ZAMEK Nazwa: Zamek Książ w Wałbrzychu Lokalizacja: Wałbrzych, gmina Wałbrzych, powiat wałbrzyski, woj. dolnośląskie Adres: Przedsiębiorstwo Turystyczno-Usługowe Zamek Książ Hotel Zamek Książ ul. Piastów Śląskich 1 58-306 Wałbrzych współrzędne geograficzne: N 50 50' E 16 17' wpis do rejestru zabytków: nr A/4627/481 z dn. 6.05.1958 r. Średniowieczna siedziba książąt świdnickich włączona w program monumentalnej barokowej rezydencji rodu von Hochberg, położona na wzgórzu we wsi Książ (obecnie w Wałbrzychu). Opracowała Iga Malawska Wałbrzych, widok na zamek Książ, archiwum NID
Zamek Książ położony jest w granicach administracyjnych obecnego miasta Wałbrzych, na wysokim wzgórzu otoczonym zakolem rzeki Pełczycy. Na drugim brzegu rzeki, na sąsiednim wzgórzu znajdują się ruiny innego średniowiecznego zamku zwanego Starym Zamkiem lub Starym Książem. Badacze datują powstanie Starego Książa na koniec XIII lub początek XIV wieku i wiążą inicjatywę budowlaną z Bolkiem I zwanym Surowym, piastowskim księciem świdnicko-jaworskim. Hipotezy te wymagają dalszych badań. Stary Książ jest obecnie romantyczną ruiną. Zamek Książ również posiada gotyckie korzenie, jednak jego początki jak i wzajemne relacje obu średniowiecznych założeń nie zostały do końca wyjaśnione. Badacze przyjmują, że zamek Książ (Fürstenberg) został wzniesiony w latach 1288-1291 również przez Bolka I na miejscu wcześniejszego grodu drewniano-ziemnego. Zamek górny był kamiennym założeniem, który zbudowano na planie wydłużonym i nieregularnym i otoczono suchą, wykutą w skale fosą. Główne budowle stanowiła: czworoboczna wieża i przejazd bramny. Na południe od zamku górnego znajdował się zamek dolny z własnym ufortyfikowaniem. Średniowieczne założenie zajmuje centralną część obecnej rezydencji. Warownię rozbudował wnuk Bolka I, Bolko II zwany Małym (ur. 1309 lub 13012). Po jego bezpotomnej śmierci w 1368 roku Książ (wraz z księstwem świdnicko-jaworskim) stanowił oprawę wdowią jego żony Agnieszki Habsburg. Następnie, w roku 1392 będąc wianem bratanicy Bolka II wszedł w skład Korony Czeskiej i stał się siedzibą starostów. Przez następne prawie 120 lat właściciele zamku zmieniali się bardzo często. W 1410 roku zamek został wykupiony przez starostę z rąk królewskich, następnie przekazany Janowi Młodszemu. W czasie wojen husyckich został złupiony i częściowo zniszczony. Od 1445 roku należał do Hermanna von Czettritz. W roku 1463 zamek zajął król Czech Jerzy z Podiebradu. Kolejnymi dzierżawcami byli bracia Schellendorf. Ich burzliwe życie spowodowało, że w roku 1482 interweniował król Węgier i Czech Maciej Korwin wysyłając na zamek Książ oddziały węgierskie i wrocławskie pod przywództwem Jerzego von Stein. Stein na blisko ćwierć wieku osiadł na zamku i jako starosta przystąpił do jego rozbudowy. W efekcie prowadzonych w latach 1483-90 prac powstało m.in. południowe skrzydło, zwane "Skrzydłem Macieja. Po śmierci Korwina, w latach 1491-97 Książ stanowił własność króla czeskiego i węgierskiego Władysława Jagiellończyka, który sprzedał go Janowi von Scheilenbergowi. Syn Jana, Jerzy w 1503 roku wymienił z Piotrem Haugwitzem Książ na Głubczyce. W 1509 roku Książ odsprzedano Konradowi I von Hobergowi. Rok 1509 rozpoczyna nowy okres zamku Książ. Rodzina Hobergów (zmieniła nazwisko na Hochberg w 1714 roku), jedna z najbogatszych i wpływowych rodzin śląskich ustanowiła tu swoją siedzibę rodową, o którą dbała przez 430 lat aż do 1941 roku.
