Mechanizmy i źródła finansowania mikro i małych przedsiębiorstw Działalność pożyczkowa (pozabankowa) instytucje, rozwiązania organizacyjne i produkty Wykład M. Gajewski (2016)
Przedmiot wykładu Przedmiot: Tło problematyki wspierania dostępu do zewnętrznych źródeł kapitału mikro i mali przedsiębiorcy; instrumentarium wsparcia; czynnik kapitałowy. Postać instytucjonalna systemu pozabankowych instrumentów wspierania działalności gospodarczej: działalność pożyczkowa i mikropożyczkowa, działalność poręczycielska, kapitał zalążkowy. Punkty koncentracji: Postać instytucjonalna instrumentu (struktury organizacyjne), modele działalności, regulacje / standardy działalności (rozwijane obecnie w Europie, z uwzględnieniem doświadczeń światowych). Perspektywy rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w świetle programów wsparcia publicznego. 2
Sfery oddziaływania pozabankowych instrumentów finansowania Typologia czynników kształtujących lukę finansowania: Grupa pierwsza warunki funkcjonowania instytucji finansujących. Grupa druga specyfika podmiotów zainteresowanych finansowaniem. Czynniki makro (warunki funkcjonowania instytucji finansowych) Czynniki mikro (odnoszące się do specyficznych kategorii potencjalnych biorców finansowania) Oddziaływanie mało realne Oddziaływanie możliwe (budowa odpowiedniego mechanizmu operacyjnego) 3
Czynniki kształtujące dostępność finansowania Poziom mikro niższa stabilność oraz poziom przychodów i zysków, majątku niższe stopy przeżywalności (śmiertelność), niższa jakość informacji finansowych (jakość rachunkowości, zarządzania finansami), ograniczone możliwości oceny perspektyw rynkowych i racjonalności decyzji ekonomicznych ( scalenie ), zarządzanie oparte o intuicję właściciela, zbyt silne związki pomiędzy funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i jego właścicielami, niska wiarygodność wyceny wartości czynników niematerialnych wiążących się z funkcjonowaniem przedsiębiorcy. stopień zmonopolizowania / konkurencji, zakres ingerencji władz publicznych w mechanizmy rynkowe, dostępność alternatywnych celów lokowania kapitału, klimat dla przedsiębiorczości oraz związane z tym przewidywania, dotyczące ogólnej sytuacji gospodarczej i jej wpływu na sytuację biorców, obecność oraz skuteczność metod szacowania ryzyka inwestycyjnego, ukształtowanie ram prawnych oraz warunków funkcjonowania przedsiębiorstw, Wymogi zabezpieczeń, brak zabezpieczeń (!) Historia kredytową, brak historii kredytowej (!) dostępność informacji, w związku Czas funkcjonowania beneficjenta, starterzy (!) z procesami finansowania oraz Racjonowanie finansowania; wymagania dotyczące udziału własnego, funkcjonowaniem niewystarczające finansowanie sektora / środki własne (!) przedsiębiorstw. Biurokratyzacja analizy wniosku o finansowanie, wymogi dokumentacyjne, wzrost kosztów pozyskania finansowania 4 (!) Pozio om makro
Sfery oddziaływania reakcja na czynniki kształtujące lukę finansowania (poziom mikro) Czynniki, kształtujące lukę finansową w przypadku podmiotów sektora MŚP: niższa stabilność oraz poziom przychodów i zysków, niższe stopy przeżywalności firm (wysoka śmiertelność), niższa jakość informacji finansowych, Sfera akceptowalnego ryzyka ograniczone możliwości oceny perspektyw rynkowych i racjonalności podejmowanych decyzji ekonomicznych, ograniczone zdolności zarządzania (głównie intuicja właściciela), silne związki pomiędzy przedsiębiorstwem i jego właścicielami, powodujące, że w razie rezygnacji z prowadzenia firmy nie są zabezpieczone warunki jej dalszego funkcjonowania, trudności w zakresie wiarygodnej oceny wartości czynników niematerialnych. Odmienne podejście do klienta zagadnienia operacyjne 5
