POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
Prezentacja przygotowana przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych w oparciu o materiały zgromadzone przez partnerów w ramach projektów EQUAL: (http://es.ekonomiaspoleczna.pl) oraz (http://promes.org.pl) Więcej informacji znaleźć można na stronie: http://www.ekonomiaspoleczna.pl 2
ZDEFINIOWANIE EKONOMII SPOŁECZNEJ Podmioty ekonomii społecznej to te, które łącznie spełniają następujące cechy: służą celom ponadindywidualnym (wspólnotowym lub społecznym), istotniejszym niż generowanie zysku, są niezależnie zarządzane, są oparte o demokratyczne procesy podejmowania decyzji, obowiązuje w nich prymat człowieka i pracy nad kapitałem i jego dystrybucją. Cechy charakterystyczne ekonomii społecznej (Borzaga, Defourny, 2001). Pojęcia pokrewne: Gospodarka społeczna, trzeci sektor, organizacje pozarządowe 3 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
PODSTAWOWE WARTOŚCI EKONOMII SPOŁECZNEJ Bez wątpienia bogactwo nie jest dobrem, którego poszukujemy, ponieważ jest ono jedynie użyteczne, stanowi środek do czegoś innego (Arystoteles, Etyka nikomachejska, rozdz. 1, s. 6). Działania w specyficznych obszarach rynku, oparte o coś więcej niż chęć zysku mogą być skutecznym mechanizmem odzyskiwania oraz ochrony suwerenności i podmiotowości dla osób, instytucji i wspólnot. Ekonomia społeczna oznacza: Dla osób indywidualnych - szanse na porzucenie pozycji klienta, osoby zależnej od pomocy innych Dla organizacji - umiejętność zdobywania środków na własne działania Dla wspólnot - umiejętność samodzielnego formułowania strategii rozwojowych opartych na własnych zasobach 4 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
EKONOMIA SPOŁECZNA KONTEKST MIĘDZYNARODOWY POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
SKALA EKONOMII SPOŁECZNEJ Ekonomia społeczna praktykowana jest w wielu krajach Europy, a także w Ameryce Łacińskiej, Azji i Afryce, w USA i Kanadzie. W UE ekonomia społeczna stała się ważnym elementem modernizacji polityki społecznej. Tradycyjne modele państwa opiekuńczego okazują się niewydolne. Coraz większe są koszty świadczeń socjalnych. Przedsiębiorczość społeczna poszukuje rozwiązań trwałych, efektywnych i w największym stopniu uniezależniających podopiecznych. Pojęcie ekonomii społecznej w krajach Unii Europejskiej zawiera w sobie m.in. spółki, towarzystwa wzajemne, przedsiębiorstwa socjalne, banki (w szczególności tzw. banki etyczne) oraz stowarzyszenia i fundacje W UE jeszcze niedawno działało łącznie około 900 tys. podmiotów, wytwarzających ok. 10% PKB w Europie, dających ponad 11 mln. miejsc pracy (średnio ok. 6% rynku pracy). ES będzie się rozwijać szybciej niż dotychczas. W Europie rezerwy rynku pracy dotyczą przede wszystkim sektora usług, zwłaszcza usług społecznych. Popyt na te usługi będzie rósł, a to w tym właśnie obszarze sektor ekonomii społecznej ma unikalne kompetencje. POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
EKONOMIA SPOŁECZNA JAKO ELEMENT MODERNIZACJI MODELU PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO EKONOMIA SPOŁECZNA W UE Belgia 1995 r. wprowadzenie pojęcia przedsiębiorstwa o celach społecznie użytecznych. Portugalia - stworzenie warunków do powstawania spółdzielni solidarności społecznej. Francja przyjmuje analogiczne regulacje w 2001 roku. Wielka Brytania Strategia Wsparcia Przedsiębiorczości Społecznej (pomoc 55 tys. przedsiębiorstw społecznych, które wytwarzają ok. 1% GDP). Szkocja - 2007 r. Strategia wsparcia dla przedsiębiorstw społecznych Włochy jeden z najbardziej rozwiniętych sektorów es - działa ok 7 tys. spółdzielni socjalnych Finlandia 2003 r. - ustawa o W wielu krajach UE - agendy przedsiębiorstwach społecznych, w 2005 wewnątrz struktur rządowych wprowadzono ją też we Włoszech. dedykowane specjalnie ekonomii Wielka Brytania - od 2002 roku działają społecznej (m.in. Irlandia, Wielka tzw. Community Interest Company 7 Brytania, Belgia, Hiszpania, Francja).