Konrad von Hoberg, zarządca księstwa świdnickiego wówczas należącego do Królestwa Czech, zakupił w roku 1509 od Jana von Haugwitz zastaw królewski: Rogowiec, Radosno, Świebodzice, Boguszów oraz zamek Książ wraz z dobrami. Następcy Konrada I dbali i powiększali rodzinny majątek, zdobywali urzędy i tytuły. Pierwszą przebudowę gotyckiego zamku badacze datują na lata 1548-1555, czyli czasy Konrada II. Spłacając długi lenne w 1605 roku Konrad III von Hoberg wykupił prawa do posiadanego majątku. Cesarz Rudolf II potwierdził kupno Książa jako wolnej własności dziedzicznej Hoberga. Cesarska komisja szacunkowa dokonała wtedy opisu zamku. Głównym elementem zamku górnego była średniowieczna wieża, do murów obwodowych dostawiona była zabudowa mieszkalna. Istniał też dom z dużą izbą i sypialnią. Budynki otaczały dziedziniec owalny. Na zamku dolnym znajdowały się: stajnie, browar, kuźnia i dwie łaźnie. Na południe od zamku założony był ogród francuski. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618 1648) warownia była wielokrotnie zdobywana, plądrowana i niszczona. W tym czasie właścicielem Książa był jeden z najważniejszych przedstawicieli rodu Jan Henryk I von Hoberg (1628-1669). Wszechstronnie wykształcony był też zapobiegliwym gospodarzem i znacznie powiększył majątek rodzinny. W 1650 roku Jan Henryk I otrzymał tytuł barona, a w roku 1666 hrabiego. Po ustaniu działań wojennych przystąpiono do wielkiej przebudowy zamku, którą badacze datują na lata 1648-1655. Dobudowano wówczas nowe skrzydło północnozachodnie. Rozebrano zewnętrzne fortyfikacje a na ich miejscu założono ogrody. Ufortyfikowany zamek zamieniono na rezydencję. W roku 1683 za sprawą jego następcy, Jana Henryka II von Hoberg (1669-1698), rodzina uzyskała dziedziczny tytuł hrabiego Rzeszy. W roku 1705 właścicielem zamku Książ został Konrad Ernest Maksymilian von Hochberg (1705 1742). Temu dobrze wykształconemu, bywałemu w świecie człowiekowi rodzina zawdzięcza zmianę nazwiska na Hochberg. On też starą siedzibę przodków przekształcił w monumentalną barokową rezydencję (1718-1724). Pracami kierował budowniczy Felix Antoni Hammerschmidt ze Świdnicy wraz z malarzem Feliksem Schefflerem, kamieniarzem Janem Szwibs, rzeźbiarzem J.G. Schenck, marmoryzatorem Ignacym Provisore, sztukatorem Ramellim. Zamek uzyskał nowe, reprezentacyjne skrzydło barokowe a w nim Salę Maksymiliana, Salę Konrada, Salony: Biały, Zielony, Chiński, Barokowy i salon Gier a także reprezentacyjny holl z marmurowymi schodami. Z tego czasu pochodzą dwie oficyny mieszkalne i dwuwieżowy budynek biblioteki z główną bramą na ogromny dziedziniec honorowy tworzące monumentalny wjazd do zamku. Nieopodal, na Topolowym Wzgórzu powstał pawilon letni przekształcony później w mauzoleum rodzinne. Konrad Ernest rozbudował bibliotekę, założył gabinet osobliwości, w którym gromadzono zbiory przyrodnicze, numizmaty, dzieła sztuki i starożytności. Rozbudował też archiwum zamkowe. Przy przebudowie zachowano w znacznej części zamek piastowski.