Działalność pożyczkowa - istota działalności operacyjnej Przedsiębiorca / osoba podejmująca działalność gospodarczą Poszukiwanie finansowania Bank / instytucja finansująca Historia finansowa (?) Wykonalność przedsięwzięcia (?) Dostępność zabezpieczeń (?) Jakość zabezpieczeń (?) Wynik oceny wiarygodności finansowej przedsiębiorcy i przedsięwzięcia Finansowanie Fundusz pożyczkowy (produkt finansowy, warunki formalne, procedura, zabezpieczenia) Zdolność kapitałowa funduszu NIE TAK 6
Działalność pożyczkowa na tle schematu źródeł finansowania Źródła finansowania Zewnętrzne Wewnętrzne Własne Kapitał podstawowy i zapasowy Emisja papierów udziałowych Obce Majątkowe Bieżące wpływy Amortyzacja Sprzedaż majątku Rotacja majątku obrotowego Kapitałowe Zysk zatrzymany Fundusze celowe Rezerwy Długoterminowe Kredyt inwestycyjny Pożyczka Leasing Emisja obligacji Inne Krótkoterminowe Kredyt obrotowy Pożyczka Factoring Kredyt kupiecki Emisja papierów dłużnych Inne Zakres skala instrumentu (wielkość i okres finansowania) Zastosowanie z punktu widzenia fazy rozwojowej Instrument bardzo uniwersalny 7
Źródła finansowania a fazy rozwoju przedsiębiorstwa (zastosowanie pożyczek ze źródeł pozabankowych) Z punktu widzenia celów polityki publicznej (eliminacja luki finansowania produkty funduszy pożyczkowych nie powinny być konfigurowane pod potrzeby przedsiębiorstw znajdujących się w zaawansowanych fazach rozwoju. 8
Specyfika działalności pożyczkowej / mikropożyczkowej na tle innych instrumentów finansowania Instr. Sektor bankowy Fundusze pożyczkowe Fundusze mikropożyczkowe Działalności poręczeniowa Fundusze zalążkowe Faza rozwoju 9
Instrumentarium operacyjne pożyczka (pozabankowa) a kredyt (przepisy prawne) Kredyt bankowy a pożyczki pozabankowe różnice i podobieństwa: Prawo bankowe - kredyt Art. 69. 1. Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji / /. 2. Umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie i określać w szczególności: 1) strony umowy; 2) kwotę i walutę kredytu; 3) cel, na który kredyt został udzielony; 4) zasady i termin spłaty kredytu; 5) wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany; 6) sposób zabezpieczenia spłaty kredytu; 7) zakres uprawnień związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu; 8) terminy i sposób postawienia do dyspozycji środków pieniężnych; 9) wysokość prowizji, jeżeli umowa ją przewiduje; 10) warunki dokonywania zmian i rozwiązania umowy. Art. 70. 1.Bank uzależnia przyznanie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy. Przez zdolność kredytową rozumie się zdolność do spłaty kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. / / 2. [Podmiotom], które nie mają zdolności kredytowej, bank może udzielić kredytu pod warunkiem: 1) ustanowienia szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu; 2) przedstawienia niezależnie od zabezpieczenia spłaty kredytu programu naprawy gospodarki podmiotu, którego realizacja zapewni / / uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie. / / Kodeks cywilny - pożyczka Art. 720. 1.Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. 2.Umowa pożyczki, której wartość przenosi pięćset złotych, powinna być stwierdzona pismem. Art. 721. Dający pożyczkę może odstąpić od umowy i odmówić wydania przedmiotu pożyczki, jeżeli zwrot pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony. / / Art. 722. Roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki przedawnia się z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy przedmiot miał być wydany. Art. 723.Jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę. Art. 724. Jeżeli rzeczy otrzymane przez biorącego pożyczkę mają wady, dający pożyczkę obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich. / / 10