SKALA ZATRUDNIENIA W SEKTORZE EKONOMII SPOŁECZNEJ UE (2003) Kraj Spółdzielnie Towarzystwa wzajemne Stowarzyszenia i fundacje OGÓŁEM % OGÓLNEGO ZARTDUNIENIA Belgia 17 047 12 864 249 700 279 611 6,9 Francja 439 720 110 100 1 435 330 1 985 150 8,3 Irlandia 35 992 650 118 664 155 306 9,0 Włochy 837 024 uwaga* 499 389 1 336 413 6,2 Portugalia 51 000 uwaga* 159 950 210 950 4,4 Hiszpania 488 606 3 548 380 060 872 214 5,4 Szwecja 99 500 11 000 95 197 205 697 4,8 Austria 62 145 8 000 190 000 260 145 6,9 Dania 39 107 1 000 120 657 160 764 6,0 Finlandia 95 000 5 405 74 992 175 397 7,5 Niemcy 466 900 150 000 1 414 937 2 031 837 5,7 Grecja 12 345 489 57 000 69 834 1,8 Luksemburg 748 nie dotyczy 6 500 7 248 3,9 Holandia 110 710 nie dotyczy 661 400 772,110 9,5 Wielka Brytania 190 458 47 818 1 473 000 1 711 276 6,1 Cypr 4 491 nie dotyczy nie dotyczy 4 491 1,5 Czechy 90 874 147 74 200 165 221 3,5 Estonia 15 250 nie dotyczy 8 000 23 250 4,1 Węgry 42 787 nie dotyczy 32 882 75 669 2,0 Łotwa 300 nie dotyczy nie dotyczy 300 0,0 Litwa 7 700 0 nie dotyczy 7 700 0,6 Malta 238 nie dotyczy nie dotyczy 238 0,2 Polska 469 179 nie dotyczy 60 000 529 179 3,9 Słowacja 82 012 nie dotyczy 16 200 98 212 4,6 Słowenia 4 401 270 nie dotyczy 4 671 0,5 OGÓŁEM 3 663 534 351 291 7 128 058 11 142 883 5,9 * Dane dotyczące towarzystw wzajemnych zostały zagregowane z danymi dotyczącymi spółdzielni w przypadku Włoch i z danymi dotyczącymi stowarzyszeń w przypadku Portugalii. Źródło Raport CIREC CESE/COMM/05/2005 The European Economic and Social Committee (EESC)
SKALA EKONOMII SPOŁECZNEJ W POLSCE Typy instytucji Przybliżona liczba instytucji Liczba zatrudnionych (w przeliczeniu na pełne etaty) Liczba członków Stowarzyszenia i fundacje 75 000 ok. 65 000 9-10 000 000 Organizacje samorządu gospodarczego 5 500 33 000 1 100 000 Spółdzielnie 12 800 490 000 ok. 10-11 000 000 Z tego: spółdzielnie inwalidów 350 55 000 30 000 Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych 9 500? Inne organizacje wzajemnościowe 880?? Spółdzielnie socjalne 120 400 Zakłady Aktywności Zawodowej 48 1700 - Centra Integracji Społecznej 55 500+? - Kluby Integracji Społecznej 300 - Ogółem ok. 94 000 ok. 600 000 ok.16-17 mln 9 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
PRZEDSIĘWZIĘCIA EKONOMII SPOŁECZNEJ PRZYKŁADY EUROPEJSKIE Green Works Zbiera niechciane meble i sprzęt biurowy, które oddaje organizacjom charytatywnym oraz grupom wspólnotowym. Obsługuje między innymi Barclays Bank, Marks&Spencer, brytyjskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Zapewnia firmom praktyczną pomoc, przyczyniając się jednocześnie do rozwiązywania problemu bezrobocia osób niepełnosprawnych i długotrwale bezrobotnych. W przyszłym roku Green Works chce zapobiec wyrzuceniu na śmietnik 800 ton mebli biurowych. Hackney Community Transport Pierwsze brytyjskie miejskie społeczne przedsiębiorstwo komunikacyjne. Działa od 22 lat i obsługuje trzy z głównych tras autobusowych w Londynie. Prowadzi także sieć PlusBuses lokalną trasę autobusową, łączącą zmarginalizowane osiedla ze sklepami, szpitalami i całym zapleczem socjalnym. Inna ofertą jest Capital Call, usługi transportowe dla osób z ograniczoną mobilnością w 9 10 dzielnicach Londynu (wkrótce usługa będzie dostępna w 3 kolejnych dzielnicach). Źródło: Manifesto for Social Enterprise (Wlk.Brytania) POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
Spółdzielnia La Nuova Co-operativa, największa spółdzielnia typu B w Piemoncie. Spółdzielnia La Nuova to przedsiębiorstwo społeczne, które promuje projekty i inicjatywy walczące z marginalizacją i wykluczeniem z rynku pracy. Spółdzielnia powstała w 1980 i ma obecnie 450 członków. 