Jego następca Jan Henryk V von Hochberg (1764-1782), uprzedzając możliwość rozproszenia tak wielkiego majątku, zamienił dobra w ordynację, co potwierdzono królewskim dokumentem w 1772 roku i został pierwszym ordynatem na Książu. Tym samym wprowadzono zakaz podziału majątku oraz przywilej dziedziczenia przez najstarszego syna. Z końcem XVIII wieku nastały czasy romantyzmu. Jan Henryk VI von Hochberg (1789-1833) kontynuował przebudowy zamku w nowym, panującym stylu. Istniejącym po drugiej stronie rzeki Pełczyny ruinom zamku Stary Książ nadał formę modnej wówczas romantycznej ruiny. W części przesklepionych pomieszczeń prezentowano pamiątki rodzinne. Wieża nad kaplicą służyła jako punkt widokowy. Obok ruin wybudowano gospodę. Ta romantyczna ruina była wielką atrakcją także w XIX wieku. Do prac nad nowym projektem terenów otaczających zamek w Książu zaangażowano heskiego architekta i malarza Christiana Wilhelma Tischibeina. Pod koniec XVIII wieku Jan Henryk VI von Hochberg poślubił Annę Anhaltkothen. Związek ze starym książęcym rodem podniósł prestiż hrabiów Hochberg z Książa. Dzięki temu małżeństwu rodzina Hochbergów została spadkobiercą Wolnego Państwa Stanowego Pszczyny, a w roku 1846 Jan Henryk X (1833-1855) otrzymał tytuł książęcy von Pless. Po roku 1855 w zamku Książ prowadzono prace na przedzamczu, w obrębie którego rozbudowano bibliotekę w bramie dolnej. Za czasów drugiego księcia von Pless, Jana Henryka XI (1855-1907) zbiory biblioteki w Książu uznawane były za jedne z największych prywatnych zbiorów na Śląsku. W tym czasie ogrody zamkowe zamieniono w rozległy park w stylu angielskim. W 1891 roku Jan Henryk XV poślubił w Londynie Marię Teresę Cornvallis-West Delawarr zwaną księżniczką Daisy, spokrewnioną z angielską rodziną królewską. W kilka lat później tytuły i ogromny majątek Hochbergów stały się własnością Jana Henryka XV, który w 1908 roku przystąpił do rozbudowy zamku. Powstała wtedy potężna neorenesansowa część południowo zachodnia składająca się z dwóch skrzydeł zwieńczonych cylindrycznymi narożnymi wieżami. Badacze przyjmują, że projektował je wiedeński architekt Humbert Walcher von Moltchein. Główną wieżę zamkową zakończono kulistym hełmem z latarnią. Poszerzono zamkowe tarasy i przeprojektowano najbliższe otoczenie. Wybudowano palmiarnię ogród zimowy w nieodległym Lubiechowie. Przebudowano stare części zamku, a apartamenty księżnej otrzymały nowy wystrój. Na przełomie XIX i XX wieku Hochbergowie należeli do szczytów finansjery niemieckiej i europejskiej, a zamek Książ osiągnął apogeum swojej świetności. We wspaniałych wnętrzach rezydencji podejmowano cara Mikołaja, przyszłego prezydenta USA Johna Quincy Adamsa, króla Prus Fryderyka Wilhelma III, Winstona Churchilla. Poplebiscytowe zmiany polityczne, pogorszenie koniunktury gospodarczej, wystawne życie i kryzys małżeństwa spowodowały, w latach 20. XX wieku, stopniową utratę fortuny rodowej Hochbergów i powolny upadek zamku Książ. W roku 1922 Jan Henryk XV rozwiódł się z Daisy. Henryk wyemigrował wówczas do Francji, a zamek Książ do roku 1943 był siedzibą księżnej.
