Wprowadzenie do leksykografii polskiej

Wprowadzenie do leksykografii polskiej

NR 101

Piotr Żmigrodzki Wprowadzenie do leksykografii polskiej Wydanie trzecie rozszerzone Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2009

Redaktor serii: Językoznawstwo Polonistyczne Olga Wolińska Recenzenci wydania pierwszego Maciej Grochowski Bogdan Walczak

5 Spis treści Przedmowa 011 1 Przedmiot i zakres leksykografii 014 11 Rozumienie pojęć leksykografia i leksykologia 014 12 Leksykografia a językoznawstwo 016 2 Metodologiczne i teoretyczne podstawy współczesnej leksykografii 020 21 Leksykografia jako nauka o słownikach językowych Słownik językowy 0000 a encyklopedia 020 22 Próba typologii słowników 023 23 Metody opracowywania słowników 027 231 Metoda tradycyjna 030 232 Metoda komputerowa Rola korpusów elektronicznych w opraco- 0000 wywaniu słowników 031 24 Najważniejsze teorie leksykograficzne XX wieku w Polsce 034 241 Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego 034 242 Teoria Macieja Grochowskiego 243 Dyskusje metodologiczne lat 80 036 038 244 Lata 90 Koncepcja słownika przyjaznego użytkownikowi 041 3 Podstawowe elementy opisu leksykograficznego 045 31 Wyraz, leksem, jednostka leksykalna, czyli co jest przedmiotem opisu 0000 w słowniku 045 32 Pojęcie makrostruktury i mikrostruktury słownika 052 33 Makrostruktura słownika i czynniki wpływające na jej kształt 053 331 Układ haseł 053 332 Dobór haseł w słowniku 054

6 Spis treści 333 Różne możliwości hasłowania tych samych faktów językowych 056 334 Homonimia a siatka haseł w słownikach 335 Hasła odsyłaczowe i odsyłanie w słowniku 058 062 34 Mikrostruktura słownika Artykuł hasłowy i jego elementy składowe 063 341 Wyraz hasłowy 063 342 Informacja gramatyczna 064 343 Kwalifikatory 068 344 Definicja Problemy opisu znaczenia w słownikach ogólnych 070 3441 Wydzielanie i szeregowanie znaczeń w obrębie hasła 071 34411 Teoretyczne ujęcia wieloznaczności 071 34412 Odzwierciedlenie wieloznaczności w hasłach 0000 słownikowych 076 3442 Typy definicji w słownikach ogólnych języka polskiego 079 000 3443 Definicje słownikowe na tle postulatów semantyki lek- 0000 sykalnej 081 34431 Zasady definiowania jednostek leksykalnych 34432 Błędy i usterki w definicjach słownikowych 3444 Definicje w Innym słowniku języka polskiego jako przy- 084 087 0000 kład alternatywnej metody wyjaśniania znaczeń 092 345 Ilustracja materiałowa w haśle 094 346 Związki frazeologiczne i ich miejsce w strukturze słownika 099 3461 Pojęcie związku frazeologicznego wobec ustaleń teorety- 0000 cznych współczesnego językoznawstwa 099 3462 Miejsce informacji o frazeologii w strukturze słowników 0000 języka polskiego 102 347 Inne składniki struktury artykułów hasłowych 107 3471 Informacje o wymowie 107 3472 Informacje o pochodzeniu wyrazów 108 3473 Informacje o obecności hasła w innych słownikach 108 3474 Informacja o możliwości dzielenia wyrazu 109 3475 Wskazówki poprawnościowe 109 4 Dodatkowe czynniki wpływające na kształt słownika 111 41 Normatywizm w opisie leksykograficznym 42 Perswazyjność w opisie leksykograficznym 43 Leksykografia wobec nacisków politycznych 111 113 116 44 Leksykografia wobec czynników obyczajowych 119 441 Problem wulgaryzmów w słownikach 442 Słowniki a poprawność polityczna 119 121 5 Z historii polskiej leksykografii 124 51 Pierwsze słowniki na ziemiach polskich 125