180 spośród nich jest niepełnosprawnych lub upośledzonych. Oferuje usługi z zakresu sprzątania, utrzymywania zieleni oraz recyclingu. Miasto Turyn jest jednym z największych klientów spółdzielni korzysta z usług porządkowych na terenach publicznych, w szkołach i bibliotekach. Roczny obrót spółdzielni wynosi ponad 10 milionów euro. Zyski przeznaczane są na stworzenie funduszy spółdzielczych i wyjątkowych, które zabezpieczają stabilność przedsiębiorstwa w okresie dekoniunktury. Integra ggmbh Berlin, Niemcy Integra ggmbh jest przedsiębiorstwem społecznym działającym w Berlinie. Prowadzi dwie gałęzie usług wynajem sprzętów potrzebnych do organizacji spotkań i wydarzeń (zastawę stołową, meble, sprzęty kuchenne itp.) oraz usługi związane z prowadzeniem domu i biura (sprzątanie, gotowanie, pranie, prasowanie, robienie zakupów, prace ogrodowe, opieka nad zwierzętami, babysitting). Integra ggmbh powstała w 1982 roku i zatrudnia 34 osoby, z czego 24 są niepełnosprawne w znacznym stopniu. Firma ma wdrożony system jakości ISO DIN 9002, stosuje także System Zarządzania Środowiskowego do w ramach ISO 14001. Roczny obrót Integra ggmbh to ok. 1,2 mln, z czego 111 mln pochodzi z wynajmu sprzętu na przyjęcia. POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
PODSTAWOWE FORMY INSTYTUCJONALNO-PRAWNE EKONOMII SPOŁECZNEJ W POLSCE POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
SPÓŁDZIELNIE Typy spółdzielni % wśród ogółu spółdzielni Spółdzielnie to tradycyjna stara ekonomia społeczna. W Polsce zarejestrowanych jest dziś ponad 12,5 tys. spółdzielni. Działalność prowadzi niespełna 10 tys. Łącznie spółdzielnie dają ponad 400 tys. miejsc pracy. mieszkaniowe 32,67 samopomoc chłopska 13,78 pracy i usługowe poza rolnictwem 11,60 Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne 8,99 SKR 6,85 wiejskie inne 6,76 bank spółdzielczy 6,17 konsumentów spożywcze 3,61 Inwalidów i niewidomych 2,64 rzemieślnicze (oprócz budowlanych) i rękodzieło artystyczne 2,17 rzemieślnicze budowlane 1,45 grupy producentów rolnych 1,21 użytkowników poza spoż., mieszk., banków. - bez rolniczych 1,06 SKOK 1,04 Total 100 Wiek spółdzielni Spoldzielnie zarejestrowane w REGON wg gmin 5 i wiecej 4 3 2 1 brak 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 10,4% ponad 60 lat 22,7% 51-60 lat 9,8% 41-50 lat 12,2% 14,3% 31-40 lat 21-30 lat 27,5% 11-20 lat 3,1% 13 mniej niż 10 lat POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
TOWARZYSTWA POMOCY WZAJEMNEJ Znane w Polsce od czasów średniowiecza. Działalność: - wspólne radzenie sobie z zagrożeniami naturalnymi (np. towarzystwa ogniowe, - wspólne gospodarowanie (np. spółki wodne, wspólnoty gruntowe) - pomoc sąsiedzka, tanie kredyty i pożyczki oraz zapomogi. Duże znaczenie miały Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych, których udział w rynku ubezpieczeniowym w Polsce sięgał przed II Wojną Światową 50%. Po wojnie cały ruch wzajemnościowy został praktycznie zniszczony i obecnie dopiero się odradza. W Polsce działa dziś jedynie 9 Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych oraz blisko 900 innych instytucji wzajemnościowych, przede wszystkim kas zapomogowo-pożyczkowych przy zakładach pracy. Liczby te odnoszą się jednak tylko do instytucji formalnie zarejestrowanych w rejestrze REGON. Biorąc pod uwagę ich charakter oraz długą historię, można się spodziewać, że wiele z nich przetrwało także postaci nieformalnych zrzeszeń lub nawet zwyczajów. 14 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
EKONOMIZUJĄCE SIĘ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE Są to tradycyjne instytucje trzeciego sektora, które wspierają swoją działalność statutową przy użyciu instrumentów ekonomicznych poprzez działalność gospodarczą i działalność odpłatną nie dla zysku. Działania takie mogą, ale nie muszą być związane z zatrudnieniem grup defaworyzowanych. 60 tys. stowarzyszeń, 8 tys. fundacji 26% organizacji zatrudnia płatny personel 120 tys. osób zatrudnionych 65 tys. pełnych etatów 18% organizacji prowadzi działalność gospodarczą lub działalność odpłatną 5% zamierza ją uruchomić. Dla 5% organizacji dochody z takiej działalności przekraczają 50% rocznych przychodów. Łącznie działania takie generują około 1/4 całości przychodów sektora. POLA DZIAŁAŃ ORGANIZACJI % (możliwe więcej niż jedno) SPORT, TURYSTYKA, REKREACJA, HOBBY 46,7% EDUKACJA I WYCHOWANIE 35,6% KULTURA i SZTUKA 23,1% USŁUGI SOCJALNE, POMOC SPOŁECZNA 20,5% OCHRONA ZDROWIA 16,8% ROZWÓJ LOK. W WYMIARZE SPOŁ. I MATERIALNYM 13,4% WSPARCIE INSTYTUCJI, ORG. POZARZ. I INICJATYW OBYWATELSKICH 9,5% RYNEK PRACY, ZATRUDNIENIE, AKTYWIZACJA ZAW. 8,8% OCHRONA ŚRODOWISKA 8,8% DZIAŁALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA 7,0% PRAWO, PRAWA CZŁOWIEKA, DZIAŁ. POLITYCZNA 6,9% BADANIA NAUKOWE 5,6% SPRAWY ZAWODOWE, PRACOWNICZE, BRANŻOWE 3,9% RELIGIA 3,0% POZOSTAŁA DZIAŁALNOŚĆ 4,7% Źródło: Badania Stowarzyszenia KLON/JAWOR. Więcej informacji na stronie: www.badania.ngo.pl
