PRZYCZYNY I SKUTKI GLOBALNEGO OCIEPLENIA KLIMATU PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU: BIOLOGIA III etap edukacyjny Treści nauczania wymagania szczegółowe X.Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń: 1) przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu ( ) CZYM SĄ ZMIANY KLIMATU, SKĄD SIĘ WZIĘŁY I JAKIE SĄ ICH SKUTKI? Zmiany klimatu nie są nowym zjawiskiem, proces zmian przebiegał praktycznie od początku istnienia Ziemi. Z uwagi na pochodzenie zmian możemy je podzielić na naturalne i antropogeniczne, czyli kształtowane przez wpływ człowieka. IV Raport Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatu jednoznacznie stwierdził, że to zmiany powodowane przez ludzi zagrażają naturalnej równowadze i prowadzą do, fatalnych w skutkach, zmian klimatu Proces zmian klimatu jest kształtowany przez czynniki naturalne, takie jak: aktywność wulkaniczna, kształt i położenie kontynentów, aktywność Słońca, stopień odbijania promieni słonecznych od powierzchni Ziemi, lokalne zmiany nasłonecznienia, skład atmosfery i prądy oceaniczne. W historii globu mieliśmy już cztery okresy, gdy po zlodowaceniu następowało ocieplenie. lód pokrywał większą część planety.. Zatem skoro w przeszłości klimat zmieniał się wiele razy, dlaczego obecnie zjawisko to jest przedstawiane w kategorii zagrożenia? Dzieje się tak dlatego, że obserwowane współcześnie zmiany zachodzą zdecydowanie szybciej niż powinny. Również naturalny efekt cieplarniany, dzięki któremu na powierzchni Ziemi rozwinęło się życie, wzrasta ponad normę. Oznacza to, że skala i tempo zachodzących zmian są zbyt duże, by życie na planecie nadążyło z przystosowaniem. Od momentu nastania epoki przemysłowej skład atmosfery oraz temperatura na Ziemi zaczęły się zmieniać. Jak to się dzieje? Nasza, oparta na paliwach kopalnych, cywilizacja generuje niespotykaną w naturze emisję gazów cieplarnianych, w tym dwutlenku węgla. To z kolei prowadzi do zachwiania równowagi termicznej Ziemi i nadmiernego ocieplenia atmosfery. Wskutek wzmocnionego efektu cieplarnianego uruchamiają się tak zwane sprzężenia zwrotne, czyli naturalne procesy, które raz rozpoczęte nie mogą być powstrzymane. Powodują one uwolnienie dodatkowych ton dwutlenku węgla i metanu, wzmacniając tym samym efekt ocieplania się klimatu i zwiększenie jego tempa. Naturalny cykl węglowy, czyli obieg węgla pomiędzy atmosferą, biosferą, oceanami a glebą, zostaje zaburzony. Obecne zmiany klimatu to zagrożenie bioróżnorodności, anomalia pogodowe. 1
Tempo zmian klimatu zależy w dużym stopniu od emisji dwutlenku węgla (CO 2 ). Na ilość tego gazu, która emitowana jest do atmosfery wpływa zaś głównie sposób funkcjonowania naszej gospodarki i to, w jaki sposób sami żyjemy. Co sprzyja wysokiej emisji CO 2? Co sprzyja ograniczeniu emisji CO 2? 1. niskie ceny paliw; 2. podporządkowanie infrastruktury miejskiej indywidualnemu ruchowi kołowemu; 3. energetyka oparta na spalaniu węgla; 4. wzrastająca liczba ludności; 5. rozwój przemysłu; 6. rozkwit handlu towarami i usługami; 7. wypalanie traw i lasów; 8. wzrastająca konsumpcja mięsa; 9. rozwój przemysłu spożywczego i masowa produkcja żywności; 10. marnowanie żywności; 11. zanieczyszczanie i zakwaszanie oceanów. 