Epidemiologia zakaŝeń wirusowych wykrywanych w RCKiK w Bydgoszczy w latach

PRACA ORYGINALNA Original Article Acta Haematologica Polonica 2011, 42, Nr 3, str. 549 557 MAŁGORZATA MAJKOWSKA Epidemiologia zakaŝeń wirusowych wykrywanych w RCKiK w Bydgoszczy w latach 2000-2009 Epidemiology of viral infections detected in RCKiK Bydgoszcz in years 2000-2009 Pracownia Diagnostyki Wirusologicznej i Bakteriologicznej Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Bydgoszczy Dyrektor: Paweł Wojtylak STRESZCZENIE W krwiodawstwie kaŝda donacja badana jest w kierunku obecności wirusów: HBV (HBsAg lub/i DNA HBV), HCV (anty-hcv lub/i RNA HCV) i HIV (anty-hiv1/2 lub/i RNA HIV) [1,2]. Największą liczbę zakaŝonych HIV wykryto w roku 2001 (3 dawców pierwszorazowych i 1 wielokrotny) oraz w roku 2009 (3 dawców pierwszorazowych i 5 wielokrotnych). Zwiększony odsetek osób zakaŝonych w 2009 prawdopodobnie wynika z przenoszenia drogą ryzykownych kontaktów seksualnych. Liczba potwierdzonych zakaŝeń wirusem HCV zwykle mieściła się w przedziale 56-84 osób w ciągu jednego roku. Najwięcej dawców zakaŝonych HCV stwierdzono w roku 2004 (127 przypadków). Liczba potwierdzonych zakaŝeń HBV wzrastała od 2000 do 2007 roku i ustabilizowała się na wysokim poziomie (powy- Ŝej 110 zakaŝeń rocznie). Większość zakaŝonych to dawcy pierwszorazowi. Wśród nich w latach 2000 2004 dominowały zakaŝenia HCV, a od roku 2005 większość stanowią zakaŝenia HBV. Najmniejszą częstość zakaŝeń u dawców pierwszorazowych stwierdza się dla wirusa HIV. Po wprowadzeniu badań NAT wykryto kilka zakaŝeń u dawców wielokrotnych bez markerów serologicznych. Pierwszorazowi dawcy krwi stanowią bezpośrednie odwzorowanie występowania zakaŝeń w całej populacji. Dawcy wielokrotni stanowią grupę osób o niskiej częstości występowania zakaŝeń wirusami HIV, HCV i HBV. ZakaŜenia HBV wśród dawców województwa kujawsko-pomorskiego dominują nad zakaŝeniami HCV. Zwiększenie czułości technik NAT zwiększyło częstość wykrywania wirusów przenoszonych drogą krwi u dawców wielokrotnych. SŁOWA KLUCZOWE: Dawcy krwi Epidemiologia HCV HIV HBV. SUMMARY Each blood donation is tested for the presence of: HBV (HBsAg and/or HBV DNA), HCV (anti-hcv and/or HCV RNA) and HIV (anti-hiv1/2 and/or HIV RNA) [1,2]. The largest number of HIV was detected in 2001 (3 first-time donors and 1 repeat donor) and 2009 (3 first-time donors and 5 repeat donors). Increased percentage of people infected in 2009, probably due to transmission through unsafe sexual contact. The number of confirmed HCV infection usually ranged from 56 to 84 people in one year. Most donors infected with HCV were detected in 2004 (127 cases). The number of confirmed HBV infection increased from 2000 to 2007 and stabilized at a high level (more than 110 infections per year). Most of the infected was first-time donors. Among first-time donors in 2000 2004 was dominated by HCV infection, and since 2005 a majority of HBV infection. The lowest incidence of infection in first-time donor states for HIV. Following the introduction of NAT testing detected more infections in repeat donors without serologic markers. First-time blood donors represent a direct mapping of the prevalence of infections in the general population. Repeat donors stated a group of people with a low incidence of HIV, HCV and HBV infections. HBV infection among donors of the Kujawsko-Pomorskie dominate the HCV infection. Increased sensitivity of NATs increased frequency of virus detection in repeat donors. KEY WORDS: Blood donors Epidemiology HCV HIV and HBV. Przetaczanie krwi wiąŝe się z ryzykiem przeniesienia róŝnorodnych chorób zakaźnych. Wirusy HIV, HCV i HBV przenoszone są drogą krwi, a zakaŝenia wywołane tymi wirusami przez długi czas