NOWA EKONOMIA SPOŁECZNA Spółdzielnie socjalne Wprowadzone po raz pierwszy Ustawą z 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Mają umożliwić członkom (głównie osobom wykluczonym społecznie) powrót do uregulowanego życia społecznego i rynku pracy. Obecnie w Polsce zarejestrowanych jest ponad 100 (część z nich zaprzestała działalności). Prawdopodobnie łącznie zatrudniają mniej niż 1000 osób Działają w bardzo różnych sektorach (np. budowlanym, gastronomicznym, ochronie środowiska, turystyce). Zakłady Aktywizacji Zawodowej powołane do życia w 1997r. działają w sferze zatrudnienia wspieranego i pomocy osobom doświadczającym szczególnych trudności na rynku pracy. W założeniach ZAZ ma przygotowywać osoby do kolejnych możliwie bardziej samodzielnych form zatrudnienia. Jak dotąd funkcjonuje ok. 50 ZAZ Centra Integracji Społecznej i Kluby Integracji Społecznej Powołane do życia w 2003 roku (ustawa o zatrudnieniu socjalnym) Łącznie jest 55 CIS-ów i ponad 300 KIS-ów. Mogą być powoływane zarówno przez instytucje publiczne, jak i prywatne, Najczęściej założycielami są władze lokalne lub instytucje administracji publicznej działające w sferze pomocy społecznej (w tym wypadku nie spełniają kryterium niezależności od administracji publicznej, mogą być więc uznane za należące do sektora ekonomii społecznej).
INSTYTUCJE HYBRYDOWE / SPÓŁKI / PARTNERSTWA LOKALNE Instytucje hybrydowe Wiele przedsięwzięć ekonomii społecznej nie daje się wyodrębnić w kategoriach podmiotowych. Bywa, że do realizacji celów społecznych używa się podmiotów tradycyjnie rynkowych np. spółki, której społeczny charakter realizowany jest albo poprzez przedmiot działalności, albo specyficzny charakter organizacji produkcji albo wreszcie poprzez alokacje zysków (na rzecz grup defaworyzowanych, instytucji non-profit, czy społeczności lokalnej). Specyficzną formą działań w obszarze ekonomii społecznej stanowią pewne działania z obszaru społecznej odpowiedzialności biznesu tzw. CSR (Corporate Social Responsbility) Lokalne Partnerstwa Ponadsektorowe Niezwykle istotne z punktu widzenia ekonomii społecznej jako partnerstwa działające nie na zasadzie pojedynczych podmiotów, ale raczej ich sieci. Działają w formie wyodrębnionych prawnie oddzielnych podmiotów, ale też bardzo często obywając się bez tego stanowiąc raczej rodzaj lokalnej umowy społecznej między różnymi przedsięwzięciami (często pochodzącymi nawet z różnych sektorów). 17 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
PRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE KRYTERIA DEFINICYJNE POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
PRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE Przedsiębiorstwa społeczne to podstawowa forma organizacyjna działań w ramach ekonomii społecznej. Czasem są one wyodrębniane w formie prawnej (choć nie w Polsce). O danej instytucji możemy mówić jako o przedsiębiorstwie społecznym wtedy, kiedy spełnia one określony zestaw kryteriów. Przedsiębiorstwa społeczne powstają obecnie w skutek trzech procesów: 1. Modernizacji tradycyjnego sektora ekonomii społecznej (spółdzielni) 2. Migracji tradycyjnego sektora pozarządowego i jego stopniowej ekonomizacji 3. Tworzenia całkiem nowych instytucji tworzonych od początku jako przedsiębiorstwa społeczne (np. spółdzielnie socjalne) 19 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
PRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE DEFINICJA Przedsiębiorstwo społeczne może być zdefiniowane jako prywatna, autonomiczna organizacja dostarczająca produktów lub usług na rzecz szerszej społeczności (community), której założycielem albo zarządzającym jest grupa obywateli i w której zakres korzyści materialnych podlega ograniczeniom. Przedsiębiorstwo społeczne przywiązuje dużą wagę do swej autonomii i gotowość do przyjmowania ekonomicznego ryzyka związanego z prowadzoną w sposób ciągły działalnością społeczno-ekonomiczną. (Definicja EMES) Kryteria społeczne 1. Wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia 2. Oddolny, obywatelski charakter inicjatywy 3. Specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania 4. Możliwie partycypacyjny charakter działania 5. Ograniczona dystrybucja zysków Kryteria ekonomiczne 1. Prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne 2. Niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych 3. Ryzyko ekonomiczne 4. Istnienie choćby nielicznego płatnego personelu POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
BADANE PODMIOTY A DEFINICJA PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNEGO (STWORZONA W OPARCIU O 9 KRYTERIÓW EMES) Stopień, w jakim konkretne typy podmiotów spełniają ekonomiczne i społeczne kryteria pozostawania przedsiębiorstwem społecznym. Wirtualny PES oznacza teoretyczny model idealny, kiedy łącznie spełnione są wszystkie kryteria. (Źródło badania na próbie 2000 podmiotów KLON/ JAWOR 2006) N. spełnionych kryteriów EKONOM. (przez wiekszość lub z natury) 4 3 2 1 Spółdzielnie pracy, spółdzielnie rolnicze "Wirtualne PES" - wg. EMES Pozostałe spółdzielnie Spółdzielnie socjalne Spółdzielnie mieszkaniowe Org. gospodarcze i zawodowe Zakłady Aktywności Zawodowej Fundacje Stowarzyszenia, Centra Integracji Społecznej 0 0 1 2 3 4 5 N. spełnionych kryteriów SPOŁECZNYCH (przez wiekszość lub z natury) POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
ROZPOZNAWALNOŚĆ POJĘCIA EKONOMIA SPOŁECZNA ZAKORZENIE SPOŁECZNE Wśród ankietowanych Polaków znajomość i rozumienie pojęcia ekonomia społeczna zadeklarowało ponad 8% respondentów zaś 24% twierdzi, że się z nim zetknęło, choć nie jest pewne, co ono oznacza. Niewiele mniej niemal 7,5% Polaków Rozpoznawalność pojęć przez opinie publiczną tak, znam to pojęcie i wiem, co ono oznacza tak, zetknąłem(am) się z tym pojęciem, ale nie jestem pewny(a), co oznacza Organizacja deklaruje, że zna i rozumie pojęcie 31,2 29,6 pozarządowa przedsiębiorstwo społeczne, zaś kolejne 20% się z nim zetknęło. Ekonomia społeczna 8,2 23,7 Biorąc pod uwagę krótki żywot tych pojęć w polskiej debacie publicznej, można domniemywać, że budzą one w Polakach skojarzenia odległe od znaczenia, jakie nadaje się im obecnie. Dotarcie do tych skojarzeń ma niebagatelne znaczenie z punktu widzenia promocji idei ekonomii społecznej i powinno stać się przedmiotem przyszłych badań. Spółdzielnia socjalna Przedsiębiorstwo społeczne III sektor 7,718,4 7,520,1 5,313,4 Społeczna 4,413 odpowiedzialność Badania na próbie reprezentatywnej próbie 1000 dorosłych Polaków., Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2007
JAKIE POŻYTKI PŁYNĄ Z DZIAŁANIA PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
KOMPETENCJE PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH Integracja społeczna i działalność na rynku pracy Działalność handlowa i produkcyjna Dostarczanie usług publicznych Dostarczanie dóbr publicznych i rozwój wspólnot lokalnych Usługi społeczne (pożytku publicznego) Usługi o charakterze wzajemnym Usługi technicznie (usługi użyteczności publicznej) 24 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