Spis treści 7 52 Słowniki okresu od połowy XVI do końca XVIII wieku 128 521 Słownik J Mączyńskiego 129 522 Słownik Knapiusza 130 523 Słownik MA Trotza 132 524 Inne słowniki tego okresu 133 53 Leksykografia XIX i 1 połowy XX wieku 531 Słownik języka polskiego SB Lindego 137 137 532 Słownik tzw wileński 533 Słownik tzw warszawski 140 142 534 Inne słowniki XIX i 1 połowy XX wieku 143 5341 Słowniki ogólne 143 5342 Pozostałe typy słowników 146 54 Próba podsumowania 148 6 Polska leksykografia współczesna 61 Ogólna charakterystyka okresu 151 152 611 Periodyzacja 152 612 Uwagi o strukturze leksykografii najnowszej 154 62 Słowniki ogólne 156 621 Słownik języka polskiego PAN pod redakcją W Doroszewskiego 0000 (SJPD) 157 622 Mały słownik języka polskiego (MSJP) 159 623 Słownik języka polskiego PWN pod redakcją M Szymczaka 0000 (SJPSz) 161 624 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod redakcją H Zgół- 0000 kowej (PSWP) 163 625 Słownik współczesnego języka polskiego pod redakcją B Dunaja 0000 (SJPDun) 165 626 Inny słownik języka polskiego pod redakcją M Bańki (ISJP) 166 627 Uniwersalny słownik języka polskiego pod redakcją S Dubisza 0000 (USJP) 171 63 Słowniki synonimów (wyrazów bliskoznacznych) i antonimów 173 631 Synonimia i inne relacje semantyczne w ujęciu językoznawczym 632 Dobór wyrazów R Zawilińskiego Tezaurus a słownik synoni- 173 0000 mów 178 633 Słownik wyrazów bliskoznacznych pod redakcją S Skorupki 0000 (SWB) 181 634 Słownik synonimów A Dąbrówki, E Geller i R Turczyna 183 635 Słownik synonimów polskich PWN 184 636 Dystynktywny słownik synonimów A Nagórko, M Łazińskiego 0000 i H Burkhardt 186 637 Inne słowniki synonimów 189 638 Słowniki antonimów 191

8 Spis treści 64 Słowniki frazeologiczne 193 641 Słownik frazeologiczny języka polskiego S Skorupki 193 642 Słowniki S Bąby 195 643 Wielki słownik frazeologiczny P Müldnera-Nieckowskiego 196 644 Inne słowniki frazeologiczne 197 645 Uwagi podsumowujące 198 65 Słowniki etymologiczne 198 651 Słownik A Brücknera 652 Słownik F Sławskiego 199 200 653 Etymologiczny słownik języka polskiego A Bańkowskiego 201 654 Inne źródła wiedzy o pochodzeniu wyrazów 203 66 Słowniki wyrazów obcych 205 661 Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych W Kopa- 0000 lińskiego 206 662 Słowniki wyrazów obcych PWN 207 663 Inne duże słowniki wyrazów obcych 208 664 Słownik wyrazów obcych i trudnych A Markowskiego i R Pa- 0000 welca 210 665 Słownik dla młodzieży R Pawelca 210 67 Słowniki poprawnościowe 211 671 Słowniki ortograficzne 212 6711 Charakterystyka ogólna 213 6712 Ważniejsze słowniki ortograficzne języka polskiego 215 67121 Nowy słownik ortograficzny PWN (NSO 0000 PWN) 215 67122 Wielki słownik ortograficzny PWN (WSO 0000 PWN) 216 67123 Zasady pisowni S Jodłowskiego i W Taszy- 0000 ckiego 216 67124 Ortograficzny słownik ucznia PWN 217 67125 Słownik dla najmłodszych E Polańskiego 218 67126 Leksykon ortograficzny E Polańskiego i P Żmi- 0000 grodzkiego 219 67127 Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny pod re- 0000 dakcją J Podrackiego 220 67128 Inne słowniki ortograficzne 221 672 Słowniki ortoepiczne 222 6721 Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN (NSPP) 223 6722 Słownik wyrazów kłopotliwych 225 6723 Inne słowniki ortoepiczne 226 6724 Słowniki wymowy (ortofoniczne) 227 6725 Słowniki fleksyjne 228 67251 Mały słownik odmiany wyrazów trudnych 229 67252 Mały słownik odmiany nazw własnych 229

Spis treści 9 67253 Czasownik polski Z Saloniego 230 67254 Słowniki S Mędaka 231 67255 Mały słownik rzeczowników osobliwych 231 68 Słowniki odmian językowych 232 681 Słownik gwary studenckiej (SGS) 233 682 Słownik polszczyzny potocznej PWN 234 683 Słownik argotyzmów 235 684 Nowy słownik gwary uczniowskiej 236 685 Inne słowniki odmian językowych 237 69 Słowniki naukowe 238 691 Charakterystyczne cechy opisu w słowniku naukowym (na przy- 0000 kładzie Słownika polszczyzny XVI wieku i Słownika syntakty- 0000 czno-generatywnego czasowników polskich) 239 692 Ważniejsze dzieła polskiej leksykografii naukowej 245 610 Słowniki elektroniczne (komputerowe) 251 6101 Słowniki offline 6102 Słowniki online 254 256 61021 Słowniki profesjonalne 61022 Słowniki amatorskie 256 259 6103 Elektroniczne korpusy tekstów języka polskiego 262 Aneks (wklejka) Suplement Polska leksykografia w latach 2005 2008 0 265 Bibliografia 281 Indeks ważniejszych terminów 309