550 M. MAJKOWSKA pozostają bezobjawowe i z duŝym prawdopodobieństwem doprowadzić mogą do wystąpienia przewlekłej choroby i (lub) śmierci [1]. Dlatego obecnie w krwiodawstwie w Polsce kaŝda donacja badana jest w kierunku obecności: wirusa HBV (wykrywanie antygenu powierzchniowego HBsAg lub/i DNA HBV), wirusa HCV (wykrywanie przeciwciał anty-hcv lub/i RNA HCV) i wirusa HIV (wykrywanie przeciwciał anty-hiv1/2 lub/i RNA HIV) [1, 2]. W RCKiK w Bydgoszczy do diagnostyki powyŝszych czynników metodami serologicznymi wykorzystuje się aparaturę zapewniającą maksymalną automatyzację badań. Ich podstawą jest wykazywanie reakcji antygen przeciwciało. W zaleŝności od doboru substratów i sposobu pomiaru w ostatnim 10- leciu stosowano reakcje: immunoenzymatyczne ELISA, chemiluminescencyjne oraz chemiluminescencji wzmocnionej. Testy przesiewowe charakteryzują się bardzo wysoką czułością, a w celu potwierdzenia swoistego charakteru kaŝdego dodatniego wyniku stosuje się dodatkowo testy potwierdzające i uzupełniające [1, 2]. Badania te wykonywane są w IHiT (Cobas Ampliscreen HBV HCV HIV, Ultrio Procleix HBV HCV HIV, badanie ilościowe HBV HCV, genotypy HCV, polimorfizm HBV, a-hbs, a-hbc, a-hbe, HBeAg) lub w naszej pracowni (test neutralizacji HBsAg oraz RNA HCV i DNA HBV dla pojedynczych donacji). Wprowadzenie do diagnostyki metod biologii molekularnej dało moŝliwość stwierdzenia zakaŝenia w okresie tzw. okienka serologicznego [1, 3, 4] i drugiego okienka serologicznego, wykrycia tzw. ukrytego zakaŝenia [4] oraz większego prawdopodobieństwa wykrywania róŝnych form polimorficznych wirusów [3]. Od stycznia 2002 r. rozpoczęto badanie RNA HCV dla wszystkich dawców (w pulach po 48 donacji). Badanie RNA HCV, DNA HBV i RNA HIV wprowadzono do rutynowej diagnostyki od stycznia 2005 r. (pule po 24 donacji), a badanie real time PCR typu multiplex w pulach po 6 donacji od stycznia 2007 roku. Z danych PZH [5, 6] (Tabela 1, Rycina 1.) wynika, Ŝe w Polsce w latach 2000 2009 obserwuje się utrzymywanie porównywalnej liczby wykrywanych zakaŝeń HIV (zwykle około 700 nowo zakaŝonych osób). Tabela 1. Liczba zgłoszonych przypadków zakaŝeń HIV, zachorowań na WZW C i WZW B w Polsce w latach 2000 2009 [5, 6] Table 1. Number of reported cases of HIV infections, the incidence of hepatitis C and hepatitis B in Poland in 2000 2009 [5, 6] HIV WZW C WZW B ROK Polska Polska Kuj.-Pom. Polska Kuj.-Pom. 2000 630 2086 180 2825 272 2001 560 1953 194 2394 244 2002 574 1978 232 2021 274 2003 610 2255 202 1812 219 2004 1224 2157 178 1570 125 2005 654 2997 221 1727 126 2006 750 2949 249 1693 162 2007 709 2753 150 1454 103 2008 809 2353 181 1337 127 2009 690 1939 131 1475 99