INTEGRACJA SPOŁECZNA I DZIAŁALNOŚĆ NA RYNKU PRACY o Najczęściej przywoływane są kompetencje przedsiębiorstw społecznych w dziedzinie działań prozatrudnieniowych. o Ich celem jest albo podniesienie szans na rynku pracy albo faktyczne zatrudnianie osób w formach tymczasowych lub stałych. o Rynek pracy w Polsce podlega gwałtownym zmianom, spada poziom ogólnego bezrobocia. Ciągle jednak pozostają liczne bardzo grupy osób, które samodzielnie często nie są w stanie na rynku tym odnaleźć się. Dlatego potrzebne są przedsiębiorstwa społeczne, które służyłyby wspomagałyby zatrudnienie specyficznych grup osób. Polska ma najniższy w UE wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych. o Kompetencje przedsiębiorstw społecznych są tu nieocenione. Umiejętność i gotowość do zindywidualizowanej całościowej pomocy podopiecznym odróżnia przedsiębiorstwa społeczne (i szerzej organizacja pozarządowe) od wielu innych instytucji świadczących usługi na rynku pracy. Formy działań na rynku pracy informacja szkolenia doradztwo job coaching zatrudnienie przejściowe lub stałe Wybrane kategorie osób na rynku pracy, dla których przedsiębiorstwa społeczne mogą być dobrym rozwiązaniem: młodzież (w tym np. opuszczający Domy Dziecka) osoby, które starają godzić pracę z opieką nad dziećmi lub innymi osobami zależnymi osoby po 50-ym roku życia osoby opuszczających zakłady karne osoby niepełnosprawnych i chorych osoby bezdomnych osoby uzależnionych 25
DOSTARCZANIE USŁUG PUBLICZNYCH Przedsiębiorstwa społeczne działają przede wszystkim w szeroko rozumianym sektorze usług. Obok usług o charakterze wzajemnym oraz usług skierowanych na otwarty rynek są to usługi o charakterze publicznym. Fakt ich dostarczania jest czymś nowym w stosunku do tradycyjnej ekonomii społecznej (w szczególności działających od wielu lat spółdzielni) i nazywany z tego powodu czasem nową ekonomią społeczną. Usługi publiczne mogą mieć różny charakter, ale można wśród nich wyróżnić dwie zasadnicze grupy: usługi społeczne usługi techniczne POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
USŁUGI SPOŁECZNE Usługi edukacyjne np. prowadzenie przedszkola czy szkoły, ale także różne formy kształcenia ustawicznego oraz edukacji nieformalnej. Przedsiębiorstwa społeczne mają też duży potencjał do działań w obszarze szeroko rozumianych usług socjalnych są to zarówno te usługi, które nie są obszarem konkurencji z rynkiem (np. schroniska dla bezdomnych), ale i te, w których konkurencja taka się pojawia (zarówno o środki publiczne jak i środki samych konsumentów) np. usługi opiekuńcze świadczone w domu oraz prowadzenie różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Pokrewne temu są działania w szeroko rozumianym obszarze służby zdrowia. Mowa tu przede wszystkim o personelu pomocniczym, który byłby w stanie odciążyć wykwalifikowany personel lekarzy i Edukacja pielęgniarki. Specyficzna grupę usług tworzą też działania na Służba zdrowia rynku usług pracy tj. informacja, pośrednictwo, szkolenia, staże etc. Usługi socjalne 27 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ Usługi rynku pracy
USŁUGI TECHNICZNE (UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ) Mogą dotyczyć np. utrzymywania zielni miejskiej lub innych prac porządkowych dotyczących mienia publicznego. Pokrewne temu są szeroko rozumiane usługi związane ze zbieraniem odpadów i ich utylizacją. Przykład warszawski EKON, który działa w tym właśnie obszarze dając pracę ponad 800 osobom niepełnosprawnym. Przedsiębiorstwa społeczne mogą też organizować usługi transportowe zarówno dla osób niepełnosprawnych i niedołężnych (tzw. para transit) jak i transport ogólnodostępny (dla przykładu w Londynie przedsiębiorstwo społeczne prowadzi siec autobusów dla dzielnicy Hackney, a coraz bardziej popularne miejskie Segregacja odpadów wypożyczalnie rowerów we Włoszech prowadzone są Recykling właśnie przez spółdzielnie socjalne). Utrzymanie zieleni Wiele przedsiębiorstw społecznych stara się działać na Transport ogólny i rynku usług remontowych i budowlanych. Mogą one specjalistyczny realizować zarówno zlecenia ze strony władz publicznych Prace budowlane (np. remonty budynków komunalnych) jak i starać się wykonywane na rzecz konkurować na otwartym rynku. 28 administracji publicznej
USŁUGI O CHARAKTERZE WZAJEMNYM Specyficznym obszarem usług są te, które mają charakter wzajemny. Mogą to być zarówno przedsięwzięcia działające w obszarze rynku i konkurencyjne na nim właśnie ze względu na swój wzajemnościowy charakter np. ubezpieczanie wzajemne (TUW-y), usługi zdrowotno opiekuńcze, spółdzielnie telefoniczne etc. albo też alternatywne mechanizmy wymiany np. Banki Czasu, LETS'y, tzw. systemy barterowe. TUW Zakres ekonomii alternatywnej jest obecnie w Polsce dość ograniczony (choć ma bogate tradycje), ale można się spodziewać, że stopniowo stanie się bardziej popularny (np. idea współużytkowania Spółdzielnie wzajemnościowe samochodów w zatłoczonych miastach, wymiana mieszkań na czas urlopu etc.) Banki Czasu 29 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
