Podstawowe zagadnienia z etyki (cz.2) Materiały dla klas drugich 1
Do lekcji wykorzystujemy Pogadanki z etyki A. Szostka Lepiej byd niezadowolonym człowiekiem, niż zadowoloną świnią; lepiej byd niezadowolonym Sokratesem, niż zadowolonym głupcem (J.S. Mill, Utylitaryzm. O wolności) 2
Podstawowe pojęcia z etyki: Moralnośd Czyn Sumienie Normy moralne Cnoty i wady Szczęście Dobro i jego rodzaje Decyzja Autorytet 3
Etyka to filozoficzna i normatywna teoria moralnej powinności działania: Filozoficzna: źródłem poznania w etyce jest rozum i doświadczenie; Norma moralności jako źródło i kryterium moralnej powinności działania; Powinnośd działania: sąd, imperatyw działania; Działanie: przedmiotem materialnym etyki jest CZYN świadome i dobrowolne działanie człowieka. 4
Czyn świadome i dobrowolne działanie człowieka Pamiętajmy, że powinniśmy odróżniad sytuację: ja działam od coś się dzieje we mnie ; Czyn kształtuje się poprzez dialog między rozumem i wolą człowieka; Świadomośd i wolnośd ludzkich czynów jest stopniowalna ( a więc i odpowiedzialnośd za nie jest stopniowalna) Podejmowanie decyzji polega na zmaganiu się dwóch władz: rozumu i woli; Rozum, władza poznawcza Wola, władza pożądawcza Poznaje dobro Namyśla się nad wyborem środków prowadzących do celu Znajduje upodobanie w dobru Dzięki niej dobro staje się celem 5
Norma moralności Które czyny i dlaczego są moralnie dobre lub moralnie złe? Każda norma moralności ma na uwadze (jakieś) dobro człowieka. Spór o normę moralności: Etyka eudajmonistyczna Etyka deontonomistyczna Etyka personalistyczna Pamiętacie Małego księcia? Czy bylibyście w stanie przypomnied, jakimi poglądami kierowali się jego rozmówcy? Latarnik, Król, Pyszałek, Pijak, Człowiek interesu.każdy z nich posługuje się w swoim życiu jakąś prawdą. 6
Spór o normę moralności Eudajmonizm: np. Arystoteles normę moralności wyznacza stosunek danego czynu do SZCZĘŚCIA podmiotu. Eudajmonizm istnieje w 2 wersjach: perfekcjonistycznej oraz hedonistycznej. Deontonomizm źródłem i kryterium moralnej dobroci (powinności) czynu jest nakaz odpowiedniego autorytetu; w nakazie tym nie ma potrzeby jego uzasadniania. Przedstawicielem deontonomizmu był W. Ocham czy Kant. Rodzaje deontonomizmu zależą od tego, jaki autoryte się uzna: Boga (teonomizm lub woluntaryzm), człowieka (jednostkę lub grupę ludzi), czy siebie samego (autonomizm). Personalizm czyn moralnie dobry stanowi akt afirmacji osoby dla niej samej: zawsze ma na względzie dobro osoby adresata czynu. Przedstawicielem personalizmu jest m.in. K. Wojtyła. 7
Cnota stała skłonnośd i sprawnośd woli w czynieniu dobra Poniższa charakterystyka cnót na podstawie rozdziału XII Wykładu nauki chrześcijaoskiej, ułożonego przez kard. Roberta Bellarmina (+1621) z zachowaniem słownictwa i stylistyki tłumaczenia dokonanego w 1844 r. (przedruk: http://www.niedziela.pl/artykul_w_niedzieli.php?doc=nd200948&nr=8) 8
Roztropnośd kieruje umysłem. Sprawiedliwośd kieruje wolą. Wstrzemięźliwośd panuje nad wszelką pożądliwością. Męstwo czyni zdolnym do stawienia czoła trudnościom, niebezpieczeostwom. Roztropnośd Jest to cnota dająca nam poznad w każdej czynności należny cel i stosowne środki, abyśmy ją pod każdym względem dobrze wykonad mogli. Zwie się mistrzynią cnót innych i jest jako oko w ciele, jako sól w potrawach, jako słooce na niebie. Jakie są wady przeciwne roztropności? Jedną wadą przeciwną roztropności jest nieroztropnośd i płochośd. Jest ona w tych, którzy nie rozważają tego, co czynid mają, a tym samym nie zmierzają do należytego celu i nie używają należytych środków. Drugą wadą jest przebiegłośd, czyli roztropnośd ziemska; jest ona w tych, którzy z wielką pilnością myślą o celu i o środkach, lecz wszelką rzecz kierują ku pożytkowi własnemu, dla nabycia jakiegoś ziemskiego dobra: a przeto przebiegle usiłują oszukad bliźniego; dla nakręcenia rzeczy na swoją stronę. Sprawiedliwośd Jest cnotą oddającą każdemu, co jego jest. Przeto dziełem sprawiedliwości jest ważyd rzeczy i zachowywad równośd w umowach ludzkich: a to jest podstawą pokoju i zgody, bo gdyby każdy przestawał na swoim i nie pożądał cudzego, nie byłoby nigdy żadnej niezgody i wojny. Jakie są wady przeciwne sprawiedliwości? Są dwie: jedną jest niesprawiedliwośd, drugą sprawiedliwośd zbyt ścisła. Niesprawiedliwośd, czyli brak sprawiedliwości, jest wtedy, gdy kto bierze rzecz cudzą lub też w umowach chce dad mniej niźli winien, albo brad więcej, niźli mu się należy. Sprawiedliwośd zbyt ścisła jest wtedy, gdy kto chce ważyd rzeczy ściślej, niźli rozsądek doradza. Często bowiem należy sprawiedliwośd łagodzid litością: i tak np. gdy ubogi nie może wypłacid w czasie oznaczonym wszystkiego, co winien, bez wielkiej stąd dla siebie szkody, wówczas jest rzeczą rozsądną i słuszną, ażeby bogatszy od niego wierzyciel zezwolił na stosowną odwłokę; nie chcied na nią zezwolid, byłoby to zbytnią surowością, sprawiedliwością niemiłosierną, sprawiedliwością zbyt ścisłą. 9