Po śmierci Henryka XV w Paryżu w 1938 roku, następnym księciem został jego najstarszy syn Jan Henryk XVII. Majątek i sytuacja finansowa były w tak złym stanie, że na początku II wojny światowej na dobrach ustanowiono powiernictwo państwa niemieckiego. Henryk XVII wyemigrował do Anglii, przyjął obywatelstwo brytyjskie i walczył w czasie działań wojennych przeciwko Niemcom w brytyjskiej armii. Stało się to przyczyną przejęcia majątku przez rząd hitlerowski. Księżna Daisy do swojej śmierci, w tym samym 1943 roku, mieszkała w jednej z willi w zamkowym parku. Po skonfiskowaniu dóbr z zamku wywieziono zbiory biblioteczne, dzieła sztuki, meble i inne wartościowe przedmioty. Zamek zaadaptowano na potrzeby Wrocławskiej Dyrekcji Kolei Państwowych. Przechowywano tu też zbiory Królewskiej Biblioteki Pruskiej z Berlina. W 1943 roku do działań adaptacyjnych w zamku (w ramach akcji Riese) przystąpiła paramilitarna organizacja Todt. Wnętrzom nadano koszarowy wygląd, a pod zamkiem w skale wykuto system podziemnych korytarzy i sal. Prace wykonywali więźniowie z obozu koncentracyjnego Gross- Rosen. Wokół zamku utworzono strefy ochronne i całość działań okryto tajemnicą. Zdania historyków na temat przeznaczenia podziemnej budowy są podzielone i nie wypracowano jeszcze wspólnej koncepcji. Prac nie ukończono a przed wkroczeniem do zamku Armii Czerwonej część podziemnego miasta zaminowano. Dzieje zamku podczas II wojny światowej budzą duże emocje i są tematem gorących dyskusji. Po drugiej wojnie światowej Książ znalazł się w granicach Polski. Przez półtora roku stacjonowały w nim wojska Armii Czerwonej. W 1947 roku sporządzono dla Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków opis katastrofalnego stanu obiektu. Brak skrzydeł okiennych i zabezpieczenia dachu prowadzić musiał do całkowitej dewastacji. Jednak próby zabezpieczenia tak wielkiego założenia oraz zakres niezbędnych prac remontowych powodowały, że do 1956 roku zamek niszczał nadal. Następowały częste zmiany właścicieli, którzy nie byli w stanie poradzić sobie z wyzwaniem. Dopiero w latach 1953-1956, z inicjatywy wojewódzkiego konserwatora zabytków we Wrocławiu, rozpoczęto pierwsze po wojnie zakrojone na szeroką skalę prace zabezpieczające. Rozminowano podziemne tunele, rozpoczęto ich badanie i porządkowanie, a w latach następnych prowadzone były prace remontowe i konserwatorskie we wnętrzach. W roku 1958 zamek wpisano do rejestru zabytków. W latach 70. XX wieku przystąpiono do kompleksowych prac konserwatorskich i adaptacyjnych, które trwają nieprzerwanie do dziś. W 1991 roku zamek przeszedł na własność gminy, która dba o jego utrzymanie. Zamek jest muzeum, pełni także funkcje hotelowe i konferencyjne. Wykorzystywana jest jedynie część ogromnych kubatur. Prowadzi się również prace w częściach podziemnych. Otoczenie rezydencji stanowią starannie utrzymane wielopoziomowe tarasy-ogrody udostępnione dla zwiedzających. Przyjmuje się, że zamek Książ jest trzecim co do wielkości zamkiem na terenie obecnej Polski.
Podpisy do zdjęć i materiałów archiwalnych: NID-zamki-Walbrzych-002 archiwum NID, zdjęcie lotnicze, fot. Z. Siemaszko, 1968 NID-zamki-Walbrzych-003 archiwum NID, zdjęcie lotnicze, fot. Z. Siemaszko, 1968 NID-zamki-Walbrzych-004 archiwum NID, zdjęcie lotnicze, fot. Z. Siemaszko, 1968 NID-zamki-Walbrzych-005 archiwum NID, fot. F. Kanclerz, 1956 NID-zamki-Walbrzych-006 archiwum NID, fot. K. Król, 1957 NID-zamki-Walbrzych-007 archiwum NID, fot. K. Król, 1955 NID-zamki-Walbrzych-008 archiwum NID, fot. F. Kanclerz, 1956 NID-zamki-Walbrzych-009 archiwum NID, fot. S. Miłoszewski, 1956 NID-zamki-Walbrzych-010 archiwum NID, fot. K. Jabłoński, 1959 NID-zamki-Walbrzych-011 archiwum NID, decyzja o wpisie do rejestru zabytków z 1958 roku NID-zamki-Walbrzych-012 archiwum NID, karta ewidencyjna zabytku z X 1968 roku