11 Przedmowa Ostatnie pięćdziesięciolecie to okres szybkiego rozwoju leksykografii gałęzi językoznawstwa obejmującej teorię i praktykę opracowywania słowników Postęp ten przejawia się zarówno w aspekcie ilościowym (liczba nowo wydawanych prac), techniczno-warsztatowym (automatyzacja gromadzenia materiału i opracowywania gotowych haseł) oraz metodologicznym (doskonalenie koncepcji opisu wyrazów w słownikach) Na gruncie polskim opisywane procesy nasiliły się w latach 90 XX wieku i były związane z przemianami polityczno- -ekonomicznymi, przede wszystkim z uwolnieniem rynku wydawniczego W tej sytuacji jednym z najważniejszych zadań edukacyjnych stało się kształcenie użytkowników słowników, tak aby nie tylko nabyli umiejętność efektywnego posługiwania się słownikiem (odczytania zawartych w nim informacji), ale również zyskali orientację na leksykograficznym rynku wydawniczym, zdolność wyboru spośród wielu pozornie podobnych słownika odpowiedniego do indywidualnych potrzeb Prezentowany podręcznik ma w zamyśle autora spełnić właśnie to zadanie Pod względem zawartości i układu materiału jest on zgodny z koncepcją leksykograficznego kształcenia studentów filologii polskiej, jaką przedstawiono wcześniej w artykule wydrukowanym w Poradniku Językowym (Żmigrodzki 2001b) Najogólniej mówiąc, idzie o to, aby zerwać z traktowaniem leksykografii jako dodatku do zajęć z leksykologii lub wstępu do językoznawstwa, którego celem jest wskazanie studentowi słowników, z jakich mógłby skorzystać przy zgłębianiu innych dyscyplin lingwistycznych W niniejszym ujęciu leksykografia ma być kursem o celach przede wszystkim praktycznych, tzn ma zapoznawać z konwencjami opisu stosowanymi w słownikach języka polskiego oraz z dostępną współcześnie ofertą słowników, dając jednocześnie studentowi niezależnie od tego, czym się będzie zajmował po opuszczeniu uczelni uniwersalne i zobiektywizowane narzędzia oceny słowników

12 Przedmowa Takim zadaniom jest podporządkowany tok wykładu Dwa początkowe rozdziały traktują o problematyce ogólnej i metodologicznej: od zdefiniowania pojęcia leksykografii przez wskazanie istotnych cech słownika językowego i metod tworzenia słowników aż do przeglądu współczesnych koncepcji teoretycznych, które wywierają (wywarły) wpływ na najnowszą polską leksykografię Przedmiotem rozdziałów 3 i 4 są kwestie warsztatu słownikarskiego, przede wszystkim najważniejsze w analizie leksykograficznej zagadnienie struktury słownika: wzajemnego układu haseł oraz wewnętrznej budowy artykułu hasłowego Tej ostatniej kwestii poświęcono najwięcej miejsca, jako że ma ona największy wpływ na charakter słownika, a także jego jakość W tym też obszarze mieszczą się różnice między słownikami różnych typów i dla różnych adresatów Przyjęto problemowy układ prezentacji, tzn analizuje się kolejne składniki artykułu hasłowego, porównuje ich wypełnienie w różnych słownikach, przede wszystkim słownikach ogólnych Rzecz jasna, nie można było przy tym uniknąć przywołań pewnych elementów teoretycznej wiedzy językoznawczej, np z zakresu semantyki (zasady definiowania), frazeologii (definicja związku frazeologicznego), fleksji (problematyka rodzaju gramatycznego) Pojawiają się one w paragrafach poświęconych odpowiednim elementom artykułów hasłowych Ogólnym więc celem rozdziału 3 jest przekazanie odbiorcy w miarę uniwersalnej wiedzy o strukturze słownika, jaką będzie mógł w przyszłości zastosować do dowolnego źródła leksykograficznego Rozdział 4 dotyczy wpływu, jaki wywierają czynniki pozajęzykoznawcze na kształt opisu słownikowego: społeczno-kulturowe i ideologiczne Rozdziały 5 i 6 mają już charakter przeglądowy W rozdziale 5 przedstawiono krótką historię polskich słowników od czasów najdawniejszych do połowy XX wieku, wraz z próbą jej periodyzacji W rozdziale 6 omówiono (z konieczności skrótowo) współczesną ofertę leksykograficzną, czyli wybrane słowniki dostępne na rynku w czasie powstawania tego podręcznika Poszczególne leksykony są prezentowane według najogólniej wyodrębnionych ich typów, a komentarze autorskie mają charakter przede wszystkim faktograficzny Starano się unikać recenzowania poszczególnych pozycji, choć w niektórych wypadkach przywołuje się recenzje drukowane w czasopismach naukowych Przeważnie jednak podaje się tylko informacje, na których podstawie odbiorca, odwoławszy się do wiedzy wyniesionej z wcześniejszych, teoretycznych rozdziałów, może sobie wyrobić opinię o danej pozycji W toku wykładu pojawiają się wyrażenia rynek leksykograficzny, oferta leksykograficzna, które dla czytelników mogą być zaskakujące W sposób jednak nieunikniony tworzenie słowników przestało być li tylko formą służby narodowi, misji edukacyjnej (jak je pojmowano w Polsce przed 1989 rokiem), ale stało się również rodzajem działalności komercyjnej, nastawionej na zysk Użytkownik słownika nie tylko obcuje z wytworem działań intelektualno- -warsztatowych pewnej osoby lub grupy osób, ale zwłaszcza będąc nabywcą