Epidemiologia zakaŝeń wirusowych w latach 2000 2009 551 Ryc. 1. Liczba nowo wykrytych zakaŝeń HIV, zachorowań na WZW C i zachorowań na WZW B Fig. 1. The number of HIV infections, the incidence of hepatitis C and the incidence of hepatitis B Największą liczbę osób zakaŝonych stwierdzono w roku 2004 1224 osób. W latach 2000 i 2001 zdecydowaną większość stanowiły zakaŝenia wywołane stosowaniem doŝylnych środków odurzających [5].Wśród zachorowań na wirusowe zapalenie wątroby na początku dziesięciolecia przewaŝało WZW typu B (ponad 35% więcej zachorowań), w roku 2002 obserwowano wyrównanie się stosunku WZW B do WZW C. Obecnie zauwaŝa się wyraźną przewagę zachorowań na WZW C. Wysoki odsetek chorych na WZW typu C spowodowany jest w duŝej mierze brakiem szczepionki przeciw wirusowi HCV i niewielką świadomością o drogach przenoszenia zakaŝeń (zabiegi medyczne, skaŝone igły, zabiegi stomatologiczne, tatuaŝe, przekłuwanie ciała, hemodializa, akupunktura, przybory do golenia) [7, 8]. Największą ilość zachorowań na WZW C stwierdzono w roku 2005 (blisko 3 tys. przypadków). Liczba zachorowań na WZW typu B wykazuje ciągłą tendencję spadkową, począwszy od roku 2000, gdzie stwierdzono 2825 zachorowań, aŝ po lata 2006 2009 gdzie ich liczba obniŝyła się o niemal połowę osiągając wartość poniŝej 1500/rok. Obecnie Polska charakteryzuje się niską zapadalnością na WZW B, porównywalną z krajami europejskimi. Wpływ na to ma przede wszystkim poprawa warunków w placówkach słuŝby zdrowia oraz wdroŝony w latach 1992 1994 program powszechnych szczepień noworodków. Zmniejszanie się ilości zachorowań na WZW B moŝe wynikać równieŝ z niestabilności rejestracji zachorowań [8]. W RCKiK w Bydgoszczy odnotowuje się [9] ciągły wzrost liczby osób oddających krew (Tabela 2, Rycina 2), z których większość stanowią dawcy wielokrotni. W ciągu ostatniego dziesięciolecia liczba dawców pierwszorazowych zwiększyła się ponad 100% (od 6724 do 14623). W mniejszym stopniu (około 50%) zaobserwowano wzrost liczby dawców wielokrotnych (z 14 152 do 21 968). Stosunek ten świadczy o przypadkowości decyzji o oddawaniu krwi osoba pierwszy raz oddająca krew często nie decyduje się na ponowne oddanie, (dlatego liczba dawców wielokrotnych nie wzrasta proporcjonalnie do pierwszorazowych). Zwykle obserwujemy zwiększanie się liczby oddanych jednostek (Tabela 2) (zmniejszony pobór w 2005 i 2006 roku). Wśród pobranej krwi znaczącą większość stanowią donacje pochodzące od dawców wielokrotnych (wpływ kilkukrotnych oddań w ciągu jednego roku).

552 M. MAJKOWSKA ROK Tabela 2. Liczba potwierdzonych zakaŝeń wirusami HIV, HCV, HBV wśród dawców RCKiK w Bydgoszczy w latach 2000 2009 [9] Table 2. The number of confirmed HIV, HCV, HBV infections among RCKiK Bydgoszcz donors [9] Status dawcy Liczba donacji Liczba donacji Liczba dawców HIV HCV HBV Tylko NAT HIV Tylko NAT HCV Potwierdzony HIV 1/2 Potwierdzony HCV Potwierdzony HBV 2000 P 6724 6724 1 NB 61 NB 57 NB 57745 W 51021 14152 0 NB 8 NB 1 NB 2001 P 6736 6736 3 NB 75 NB 56 NB 59681 W 52945 14789 1 NB 4 NB 2 NB 2002 P 7201 7201 0 NB 81 0 52 NB 58872 W 51671 15461 0 NB 3 0 1 NB 2003 P 7145 7145 1 NB 65 0 81 NB 61169 W 54024 16991 0 NB 4 0 1 NB 2004 P 9735 9735 1 NB 116 0 74 NB 65047 W 55312 18468 0 NB 9 0 2 NB 2005 P 13108 13108 0 0 66 0 81 0 57280 W 44171 17268 0 0 3 0 1 1 2006 P 12181 12181 2 0 57 0 85 0 55539 W 43358 18428 1 0 2 0 0 0 2007 P 15341 15341 2 0 54 0 111 0 59794 W 44453 18807 0 0 2 1 0 3 2008 P 14009 14009 2 0 67 0 114 0 61909 W 47900 19846 1 0 0 0 0 6 2009 P 14623 14623 3 0 62 0 110 0 67563 W 52940 21968 5 0 3 0 0 0 NB nie badano Tylko NAT HBV Ryc. 2. Liczba dawców na rok - RCKiK w Bydgoszczy Fig. 2. The number of donors per year - RCKiK in Bydgoszcz Liczba potwierdzonych zakaŝeń HIV w RCKiK w Bydgoszczy (Tabela 2, Ryc.3) zwykle waha się w granicach od 1 do 3 dawców na rok.

