękitu na białej zaprawie kredowo-klejowej - na podstawie reakcji akroleinowej oraz reakcji z NaOH wykryto spoiwo olejne. 14

FOTOGRAFIE 15

Fot. 1. Matka Boska z Duchem Świętym, lico obrazu, stan przed konserwacją. 16

Fot. 2. Matka Boska z Duchem Świętym, odwrocie podłoża drewnianego. 17

Fot. 3. Matka Boska z Duchem Świętym, fragment lica obrazu, stan przed konserwacją. 18

Fot. 6. Matka Boska z Duchem Świętym, lico w promieniach luminescencji IR, stan przed konserwacją. 21

Fot. 7. Matka Boska z Duchem Świętym, lico obrazu w promieniach UV, stan przed konserwacją. 22

Fot. 8. Matka Boska z Duchem Świętym, fragment lica obrazu, stan w trakcie zdejmowania starego, pożółkłego werniksu. 23

. Fot. 9. Matka Boska z Duchem Świętym, fragment lica obrazu, stan w trakcie zdejmowania starego, pożółkłego werniksu. 24

Fot. 10. Matka Boska z Duchem Świętym, lico obrazu po usunięciu starego werniksu i retuszy. 25

Fot. 11. Matka Boska z Duchem Świętym, odwrocie podłoża drewnianego po oczyszczeniu z nawarstwień papieru. 26

Fot. 12. Matka Boska z Duchem Świętym, odwrocie obrazu w trakcie zdejmowania pasów przyklejonych na masę woskowo żywiczną. 27

Fot. 13. Matka Boska z Duchem Świętym, podłoże drewniane, strona wewnętrzna, stan po wykonaniu listwy profilowanej na krawędzi deski. 28

Fot. 14. Matka Boska z Duchem Świętym, podłoże drewniane strona wewnętrzna, zdjęcia inskrypcji wykonane w luminescencji IR. 29

Fot. 15. Matka Boska z Duchem Świętym, lico obrazu stan przed wykonaniem retuszu ubytków warstwy malarskiej. 30

Fot. 16. Matka Boska z Duchem Świętym fragment, stan przed wykonaniem retuszu ubytków warstwy malarskiej. 31

Fot. 17. Matka Boska z Duchem Świętym, fragment obrazu po uzupełnieniu ubytków warstwy gruntu przed wykonaniem retuszu warstwy malarskiej. 32

Fot. 18. Matka Boska z Duchem Świętym fragment obrazu, lewe ramię Maryi, stan przed uzupełnieniami ubytków warstwy malarskiej. 33

Fot. 19. Matka Boska z Duchem Świętym, lico obrazu po konserwacji. 34

Fot. 20. Matka Boska z Duchem Świętym, odwrocie obrazu po konserwacji. 35

Fot. 21. Rama po zmyciu warstw szelaku. 36

Fot. 22. Rama w trakcie oczyszczania. 37

Fot. 23. Rama po oczyszczeniu. 38

Fot. 24. Rama w trakcie zakładania bolusu. 39

Fot. 25. Rama w trakcie srebrzenia i złocenia. 40