1. promowanie i rozwój publicznego transportu; 2. energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii; 3. świadoma konsumpcja zaspokajająca podstawowe potrzeby; 4. trwałe produkty wysokiej jakości; 5. zrównoważone korzystanie z zasobów naturalnych; 6. odzysk i recykling; 7. sadzenie nowych drzew; 8. uprawa i hodowla naturalnymi metodami w rodzinnych gospodarstwach; 9. sposób żywienia oparty głównie o produkty pochodzenia roślinnego; 10. oszczędzanie energii. Które z wyżej wymienionych określeń są prawdziwe dla Polski i Europy? Korzystając z informacji zawartych w tabeli scharakteryzuj gospodarkę (kulturę) negatywnie wpływającą na zmiany klimatu? TROCHĘ HISTORII Od czasów powstania pierwszej maszyny parowej, produkcja, a co za tym idzie zapotrzebowanie na energię, zaczęły rosnąć w niespotykanym dotychczas tempie. Przemysł potrzebował wielu zasobów naturalnych, zwłaszcza będących źródłami energii. Podstawą naszego rozwoju stała się ropa. Od kiedy technologia umożliwiła jej wykorzystanie, nasz świat zaczął rozwijać się w bardzo szybkim tempie. Zwiększone możliwości produkcyjne oznaczały nowy styl życia, większy komfort i bezpieczeństwo, które przełożyło się na wzrost populacji. Dzięki większemu popytowi na towary i usługi zapewniające ludziom wysoki standard życia, gospodarki krajów globalnej Północy szybko się rozwijały a społeczeństwa bogaciły się. Konsekwencją tego procesu było jednak również zwiększające się zapotrzebowanie na zasoby naturalne. Przez wiele lat najbogatsze społeczeństwa funkcjonowały nie zważając na konsekwencje własnej aktywności. Nieodpowiedzialne gospodarowanie zasobami doprowadziło do ich wyczerpania, orazspowodowało emisję do atmosfery miliardów ton toksycznych gazów, w tym dwutlenku węgla. Gdyby teraz mieszkańcy krajów globalnego Południa chcieli obrać taki sam model gospodarczy i styl życia, na naszej planecie nie wystarczyłoby zasobów naturalnych, a dalsze zwiększanie emisji gazów cieplarnianych doprowadziłoby w okresie 50 lat do wzrostu temperatury średnio o 2 stopnie Celsjusza. Mogłoby to doprowadzić do załamania ekosystemu planety. 2
Zygmunt Bauman, socjolog Przy coraz większej konsumpcji społeczeństw wysokorozwiniętych, do których grona w latach dziewięćdziesiątych dołączyły kraje transformacji kapitalistyczno demokratycznej coraz bardziej uzasadniona staje się obawa, że w przyszłości nie uda nam się utrzymać takiego tempa rozwoju i samego konsumpcjonizmu jako swoistej teorii wzrostu Czy zgadzasz się z autorem cytatu? Do jakich konsekwencji może doprowadzić obawa poszczególnych społeczeństw o zaspokojenie ich potrzeb rozwojowych? ŚWIATOWE EMISJE CO2 Na podstawie tabeli odczytaj, które miejsce pod względem emisji dwutlenku węgla miały w roku 1990 (a które mają obecnie) Polska, Stany Zjednoczone, RPA, Chiny, Bangladesz, Niemcy, Indie, Brazylia, Francja? Co z tego wynika? Emisje których krajów uległy największej zmianie? Dlaczego? Odpowiedzi na ostatnie pytanie możesz poszukać w Internecie. Nazwa kraju Krajowe emisje CO 2 w 2007 r. Wzrost emisji CO 2 od 1990 r. w % mld ton/rok Bangladesz 41,61 168 Brazylia 352,52 68,8 Chiny 6103,49 152,8 Francja 408,69 3,3 Indie 1510,35 118,7 Niemcy 880,25-14,7 Polska 330,52-10,3 RPA 414,65 24,3 USA 5975,10 18,1 Źródło: http//: unstats.un.org/unsd/environment/air_co 2 _emissions.htm. Nadmierna emisja dwutlenku węgla jest jednym z największych problemów współczesnego świata, ponieważ jej skutki wcześniej czy później odczują wszyscy mieszkańcy Ziemi, natomiast obecnie w tym obszarze obserwujemy dużą dynamikę. Z jednej strony widzimy wzrost emisji w krajach dotychczas zaliczanych do słabo rozwiniętych, takich jak: Chiny, Indie czy Brazylia, które nazywa sie wschodzącymi gospodarkami. Jak sama nazwa wskazuje ich rozwój gospodarczy nabrał w ostatnich dziesięcioleciach znacznego tempa. Z drugiej strony w bogatej Europie wzrost emisji dwutlenku węgla od pewnego czasu stopniowo słabnie. Dzieje się tak dlatego, że jej kraje coraz bardziej