Instrumentarium operacyjne pożyczka (pozabankowa) a kredyt Kredyt bankowy a pożyczki pozabankowe (regulacja prawna): Kryterium Kredyt Pożyczka Dostosowanie Dawca Przeznaczenie Wyłącznie bank (także SKOK) Ściśle określone w umowie Każdy podmiot dysponujący kapitałem Dowolne Regulacja Prawo bankowe Kodeks cywilny prawna (art. 69 i n., PB) (art. 720-724 KC) Rodzaj / postać umowy Odpłatność Forma pisemna, regulująca szczegółowo terminy, koszty, sposób spłaty Opłaty w postaci prowizji, oprocentowania kapitału Dowolna forma, dla celów dowodowych powyżej 500 zł forma pisemna Może być nieodpłatna - TAK - TAK (na wzór uregulowań stosowanych w umowach kredytowych) TAK Pożyczka może być oprocentowana lub nie. Nie domniemywa się oprocentowania pożyczki. Jeżeli jednak pożyczkobiorca spóźnia się ze zwrotem, wówczas winien zapłacić odsetki ustawowe (obecnie 8% p.a.), nawet jeśli nie zostały one przewidziane w umowie. Jeżeli dającemu pożyczkę zależy na oprocentowaniu kapitału, to musi zaznaczyć to w umowie. Sama wzmianka o odsetkach wystarczy do przypisania im wysokości ustawowej. Oprocentowanie pożyczki nie może być jednak wyższe od poziomu odsetek maksymalnych, tj. od czterokrotnej stopy kredytu lombardowego NBP (obecnie 4x2,5%) 11
Typologia pozabankowych instytucji pożyczkowych (zarys) Instytucje pożyczkowe rozwijane w oparciu o wsparcie publiczne publiczny instrument interwencji o rozmaitych celach Charakter głównie non profit Metody udostępniania finansowania Bazujące na założeniach filozofii mikrofinansowania Instytucje pożyczkowe o nastawieniu komercyjnym Odwołujące się do tradycyjnych modeli finansowania Charakter for profit; podejście komercyjne Dominujące modele Polska, Europa, świat 12
Układ instytucjonalny finansowanie dłużne działalności gospodarczej Oferta sektora bankowego (instytucje regulowane) Pozabankowe instytucje pożyczkowe wspomagane w ramach polityki publicznej Źródła i instytucje specyficzne- Fundusz Wspierania Innowacji Pozabankowe rynek pożyczkowy (prywatny) głównie cele konsumpcyjne, ale 13
Specyfika pozabankowej działalności pożyczkowej Główne charakterystyki pozabankowej działalności pożyczkowej sfery oddziaływania: Udostępniane jest finansowanie dla potrzeb prowadzenia działalności gospodarczej, także finansowania celów konsumpcyjnych (w obu przypadkach: zwykle w ograniczonym wartościowo rozmiarze), Oferowane są pożyczki o rozmaitych charakterystykach (okres finansowania, koszt, przeznaczenie duża różnorodność), Warunki formalne i procedury projektowane są z dążeniem do osiągnięcia mniejszej komplikacji niż ma to miejsce standardowo w sektorze bankowym, Co do zasady, zabezpieczenia uzyskują mniejsze znaczenie, Historia kredytowa potencjalnego pożyczkobiorcy ma również mniejsze znaczenie, Ocena wiarygodności potencjalnego pożyczkobiorcy przybiera charakter jakościowy (priorytet oceny jakościowej nad ilościową). Pozycjonowanie względem źródeł bankowych 14