USŁUGI NA OTWARTYM RYNKU Na koniec wymienić trzeba przykłady tych usług, które adresowane są po prostu na otwarty rynek (dotyczy to w szczególności tradycyjnych spółdzielni). Szczególnie interesujące są jednak działania przedsiębiorstw (w szczególności spółdzielni socjalnych), które dostarczając takich właśnie usług dają jednocześnie pracę specyficznym trudnozatrudnialnym grupom osób. Wśród tego rodzaju usług w szczególności wymienić trzeba: usługi budowlano remontowe, usługi turystyczne, hotelarskie, usługi w dziedzinie sprzątania czy ochrony mienia, usługi gastronomiczne (np. catering) a także usługi w dziedzinie informatycznej, oraz różnych form telepracy. POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ Hotelarstwo Gastronomia Turystyka Telepraca 30
ROZWÓJ WSPÓLNOT LOKALNYCH Przedsiębiorstwa społeczne mają szczególne kompetencje w dostarczaniu dóbr publicznych, czyli takich, z których korzystać mogą wszyscy i nie muszą o nie konkurować (np. czyste powietrze, bezpieczeństwo publiczne w okolicy), a które decydują często o szeroko rozumianej jakości życia. Przedsiębiorstwa społeczne mogą też okazać się przydatne w działaniach dotyczących szeroko rozumianej ochrony zabytków i dóbr kultury. Mogą zarówno dbać o utrzymanie zabytków, jaki i same prowadzić różnego rodzaju instytucje kultury np. teatr, muzeum, bibliotekę miejską. Ważnym elementem ekonomii społecznej są działania ekologiczne i to w wielu obszarach od działań na rzecz bioróżnorodności, rozwoju obszarów o ograniczonych możliwościach inwestycyjnych (obszary chronione), po poszukiwanie nowatorskich rozwiązań dotyczących m.in. odnawialnych źródeł energii itp. Wspólne działania na rzecz rozwoju wspólnoty (i nie chodzi tu tylko o ekonomicznie wąsko rozumiany rozwój lokalny) w sytuacji, gdy coraz większe znaczenie ma rozwój w oparciu o zasoby własne (kapitał ludzki i kapitał społeczny) staje się jednym z podstawowych form działalności gospodarczej w ramach ekonomii społecznej. W tym przypadku jednak zysk liczony jest w efektach dla całej wspólnoty. Formy te są szczególnie użyteczne w działaniach na rzecz rewitalizacji lub szerzej rozumianej aktywizacji lokalnej. POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ 31
DZIAŁALNOŚĆ HANDLOWA I PRODUKCYJNA Przedsiębiorczość społeczna może też opierać się na działalności handlowej. Może dotyczyć zarówno dóbr wytwarzanych przez same przedsiębiorstwa społeczne, jak i pośrednictwa w sprzedaży dóbr wytworzonych przez innych (np. towarów w ramach tzw. sprawiedliwego handlu) lub też towarów uzyskanych z różnego rodzaju darowizn krajowych lub zagranicznych, z której dochód przeznaczany jest na cele społeczne. Przedsiębiorstwa społeczne mogą też podejmować działalność produkcyjną. Teoretycznie może to dotyczyć każdej dziedziny (wystarczy wspomnieć o działaniach tradycyjnych spółdzielni produkcyjnych, rzemieślniczych, rolniczych itd.), ale szczególne miejsce zajmują tu przedsiębiorstwa zatrudniające specyficzne kategorie osób mających kłopoty z samodzielnym odnalezieniu się na rynku pracy. W tym przypadku chodzi szczególnie o te rodzaje produkcji, które z różnych powodów należą do kategorii produkcji pracochłonnej i niekoniecznie technologicznie zaawansowanej. Dotyczy to zatem dziedzin takich jak np. produkcja mebli, szycie i naprawa odzieży, produkcja różnego rodzaju gadżetów a także różnych form rękodzieła (w szczególności artystycznego). Szczególną grupę stanowi wreszcie produkcja żywności zwłaszcza żywności specyficznej a zatem albo produktów regionalnych albo produkcji żywności ekologicznej, organicznej (zdrowej żywności). 32 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