inwestują w przyjazne dla środowiska technologie, ale również przenoszą tzw. brudny przemysł do innych krajów, często tych z globalnego Południa. Duży wzrost emisji w niektórych krajach globalnego Południa wynika z tego, że rosnące populacje potrzebują większej ilości dóbr i usług. Warto jednak pamiętać, że duża część produkcji chińskich czy towarów indyjskich (a więc i emisji zanieczyszczeń do atmosfery) jest sprzedawana w Europie i Stanach Zjednoczonych. KTO POWINIEN PODJĄĆ NAJBARDZIEJ ZDECYDOWANE DZIAŁANIA NA RZECZ REDUKCJI EMISJI DWUTLENKU WĘGLA DO ATMOSFERY? Większość naukowców i polityków zajmujących się zmianami klimatu zgadza się w kwestii konieczności podjęcia działań zmierzających do ograniczenia przyczyn zmian klimatu i ich negatywnych konsekwencji. Poszczególne państwa mają jednak sprzeczne interesy. Kraje uprzemysłowione jak Polska i inne kraje UE oraz USA opowiadają się za koniecznością ograniczenia emisji dwutlenku węgla we wszystkich państwach równocześnie. Z kolei państwa Południa przywołują argument tzw. historycznej emisji dwutlenku węgla i wynikającej z niej odpowiedzialności krajów wysokouprzemysłowionych. Kraje, takie jak Chiny czy Indie, które w ostatnich latach doświadczyły znacznego 3
wzrostu gospodarczego i chcą nadal rozwijać swój potencjał, uważają, że tak jak kiedyś Wielka Brytania, Francja czy USA korzystały z zasobów w nieograniczony sposób i emitowały zanieczyszczenia bez ograniczeń, budując swój dobrobyt, tak dziś mają do tego prawo kraje rozwijające się. Międzynarodowy dokument Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu definiuje ten problem przez odwołanie się do wspólnej lecz zróżnicowanej odpowiedzialności. Różnice interesów doprowadziły do tego, że w ostatnich latach nie udało się uzgodnić dokumentu międzynarodowego, który określałby obowiązki państw w walce ze zmianami klimatu. Jak rozumiesz określenie wspólna lecz zróżnicowana odpowiedzialność w kontekście zmian klimatu? ZMIANY KLIMATU A POLSKA Żyjemy w stosunkowo bogatym kraju, więc konsekwencje zmian klimatu nie dotykają nas w takim stopniu jak ludzi w krajach globalnego Południa. Nie oznacza to jednak, że zmiany klimatu nie są naszym problemem. Polska podpisała, a następnie ratyfikowała Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu, tym samym zgodziliśmy się na zawarty w nim obowiązek ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. W pewnym stopniu Polska również odpowiada za obecne zachwianie naturalnej równowagi zjawisk i procesów atmosferycznych. W roku 2009 wśród trzydziestki europejskich zakładów, które emitują najwięcej szkodliwych gazów znajdowało się aż sześć polskich elektrowni. Zgodnie z wnioskami z IV Raportu Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatu mamy pewność, że obserwowane obecnie zjawiska są spowodowane działalnością człowieka. Ten fakt powinien mobilizować nas do podejmowania działań zmierzających do ich minimalizacji. W Internecie znajdź informacje na temat stanowiska polskiego rządu w kwestii redukcji emisji dwutlenku węgla. Czy twoim zdaniem jest ono zgodne z podstawą Konwencji odnoszącą się do poczucia wspólnej, lecz zróżnicowanej odpowiedzialności? W jakim stopniu stanowisko polskiego rządu w tej sprawie jest zależne od woli obywateli naszego kraju? ZADANIE Przeprowadź w swojej lokalnej społeczności sondę na temat zmian klimatu. Na podstawie zgromadzonej wiedzy oceń, co Polacy sądzą na temat omawianego problemu. W jaki sposób można podnosić wiedzę zwykłych ludzi na temat klimatu? KONSEKWENCJE ZMIAN KLIMATU W wyniku, spowodowanych zmianami klimatu, katastrof ekologicznych, takich