Przedmowa 13 wciela się w określoną rolę w grze rynkowej, w jaką dzieła leksykograficzne są włączone na równi z innymi publikacjami O tej przemianie nie wolno zapominać Dlatego też w tym opracowaniu koncentrujemy uwagę na słownikach przeznaczonych dla szerszych kręgów odbiorców, a redukujemy do minimum charakterystykę słowników ściśle naukowych Uważamy, iż student powinien się z nimi zapoznawać podczas zajęć z innych przedmiotów (zgodnie z zakresem danego słownika) Tytuł niniejszej książki Wprowadzenie do leksykografii polskiej ma swe uzasadnienie Mimo niemałej przecież objętości zdołaliśmy w niej przekazać tylko i wyłącznie podstawowe informacje z przedmiotowej dziedziny, która okazała się niezwykle rozległa, bogata w problematykę i literaturę Głównymi adresatami podręcznika są studenci filologii polskiej (stąd celowe pominięcie problematyki słowników przekładowych i przeznaczonych dla obcokrajowców), ewentualnie innych kierunków filologicznych, którzy znajdą tu kompendium wiedzy o warsztacie i rynku leksykograficznym Staraliśmy się wykład formułować w miarę możliwości językiem prostym i syntetycznie Poszerzenie przedstawianej problematyki odbiorca może osiągnąć, kierując się odsyłaczami bibliograficznymi, umieszczanymi w tekście dość licznie Dzięki temu podręcznik usatysfakcjonuje również osoby bardziej zainteresowane tematem, o poziomie znajomości przedmiotu wyższym niż podstawowy Wywód ilustrujemy, rzecz jasna, cytatami z haseł słownikowych, staramy się jednak ograniczać je do niezbędnego minimum Książka ta nie ma bowiem zastępować odbiorcy kontaktu ze słownikami, ale tylko stanowić dlań przewodnik i przygotowanie do ich lektury Z tego także powodu nie zamieszczamy reprodukcji fragmentów omawianych leksykonów, poza kilkoma wyjątkami, dotyczącymi dzieł o specyficznym układzie edytorskim Wówczas odwołanie się do kodu wizualnego może najlepiej uzmysłowić czytelnikowi opisywane zjawisko Prezentowana praca nie pretenduje do doskonałości Jest to raczej podsumowanie pewnego etapu refleksji nad leksykografią, dawniejszą i nowszą Brak aktualnego podręcznika leksykografii stał się jednak ostatnio tak dotkliwy, że na jego wypełnienie nie można było dłużej czekać Widzenie obiektu badań ma tu charakter autorski (podobnie było zresztą we wcześniejszych podręcznikach tego przedmiotu: G r ochowski 1982 i Miodunka 1989), choć jak się wydaje w ogólności zgodny z nowoczesnymi polskimi ujęciami metaleksykograficznymi Szczególnie fragmentaryczny może się wydać opis najnowszej oferty słowników, a dzieje się tak z powodu ich mnogości i braku ich dokładniejszych analiz Jeśli w przyszłości takie analizy zostaną przeprowadzone, to z pewnością powiększą nasz stan wiedzy na ten temat i przyczynią się do powstania następnych, dokładniejszych prac syntetycznych oraz monograficznych