ATLAS DOBRYCH PRAKTYK EKONOMII SPOŁECZNEJ POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
1. Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów Bałt 2. Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne Teatr Grodzki 3. Spółdzielnia Socjalna Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie 4. Habitat for Humanity 5. Stowarzyszenie Niepełnosprawni dla Środowiska EKON 6. Pracownia Rzeczy Różnych SYNAPSIS 7. Fundacja Nasz Dom 8. Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej Być Razem 9. Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Flandria 10.Stowarzyszenie Emaus w Lublinie 11.Pensjonat i Restauracja U Pana Cogito 12.Bank Drugiej Ręki 13.EKO Szkoła Życia 14.Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju wsi Sokołowo 15.Wspólnota Chleb Życia 16.Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Gminy Debrzno 17.Grudziądzkie Centrum CARITAS 18.Ośrodek Wspierania Rodziny Caritas w Korytowie 19.Lokalne Centrum Integracji Społecznej Piątkowo 20.Fundusz Lokalny Masywu Śnieżnika 21.Stowarzyszenie Regionalny Ośrodek dla Ludzi i Środowiska CIS 22.Fundacja Sławek" 23.Spółdzielnia Socjalna Kaszt-Rom 24.Spółdzielnia Socjalna "Szansa i Wsparcie" 34 POLSKI MODEL EKONOMII SPOŁECZNEJ
L.P. Nazwa Branża Forma prawna Siedziba i zasięg działania Działania 1. 2. 3. Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów Bałt Turystyka Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne Teatr Grodzki Rękodzieło, warsztaty Spółdzielnia Socjalna Usługowo-Handlowo- Produkcyjna w Byczynie Prace remontowobudowlane Stowarzyszenie, fundacja, sp. z. o. o. Bałtów, zasięg lokalny Stowarzyszenie, ZAZ, WTZ Bielsko-Biała, zasięg regionalny Spółdzielnia socjalna Byczyna, zasięg lokalny Wspieranie rozwoju lokalnego gminy przez stworzenie infrastruktury turystycznej (park dinozaurów, spływy tratwami, stok narciarski, stadnina itp.) Reintegracja osób wykluczonych społecznie - warsztaty (zakład introligatorsko-drukarski), rękodzieło, rehabilitacja przez sztukę Prace budowlano-remontowe, szkolenia podnoszące kwalifikacje zawodowe 4. Habitat for Humanity Rynek mieszkaniowy Fundacja Warszawa, zasięg ogólnopolski, lokalne oddziały Pomoc ubogim rodzinom w budowie własnych mieszkań 5. Stowarzyszenie Niepełnosprawni dla Środowiska EKON Recykling Stowarzyszenie Aktywizacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych przez pracę na rzecz ochrony środowiska; odzyskiwanie Warszawa, zasięg ogólnopolski surowców wtórnych Pracownia Rzeczy Różnych Warszawa, Lesznowola, zasięg Aktywizacja społeczna i zawodowa osób z autyzmem - 6. SYNAPSIS Rękodzieło, warsztaty Fundacja, ZAZ regionalny warsztat introligatorski, rękodzieło 7. Fundacja Nasz Dom Sprzedaż używanych rzeczy Fundacja Lutol Mokry, zasięg lokalny Prowadzenie sklepy z używanymi rzeczami sprowadzanymi ze Szwecji 8. 9. 10. 11. Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej Być Razem Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Flandria Prace remontowe, Stowarzyszenie Emaus w renowacje, sprzedaż Lublinie używanych rzeczy Pensjonat i Restauracja U Pana Cogito Turystyka, hotelarstwo 12. Bank Drugiej Ręki Prace remontowobudowlane Stowarzyszenie Cieszyn, zasięg regionalny Rynek usług medycznych Stowarzyszenie Inowrocław, zasięg regionalny Stowarzyszenie, WTZ Stowarzyszenie, ZAZ Krążnica Jara (Lublin), zasięg regionalny (jeden z ośrodków należących do sieci Emaus w Polsce) Kraków, zasięg regionalny Wspólnoty osób bezdomnych i długotrwale bezrobotnych. W ramach Centrum Edukacji Socjalnej prowadzone są m.in.: warsztat ślusarski, remontowo-budowlany, rzemiosła artystycznego, krawiecki Ułatwienie dostępu członkom stowarzyszenia do rynku usług medycznych. Stowarzyszenie prowadzi aptekę oraz sklepy medyczne Wspólnota tworzona przez osoby wykluczone społecznie (renowacja i sprzedaż używanych rzeczy) Pensjonat i restauracja zatrudniające osoby po kryzysach psychicznych Ułatwianie pozyskiwania oprogramowania komputerowego Branża informatyczna, recykling Stowarzyszenie dla NGO-sów oraz pośredniczenie w przekazywaniu Warszawa, zasięg ogólnopolski używanego sprzętu 36