Epidemiologia zakaŝeń wirusowych w latach 2000 2009 553 Ryc. 3. Liczba potwierdzonych zakaŝeń HIV RCKiK w Bydgoszczy Fig. 3. The number of confirmed HIV infection RCKiK in Bydgoszcz W roku 2002 i 2005 nie wykryto obecności wirusa HIV u Ŝadnego z dawców. Większą liczbę zaka- Ŝonych stwierdzono w 2001 roku (4 dawców, z których 1 był wielokrotny) oraz w 2009 roku (aŝ u 8 dawców, 5 osób wśród dawców wielokrotnych). Zwiększony odsetek osób zakaŝonych w roku 2009 prawdopodobnie wynika z przenoszenia wirusa drogą ryzykownych kontaktów seksualnych. Nie zaobserwowano znaczącego wzrostu liczby zakaŝonych w 2004 roku, w którym PZH odnotował bardzo duŝą liczbę dawców zakaŝonych wirusem HIV (160 osób) [6]. Ryc. 4. Liczba potwierdzonych zakaŝeń HCV RCKiK w Bydgoszczy Fig. 4. The number of confirmed HCV infections RCKiK in Bydgoszcz Liczba potwierdzonych zakaŝeń wirusem HCV wśród dawców naszego RCKiK w ostatnim dziesięcioleciu wynosiła 704 i zwykle mieściła się w granicach 59 84 osób w ciągu jednego roku. Większość z wykrytych zakaŝeń stwierdzano u dawców pierwszorazowych. Niewielki odsetek zakaŝonych stanowili dawcy wielokrotni. Najwięcej dawców zakaŝonych HCV stwierdzono w roku 2004 (127 przypadków), co moŝe skutkować znacznym wzrostem zachorowalności na WZW C w roku 2005, w którym wg PZH wystąpiła największa liczba zachorowań na WZW C zarówno w skali krajowej jak i woje-

554 M. MAJKOWSKA wództwa kujawsko-pomorskiego (długi okres inkubacji wirusa). Najmniej zakaŝonych HCV stwierdzono w roku 2007 (56 potwierdzonych zakaŝeń). Statystyki wykazują, Ŝe kujawsko-pomorskie naleŝy do województw o najwyŝszej zapadalności na WZW B [6, 7], co potwierdzają badania dawców w naszym RCKiK (Tabela 2, Rycina 5). Ryc. 5. Liczba potwierdzonych zakaŝeń HBV RCKiK w Bydgoszczy Fig. 5. The number of confirmed HBV infections RCKiK in Bydgoszcz Liczba potwierdzonych zakaŝeń HBV wzrastała od 2000 do 2007 roku i choć się ustabilizowała, to utrzymuje się na wysokim poziomie (powyŝej 110 zakaŝeń rocznie). Wbrew raportom PZH stwierdzającym przewagę zachorowalności na WZW C, wśród dawców RCKiK w Bydgoszczy wykrywano większą liczbę zakaŝeń HBV (w ostatnich 3 latach niemal dwukrotnie więcej). Większość zakaŝonych osób stanowili dawcy pierwszorazowi (821 osób w ciągu 10 lat), dawców wielokrotnych zakaŝonych HBV było 18. Po wprowadzeniu do rutynowej diagnostyki metod biologii molekularnej udało nam się wykryć kilka zakaŝeń u osób nieposiadających markerów serologicznych zakaŝenia (Tabela 2, Rycina 6). Ryc. 6. Liczba potwierdzonych zakaŝeń wykrytych metodami biologii molekularnej (bez markerów serologicznych) RCKiK w Bydgoszczy Fig. 6. The number of confirmed infections NAT only (without the serological markers) RCKiK in Bydgoszcz