jak: susze, upały, powodzie, huragany, już dziś cierpią miliony ludzi na całym świecie. Jedna piąta ludności świata żyje w strefach przybrzeżnych, gdzie podnoszenie się poziomu wód oznacza zalewanie terenów rolniczych i niszczenie zamieszkiwanych obszarów (szczególnie na Karaibach i w Bangladeszu). Topnienie lodowców górskich, będące efektem ocieplania klimatu, oznacza obniżenie poziomu wody w rzekach (woda z lodowców zasila rzeki). To z kolei może pozbawiać mieszkańców dużych obszarów rolnych wody potrzebnej w uprawach oraz wody pitnej niezbędnej do codziennego funkcjonowania (problem ten dotyczy szczególnie Azji). Poszerzający się, wskutek wyższych temperatur, obszar Sahary (pustynnienie terenu) stanowi zagrożenie dla rolnictwa na kontynencie afrykańskim. Zmniejszenie obszaru upraw oznacza mniejszą produkcję żywności i może prowadzić do głodu (szczególnie w Afryce Zachodniej). Już dziś miliony ludzi opuszczają swoje domy z powodu opisanych powyżej zmian to tak zwani uchodźcy klimatyczni nie mogą mieszkać w regionach swojego pochodzenia, ponieważ nie mogą tam uprawiać ziemi. Ich domy zalewane są przez coraz częstsze powodzie lub przeciwnie studnie w ich wsiach zaczynają wysychać. Duża część z nich migruje wewnątrz krajów, z których pochodzą, pozostali próbują przedostać się na inne kontynenty. 4
Kto i za co może dostać Pokojową Nagrodę Nobla? Czy znasz i potrafisz wymienić z imienia nazwiska jakiegoś noblistę/noblistkę? Jak myślisz, czy można dostać Pokojową Nagrodę Nobla za sadzenie drzew? Pustynnienie terenów rolniczych to problem, który dotyka między innymi kontynent afrykański. W konsekwencji dokonujących się zmian klimatu coraz większe obszary stają się bezużyteczne. Zdrowie i życie mieszkańców utrzymujących się z uprawy roli w rodzinnych gospodarstwach jest zagrożone. Brak wody i zmniejszające się plony, zwłaszcza w rejonach gęsto zaludnionych, oznacza zwiększoną konkurencję a w rezultacie ryzyko konfliktu. Zależność tę zauważyła już w latach siedemdziesiątych Wangari Maathai. Aby zapobiegać zmianom klimatu i jego skutkom, założyła w Kenii kobiecy Ruch Zielonego Pasa ( ang. Greenbelt Movement). W ramach działalności, aktywistki rozpoczęły trwającą dziesięciolecia akcje sadzenia drzew wokół osad ludzkich. Przez wiele lat uczyły mieszkańców, jak chronić ziemię przed pustynnieniem, zachęcając do sadzenia drzew. W efekcie ich działalności powstał tzw. Zielony Pas ponad trzydziestu milionów drzew. Dzięki niemu zachowana jest bioróżnorodność, powstrzymane niszczenie gleb. Sadzone przez lata drzewa wymuszają opady deszczu, które nawadniają glebę, a tym samym pola uprawne zapewniając dochód rolnikom. W szkółkach leśnych dodatkowe zatrudnienie znalazło kilkadziesiąt tysięcy kenijskich kobiet. Za swoją działalność dr Wangari Maathai została nagrodzona Pokojową Nagrodą Nobla w 2004 roku. ZADANIE Zastanówcie się w parach, jak byście uzasadnili wręczenie Pokojowej Nagrody Nobla Wangari Mathaai. Przygotujcie krótkie (2 minutowe) wystąpienie, podczas którego nagradzacie noblistkę z Kenii, uzasadniając swoją decyzję. Autorka: Gabriela Lipska Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej www.ceo.org.pl www.pah.org.pl Materiał powstał w ramach projektu pn. Zwiększenie znaczenia edukacji globalnej w systemie edukacji formalnej realizowanego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polską Akcję Humanitarną we współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji. Projekt jest współfinansowany przez Fundację Edukacja dla Demokracji w ramach programu pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2010 5