309 Indeks ważniejszych terminów antonimia, 176 177 artykuł hasłowy, 52 błędne koło, 88 definicja gramatyczna, 80 81 definicja kognitywna, 90 definicja konstrukcyjna, 82 definicja metajęzykowa, 83 definicja ostensywna, 83 84 definicja pragmatyczna, 82 definicja przedmiotowa, 83 definicja realnoznaczeniowa, 79 definicja regulująca, 82 definicja równościowa, 81 definicja semantyczna, 82 definicja sprawozdawcza, 82 definicja strukturalna, 80 definicja strukturalno-znaczeniowa, 80 definicja synonimiczna, 80, 87 definicja zakresowa, 80 definiendum, 81 definiens, 81 digitalizacja, 252 253 dykcjonarz, 124 elektroniczny tłumacz, 27 encyklopedyzm, 36, 89 90 etykieta leksemu, 47 forma hasłowa, patrz wyraz hasłowy hasło, 52, 54 hasłowanie, 56 hiperonim, 176 hiponim, 176 hiponimia, 176 holonim, 271 holonimia, 258 homofonia, 59 homografia, 59 homonimia, 58 60 homonimia absolutna, 59 homonimia całkowita, 59 homonimia częściowa, 59 homonimia fleksyjna, 59 homonimia słowotwórcza, 59 homonimy, 58 idem per idem, patrz błędne koło ignotum per ignotum, 88 implikacja, 175 informacja gramatyczna, 64 informacja gramatyczna bezpośrednia, 64 informacja gramatyczna eksplicytna, 64 informacja gramatyczna implicytna, 64 informacja gramatyczna pośrednia, 64 informacja statystyczna, 240 jednostka leksykalna, 48

310 Indeks ważniejszych terminów kolokacje, 273 komplementarność, 177 komputerowy korpus tekstów, 262 konwersja leksykalna, 177 leksem, 47 leksykografia, 14 16 leksykologia, 14 leksykon, 125 makrostruktura słownika, 52 mamotrekty, 125 mamotrepty, patrz mamotrekty meronim, 271 meronimia, 258 metaleksykografia, 16 mikrostruktura słownika, 52 nomenklator, 125 normatywizm, 36, 111 113 normatywizm opisowy, 113 normatywizm selekcyjny, 112 perswazja, 113 perswazyjność, 36, 113 podhasło, 52 polisemia, 71 75 polisemia nieregularna, 73 polisemia regularna, 73 polisemia regularna produktywna, 74 słownik a fronte, 24, 53 słownik a tergo, 24, 53 słownik aktywny, 26 słownik alfabetyczny, 24 słownik derywowany, 265 słownik diachroniczny, 26 słownik elektroniczny, 27, 251 252 słownik gniazdowy, 24 słownik jednojęzyczny, 23 słownik językowy, 21 23 słownik kombinatoryczny, 26 słownik komputerowy, 252 słownik minimum, 26 słownik naukowy, 25, 238 239 słownik normatywny, 26 słownik offline, 27, 254 słownik ogólny, 24 słownik online, 27, 254 słownik opisowy, 26 słownik pasywny, 26 słownik pedagogiczny, 25 słownik pojęciowy, 24, 53 słownik popularny, 25 słownik prymarnie elektroniczny, 252 słownik przekładowy, 24 słownik rymów, 25 słownik specjalistyczny, 24 słownik synchroniczny, 26 słownik zdigitalizowany, 252 słownik-prototyp, 43, 155 sprzeczność, 177 struktura leksykografii, 154 155 synonimia, 173 176 tezaurus, 178 180 troponimia, 258 wieloznaczność, patrz polisemia wokabularz, 124 125 wyraz fonologiczny, 46 wyraz graficzny, 46 wyraz gramatyczny, 46 wyraz hasłowy, 52 53, 63 64 wyraz tekstowy, 46 związki frazeologiczne, typy, 99

312 Projektant okładki Zenon Dyrszka Redaktor Małgorzata Pogłódek Redaktor techniczny Małgorzata Pleśniar Korektor Agnieszka Plutecka Copyright 2009 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone ISSN 1644-0552 ISBN 978-83-226-1852-3 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul Bankowa 12B, 40-007 Katowice wwwwydawnictwousedupl e-mail: wydawus@usedupl Wydanie III Ark druk 19,5 + wklejka Ark wyd 24,0 Przekazano do łamania w grudniu 2008 r Podpisano do druku w marcu 2009 r Papier offset kl III, 80 g Cena 36 zł Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P Rybiński, J Dąbek, Spółka Jawna ul Brzeska 4, 87-800 Włocławek