Geneza i rozwój (pozabankowych) instytucji pożyczkowych w Polsce Faza początkowa: Program Banku Światowego tzw. TOR X utworzenie i początkowa kapitalizacja ponad 30 Funduszy Rozwoju Przedsiębiorczości, Uruchomienie Funduszu Mikro typowej instytucji Mikropożyczkowej Programy wsparcia w ramach funduszy przedakcesyjnych. Faza kapitalizacji: Wsparcie ze środków unijnych w ramach perspektywy Funduszy Strukturalnych 2004-2006 (Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw SPO WKP, przyrost kapitalizacji o ok. 0,5 mld zł. Faza przyspieszonego rozwoju: Środki wsparcia w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, Uruchomienie / realizacja programu JEREMIE, Inne, specyficzne działania wspierające (np. działanie 6.2. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki oraz inne specjalne instrumenty wsparcia). Rozwój oparty o środki wsparcia publicznego pożyczka pozabankowa jako instrument interwencji publicznej (bezrobocie / tworzenie nowych miejsc pracy, rozwój działalności gospodarczej w sferze miro i małych przedsiębiorstw / także starterów) 15
Zdolność pożyczkowa 73 FP (12.2014) cały kraj Wsparcie w perspektywie FS UE 2007-2013 SPO WKP Fazy przyśpieszonego rozwoju, kapitały pożyczkowe w mln zł Raport PZFP, 2014 16
Formy prawne i modele prowadzenia działalności pożyczkowej (Polska) Instytucja prowadząca (spotykane są rozmaite formy prawne ze stosunkowo mniej dominującym znaczeniem spółek kapitałowych): Spółka akcyjna, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Fundacja, Stowarzyszenie, Izba gospodarcza, Zrzeszenie Charakterystyczne jest duże zróżnicowanie postaci organizacyjnej pożyczkodawców. Zróżnicowanie form organizacyjnoprawnych oraz modeli funkcjonalnych wynika z braku regulacji sektorowej (pozabankowa działalność pożyczkowa w Polsce nie podlega regulacji publicznoprawnej w znaczeniu nadzorczym inaczej niż w sektorze bankowym) pod tym względem w Europie i na świecie sytuacja jest bardzo zróżnicowana (np. Rumunia instytucje tego typu podlegają nadzorowi banku centralnego). 17
Modele działalności pożyczkowej usytuowanie organizacyjne funduszu pożyczkowego Model I instytucja prowadząca fundusz pożyczkowy jako jeden z wielu przedmiotów działalności (model dominujący w początkowej fazie kształtowania się systemu funduszy pożyczkowych w Polsce, 1992-2002), Model II instytucja prowadząca fundusz pożyczkowy jako wyłączny (jedyny) przedmiot działalności (model aktualnie zdobywający przewagę, 2003 do chwili obecnej). Przyczyny zmian wynikają z: Przyrostu wartości kapitału (i związanej z tym specjalizacji), Regulacji zewnętrznych szczególnie pojawiających się wraz z publicznymi programami kapitalizacji funduszy pożyczkowych, Konsekwencji, wynikających z poszukiwania nowych źródeł kapitalizacji (można przewidywać, że czynnik ten będzie zyskiwał na znaczeniu np. w przypadku pozyskiwania dodatkowych źródeł kapitalizacji bezpośrednio ze szczebla europejskiego np. EIF Europejski Fundusz Inwestycyjny. 18
Fundusz pożyczkowy, produkty finansowe i wybrane parametry (przykład) Wymogi Zróżnicowane produkty Przykład http://www.pozyczki.kujawsko-pomorskie.pl/pozyczki/ 19
Skala pozabankowej działalności pożyczkowej w Polsce (pożyczki na działalność gospodarczą) Ustalane na podstawie stopy bazowej KE (+prowizja) Źródła finansowania Zróżnicowane produkty Raport PZFP, 2013 20
Skala pozabankowej działalności pożyczkowej w Polsce (pożyczki na działalność gospodarczą) Liczba udzielanych pożyczek 2012-2014 Wartość udzielanych pożyczek 2012-2014 Przeciętna wartość udzielanych pożyczek (tys. zł) Zmiana wartości średniej pożyczki +35% Raport PZFP, 2014 21
Pozabankowa działalność pożyczkowa w Polsce (na podstawie analizy portfela pożyczkowego) pożyczki na działalność gospodarczą Pożyczkobiorcy ze względu na wielkość Przeznaczenie pożyczek Raport PZFP, 2014 22
Pozabankowa działalność pożyczkowa w Polsce (na podstawie analizy portfela pożyczkowego) pożyczki na działalność gospodarczą Jakość portfela pożyczkowego Raport PZFP, 2014 23