Epidemiologia zakaŝeń wirusowych w latach 2000 2009 555 W roku 2005 (metoda PCR w pulach po 24 donacji) stwierdzono obecność HBV DNA u jednego dawcy wielokrotnego. W roku 2007 (metoda real-time PCR w pulach po 6 donacji) 1 przypadek HCV RNA i 3 HBV DNA u dawców wielokrotnych, a w 2009 6 dawców wielokrotnych z HBV DNA. Wzrastająca liczba osób oddających krew powodować moŝe pozorne zwiększanie się liczby zaka- Ŝonych, dlatego wprowadzono pojęcie częstości zakaŝeń na 100 tys. dawców (Tabela 3). Tabela 3. Częstość występowania zakaŝeń HIV, HCV i HBV u dawców krwi w RCKiK w Bydgoszczy [9] Table 3. The prevalence of HIV, HCV and HBV infections in blood donors in RCKiK in Bydgoszcz [9] ROK Status dawcy Liczba dawców Częstość HIV na Częstość HCV na Częstość HBV na 100 tys. dawców 100 tys. dawców 100 tys. dawców 2000 Pierwszorazowi 6724 14,87 907,20 847,71 Wielokrotni 14152 0 56,53 7,07 2001 Pierwszorazowi 6736 44,54 1113,42 831,35 Wielokrotni 14789 6,76 27,05 13,52 2002 Pierwszorazowi 7201 0 1124,84 722,12 Wielokrotni 15461 0 19,40 6,47 2003 Pierwszorazowi 7145 14,00 909,73 1133,66 Wielokrotni 16991 0 23,54 5,89 2004 Pierwszorazowi 9735 10,272 1191,58 760,14 Wielokrotni 18468 0 48,73 10,83 2005 Pierwszorazowi 13108 0 503,51 617,94 Wielokrotni 17268 0 17,37 11,58 2006 Pierwszorazowi 12181 8,21 467,94 697,81 Wielokrotni 18428 10,85 10,85 0 2007 Pierwszorazowi 15341 13,04 352,00 723,55 Wielokrotni 18807 0 15,95 15,95 2008 Pierwszorazowi 14009 14,28 478,26 813,76 Wielokrotni 19846 5,04 0 30,23 2009 Pierwszorazowi 14623 20,52 423,99 752,24 Wielokrotni 21968 22,76 13,66 0 Ryc. 7. Częstość zakaŝeń na 100 tys. dawców pierwszorazowych RCKiK w Bydgoszczy Fig. 7. The prevalence of infections per 100,000. first-time donors RCKiK in Bydgoszcz

556 M. MAJKOWSKA Wśród dawców pierwszorazowych (Rycina 7) częstość zakaŝeń HIV na początku dekady wykazywała róŝne wahania, a począwszy od 2006 roku zauwaŝa się sukcesywny wzrost częstości zakaŝeń tym wirusem. Od 2005 roku zauwaŝa się nagłe zmniejszenie częstości zakaŝeń HCV. Największą częstość zakaŝeń HBV stwierdzono w roku 2003 (1133,66 na 100 tys. dawców), mimo, Ŝe najwięcej wykrytych zakaŝeń wirusem HBV odnotowano w latach 2007 2009 (Rycina 5). Częstość zakaŝeń wirusem HBV w latach pozostałych utrzymuje się na w miarę stabilnym poziomie. Wśród dawców pierwszorazowych w pierwszym pięcioleciu dominowały zakaŝenia HCV (oprócz roku 2003), a od roku 2005 sytuacja uległa odwróceniu (wspomniana wcześniej wysoka zapadalność na WZW B w naszym województwie), natomiast najmniejszą częstość zakaŝeń stwierdza się dla wirusa HIV. Podobnie wśród dawców wielokrotnych (Tabela 3, Rycina 8) wirus HCV miał największy udział w zakaŝeniach w latach 2000 2004. Wprowadzenie technik NAT w roku 2005 zwiększyło częstość wykrywania zakaŝeń innymi wirusami (wartości poszczególnych są do siebie zbliŝone). Ryc. 8. Częstość zakaŝeń na 100 tys. dawców wielokrotnych RCKiK w Bydgoszczy Fig. 8. The prevalence of infections per 100,000. multiple donors RCKiK in Bydgoszcz