Odwaga, męstwo Jest to cnota, która czyni nas zdolnymi do zwyciężenia wszystkich trudności i przeszkód w czynieniu dobra, a nawet gotowymi do poniesienia śmierci, jeśliby tego było potrzeba dla chwały Bożej i dla spełnienia powinności naszej. Przez tę cnotę mężni żołnierze w wojnach sprawiedliwych okazują dzielną walecznośd swoją i dostępują nagrody należnej sławy. Jakie są wady przeciwne tej cnocie? Bojaźo i zuchwalstwo. Bojaźo prowadzi do zbyt łatwego poddawania się, a pochodzi z braku odwagi. Zuchwalstwo zaś, które jest niejako zbytkiem odwagi, ugania się za niebezpieczeostwem bez żadnej potrzeby; a więc nie jest godne pochwały, lecz owszem zasługuje na naganę, a przeto nie jest cnotą, lecz wadą. Umiarkowanie, wstrzemięźliwośd Jest cnotą kładącą wędzidło na rozkosze zmysłowe; skutkiem tej cnoty jest umiarkowane używanie rzeczy dozwolonych. Jakie są wady przeciwne wstrzemięźliwości? Niewstrzemięźliwośd i zobojętnienie. Niewstrzemięźliwośd jest wtedy, gdy się zbytnio oddajemy rozkoszom i zbytnio dogadzamy ciału naszemu. Zobojętnienie jest drugą niestatecznością, która sprawia, że unikamy zupełnie wszelkich przyjemności, tak dalece, iż nie chcemy nawet używad rzeczy potrzebnych do zdrowia, aby nie czud ich dobrego zapachu lub smaku. Wada niewstrzemięźliwości jest daleko powszechniejsza, dlatego też święci słowem i przykładem zachęcają nas bardzo do umartwieo ciała. 10
Starożytne koncepcje moralności Etyki naturalistycz ne Etyki antynaturalis tyczne epikureizm Arystyp z Cyreny Sokrates (intelektualiz m) Platon (idealizm perfekcjonist yczny) Arystoteles (teleologizm) Stoicyzm (apatia) 11
Arystoteles analiza tekstu źródłowego: Ksiega II, Etyka Nikomachejska: Dzielnośd etyczna: skutkiem przyzwyczajenia. Dzielnośd diamoetyczna: doświadczenia, potrzebuje czasu na wykształcenie się. Zatem żadna z cnót nie jest nam wrodzona (rzecz wrodzona nie da się zmienid skutkiem przyzwyczajenia). Cnoty zdobywa się przez wykonywanie czynów etycznie dodatnich. Wszystkiego należy używad w normach (ani nadmiar, ani brak). Przykrośd i przyjemnośd towarzyszą czynnościom. Łączą dzielnośd etyczną. Rzeczy, które się wybiera: muszą byd moralnie piękne, pożyteczne i przyjemne. Cnoty osiąga się poprzez działanie umiarkowane. Cnota etyczna jest trwałą dyspozycją. Zjawiska w życiu psychicznym: namiętności (wszystko, czemu towarzyszą przykrośd i przyjemnośd, zdolnośd (to, dzięki czemu doznajemy namiętności), trwałe dyspozycje (to, dzięki czemu odnosimy się do innych we właściwy sposób). Dzięki cnotom człowiek staje się dobry i dobrze postępuje. Cnota jest źródłem doskonałości. Cnota jest źródłem między niedostatkiem a nadmiarem. Dzielnośd etyczna polega na zdobywaniu pewnej miary, którą określa rozum. Ludzie najczęściej nazywają umiarkowanego inaczej niż jest w rzeczywistości, np. mężnego zuchwalcem. Skrajności są podobne do pośredniego określenia, ale różnią się między sobą. To, co dobre jest piękne, chwalebne. Gdy ciężko jest znaleźd środek, należy wybrad przynajmniej najmniejsze zło. O sprawach jednostkowych rozstrzyga wyczucie. + ważne: na czym polegała teoria złotego środka? 12
Średniowieczne i nowożytne koncepcje moralności: Pojęcia: formalizm etyczny, imperatyw hipotetyczny, imperatyw kategoryczny, czyn legalny, czyn formalny, etyka deontologiczna Porównanie formalnych i materialnych systemów etycznych Czym różnią się: działanie z obowiązku, działanie zgodne z obowiązkiem, ale wynikające ze skłonności, działanie niezgodne z obowiązkiem, wynikające ze skłonności? 13
Warto poznad następujące koncepcje z dziejów filozofii*: Etykę cnót Arystotelesa; Utylitaryzm Milla; Podstawy etyki Kanta (imperatyw kategoryczny); Koncepcję pochodzenia zła wg Nietzschego; Założenia etyki chrześcijaoskiej św. Tomasza z Akwinu; Materialną etykę wartości Maxa Schelera; Etykę marksistowską; Etykę spolegliwego opiekuna Tadeusza Kotarbioskiego. *wiadomośd szczególnie ważna dla maturzystów!!! 14