Rynek kredytowy (w kontekście działalności pożyczkowej) 24
Regulacja działalności pożyczkowej Regulacja publicznoprawna nadzór; rozmaite rozwiązania na świecie (od pełnej regulacji i nadzoru na wzór nadzoru bankowego, aż po systemy nie podlegające regulacji). Regulacja działalności pożyczkowej w Polsce: Regulacja w zakresie działalności pożyczkowej instytucji podlegających nadzorowi (banki, SKOK-i) Brak kompleksowej regulacji w przypadku pozabankowej działalności pożyczkowej w zakresie finansowania działalności gospodarczej Regulacja w przypadku działalności pożyczkowej w zakresie finansowania celów konsumpcyjnych Brak kompleksowości regulacji. Elementy regulacyjne w ramach programów wsparcia, w których określa się pewne standardy / obowiązki pośredników finansowych: PARP w ramach systemu KSU, Standardy / obowiązki w ramach umów wsparcia (RPO, JEREMIE). Regulacje dotyczące pośredników Konsekwencje? Działania mające na celu kształtowanie standardów dobrej praktyki (kodeksy postępowania) np. Europejski kodeks należytego postępowania w zakresie udzielania mikrokredytów (UE / KE). 25
Przykłady działań regulacyjnych Komisja Europejska (w związku z pomocą publiczną) Kształtowanie stóp procentowych (KE) Wymusza przeprowadzanie analizy ryzyka finansowanych przedsięwzięć w celu ustalenia marży uzupełniającej stopę bazową 26
Przykłady działań regulacyjnych Komisja Europejska (w związku z pomocą publiczną)!! 27
Regulacja pozabankowej działalności pożyczkowej kodeksy dobrych praktyk 28 Główny regulator w warunkach europejskich
Filozofia kodeksowa w zakresie regulacji pozabankowej działalności pożyczkowej Z punktu widzenia organizacji europejskich kluczowe znaczenie ma Europejski kodeks dobrego postępowania w zakresie udzielania mikrokredytów. (najnowsza wersja 2.0 z czerwca br.). Kodeks jako podstawa do nadawania europejskiego znaku jakości (EU Quality Label): Filozofia certyfikacji: Zachęcać i nagradzać wysiłki na rzecz: przejrzystości działania (produkty, procedury, wskaźniki - rezultaty wsparcia), ochrony interesów klientów, ochrony inwestorów. Cel: zbudować dobry i przejrzysty system działania funduszy mikropożyczkowych w Europie, w oparciu o najlepsze praktyki. Mechanizm: Samoocena, w oparciu o poszczególne klauzule kodeksowe, z uwzględnieniem znaczenia poszczególnych klauzul (klauzule priorytetowe vs. standardowe), Przed certyfikacją weryfikacja deklaracji o spełnieniu wymogów.! 29
Filozofia kodeksowa w zakresie regulacji pozabankowej działalności pożyczkowej przykłady rozwiązań!! Ochrona interesów klienta! 30
Filozofia kodeksowa w zakresie regulacji pozabankowej działalności pożyczkowej przykłady rozwiązań Sprawozdawczość w kwestiach społecznych:! Misja społeczna. Średnia wielkość pożyczek. Odsetki klientów, będących: kobietami, klientów z terenów wiejskich, klientów żyjących poniżej granicy ubóstwa, przechodzących do tradycyjnego sektora finansowego, reprezentujących mniejszości etniczne, korzystających ze świadczeń socjalnych, zakładających działalność gospodarczą stosownie do ustalonej misji.! Sprawozdawczość w kwestiach finansowych:! Liczba aktywnych pożyczkobiorców. Liczba i wartość pożyczek udzielonych i spłacanych. Wartość portfela bieżącego, portfela brutto pożyczek i portfela netto pożyczek. Portfel pożyczek zagrożonych (PAR>30 lub 40). Łączna wartość należności / zobowiązań. Bieżący współczynnik trwałości i współczynnik trwałości finansowej. Liczba pracowników. Informacje dotyczące skarg (ilościowo, udziałowo). 31
Dziękuję za uwagę!