PODSUMOWANIE Pierwszorazowi dawcy krwi zwykle stanowią bezpośrednie odwzorowanie występowania zakaŝeń w całej populacji. Dawcy wielokrotni stanowią grupę wyselekcjonowanych osób, świadomych potencjalnych zagroŝeń, unikających ryzykownych zachowań i charakteryzującą się duŝo niŝszą częstością występowania zakaŝeń wirusami HIV, HCV i HBV. Mała liczba zakaŝeń HIV u dawców krwi jest odzwierciedleniem niskiej częstość zakaŝeń tym wirusem w ogólnej populacji. Wykrywalność zakaŝeń HBV wśród dawców województwa kujawsko-pomorskiego nie pokrywa się ze zmniejszeniem ogólnopolskiej zachorowalności na WZW B. Częstość zakaŝeń wirusem HCV wykazuje tendencje zniŝkowe, zarówno wśród dawców jak i w ogólnej populacji polskiej. Zwiększenie czułości technik NAT oraz zmniejszenie puli zwiększyło częstość wykrywania wirusów przenoszonych drogą krwi w okienku serologicznym, ukrytym zakaŝeniu lub w przypadku występowania mutantów wirusa, zwłaszcza u dawców wielokrotnych.

Epidemiologia zakaŝeń wirusowych w latach 2000 2009 557 PIŚMIENNICTWO 1. Korsak J, Łętowska M. (red.) Transfuzjologia kliniczna. α-medica Press 2009; 223-254. 2. Łętowska M (red.). Medyczne zasady pobierania krwi, oddzielania jej składników i wydawania, obowiązujące w jednostkach organizacyjnych publicznej słuŝby krwi. Diagnostyka czynników zakaźnych przenoszonych przez krewi. Warszawa, Instytut Hematologii i Transfuzjologii, 2010. 3. Brojer E. Badania molekularne czynników zakaźnych u krwiodawców podnoszenie bezpieczeństwa przetoczeń i wykrywanie potencjalnych zagroŝeń. Acta Haematologica Polonica 2007; 38 (2): 29-31. 4. Brojer E, Grabarczyk P, Liszewski G, Łętowska M, Allain JP. i Zespół ds. Badań Wirusologicznych Regionalnych Cen. Krwiod. I Krwiolecz. Analiza serologiczna i molekularna donacji HBsAg ( ) HBV DNA (+) zidentyfikowana w trakcie badań przeglądowych u polskich dawców krwi. Acta Haematologica Polonica 2007; 38 (2): 101-102. 5. Roczne biuletyny: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce. NIZP-PZH oraz Główny Inspektorat Sanitarny. Roczniki od 2000 do 2009. 6. Uaktualnienia rocznych biuletynów: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce-uaktualnienie. NIZP-PZH oraz Główny Inspektorat Sanitarny. Roczniki od 2000 do 2009. 7. Madaliński K. Badania przeglądowe zakaŝeń wirusem zapalenia wątroby typu C. Abbott Voice Nr 2009; 2(20): 3-7. 8. Wojtyniak B, Goryński P. (red.). Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008; 127-155; 9. Dane uzyskane z systemu komputerowego Bank Krwi RCKiK w Bydgoszczy. Praca wpłynęła do Redakcji 20.06.2011 r. i została zakwalifikowana do druku 29.06.2011 r. Adres słuŝbowy Autora: Mgr Małgorzata Majkowska Pracownia Diagnostyki Wirusologicznej i Bakteriologicznej Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Bydgoszczy ul. Markwarta 8 85-015 Bydgoszcz tel. 52 322 18 71 (do 74) rckik_w@rckik-bydgoszcz.com.pl