I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOLOGIA W ELEKTRONICE Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa, 16-17.10.2000 PROEKOLOGICZNE STRATEGIE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁU ELEKTRONICZNEGO Joanna FLORKOWSKA TRĄBIŃSKA Przemysłowy Instytut Elektroniki ul. Długa 44/50, 00-241Warszawa, tel. 831 51 29 W referacie przedstawiony zostanie rozwój proekologicznych strategii przedsiębiorstw w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat, główne kierunki polityki proekologicznej przedsiębiorstw przemysłu elektronicznego, stosowane systemy i metody zarządzania środowiskowego oraz obszary działalności proekologicznej. 1. WPROWADZENIE Wraz z rozwojem przemysłu i wzrostem ilości produkowanych wyrobów podejście do ochrony środowiska i zapobieganie jego degradacji podlegało ciągłej ewolucji. Pierwsze kroki w kierunku ochrony środowiska podjęto w latach 50-tych. Działania ograniczały się do zmniejszenia wpływu działalności gospodarczej i bytowej człowieka na środowisko poprzez ograniczanie skutków działalności, głównie zmniejszanie stężenia zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska [1]. Odpady płynne poddawano rozcieńczaniu, gazowe rozprzestrzeniano na większym obszarze, sądząc, że zanieczyszczenia o mniejszym stężeniu zostaną zasymilowane przez przyrodę i w sposób naturalny unieszkodliwione. Odpady stałe wywożone były na składowiska. W latach 70-tych zastosowano metodę filtrowania zanieczyszczeń [1]. Budowano oczyszczalnie, w których oddzielano i zatrzymywano część zanieczyszczeń z odprowadzanych do środowiska odpadów produkcyjnych. Wyizolowane w procesie filtracji, szkodliwe substancje stałe, wymagały zastosowania dodatkowego procesu unieszkodliwiania, a powstające w etapie końcowym odpady - specjalnie do tego celu przeznaczonych składowisk. 196
Lata 80-te to okres wprowadzania recyklingu odpadów. Z odpadów powstających w procesach produkcyjnych oraz wyrobów wycofywanych z użycia odzyskiwano niektóre substancje tj szkło, papier, metale rzadkie i szlachetne,. Następnie poddawano je obróbce i wykorzystywano jako surowce wtórne. Innymi słowy działania w zakresie ochrony środowiska do lat 80-tych skupiały się głównie na procesie produkcyjnym i nie przynosiły oczekiwanych efektów. W latach 90-tych nastąpiła generalna zmiana podejścia do produkcji i konsumpcji z punktu widzenia ochrony środowiska. Przyjęto nową koncepcję zarządzania środowiskiem opartą na modelu zrównoważonego rozwoju (ang. Sustainable Development), którego głównym celem jest zharmonizowanie działalności człowieka i jego potrzeb ze środowiskiem naturalnym i jego możliwościami. 2. STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Podstawowe wytyczne dotyczące ochrony środowiska dla wszystkich grup i narodów podano w Światowym Programie Naprawczym Agenda XXI. Jednocześnie Agenda zobowiązuje rządy i grupy reprezentujące przemysł do uznania zarządzania w odniesieniu do ochrony środowiska za jeden z najważniejszych zbiorowych priorytetów i klucz do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju [1]. Ponadto do podejmowania inicjatyw w kierunku zarządzania środowiskiem i stworzenia warunków do realizacji wytycznych dotyczących ochrony środowiska, zdefiniowania i wdrożenia instrumentów ekonomicznych promujących czystą produkcję oraz właściwą przedsiębiorczość w odniesieniu do środowiska. Celem strategii zrównoważonego rozwoju jest utrzymanie wysokiego standardu życia przy zachowaniu zasobów naturalnych i bardziej racjonalnym korzystaniu z nich oraz nie ograniczanie możliwości rozwoju przyszłym pokoleniom. Wiodące założenie nowej strategii polega na prewencji przed skutkami działalności człowieka, polegającej na właściwym zarządzaniu zasobami naturalnymi, redukcji ryzyka i niebezpieczeństwa, promowaniu i wdrażaniu działań nieszkodliwych, monitoringu środowiska i zabezpieczeń, redukcji ilości odpadów (ciekłych, stałych i gazowych) przypadających na jednostkę gospodarczą, oraz ich recyklingu. Jedną z metod realizacji programu zrównoważonego rozwoju jest Czysta Produkcja (CP), kompleksowy program zarządzania procesami technologicznymi w kierunku zapobiegania i przeciwdziałania zanieczyszczeniom i zagrożeniom oraz degradacji środowiska. Program CP uwzględnia wpływ wszystkich czynników związanych z produkcją i produktem, mających wpływ na środowisko. 3. GŁÓWNE KIERUNKI PROEKOLOGICZNEJ DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Uchwalone dyrektywy i zarządzenia dotyczące ochrony środowiska, nakładają na przedsiębiorstwa nie tylko obowiązek zapobiegania degradacji środowiska, ale również odpowiedzialność za wszelkie negatywne skutki ich działalności, także odpowiedzialność materialną. Dążenie do zmniejszenia kosztów produkcji oraz promocja produktów ekologicznych jest podstawowym czynnikiem motywującym do wprowadzenia właściwego systemu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie. Stosowane są dwa standardy systemów zarządzania środowiskowego [7]: 197
a) system EMAS (ang. Eco-Management and Auditing Scheme)- indywidualny, dobrowolny system zarządzania, kreowany na potrzeby przedsiębiorstwa. System ten obejmuje politykę przedsiębiorstwa, w której cele i środki ustanawiane są dobrowolnie w zależności od możliwości i potrzeb przedsiębiorstwa, w ramach obowiązujących norm i dyrektyw środowiskowych. Określane są mechanizmy polityki środowiskowej, ustalana odpowiedzialność za jej realizację, odpowiedzialność za stosowanie i przestrzeganie przepisów, ustalana polityka kontroli oraz sposoby promocji polityki środowiskowej w kręgach związanych z przedsiębiorstwem. System ten stosowany jest głównie w dużych przedsiębiorstwach i certyfikowany na zgodność z określonymi normami lub dyrektywami. W ramach takiego systemu przedsiębiorstwa wprowadzają własne etykiety dla wyrobów przyjaznych środowisku, które są wyróżnikiem wśród produkowanych wyrobów i stanowią świadectwo, że dany wyrób jest przyjazny środowisku a przedsiębiorstwo w swojej działalności dąży do minimalizacji negatywnego wpływu na środowisko. b) standard zarządzania wg norm ISO 14000. System ten jest kreowany, wdrażany a następnie certyfikowany na zgodność z wymaganiami wymienionych norm. Według ISO 14000 przedsiębiorstwo określa i przestrzega ustalonej polityki i procedury działania, zapewnia zgodność działania systemu z wymaganiami norm oraz deklaruje stałą poprawę oddziaływania na środowisko. System ten obejmuje i reguluje cały obszar działalności i zarządzania przedsiębiorstwa w odniesieniu do środowiska, w tym planowanie, wdrażanie i działanie systemu, produkcję, sprawdzanie i korygowanie, marketing, zarządzanie wyrobem i odpadami. System ten jest częścią systemu zapewnienia jakości w przedsiębiorstwie wg ISO 9000. Przygotowanie i działanie systemu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie wg ISO 14000, przebiega podobnie jak w systemie zapewnienia jakości (ISO 9000), to jest według tzw. spirali jakości. 2. Polityka środowiskowa Ciągłe udoskonalanie cyklu: Planowanie-wykonanie-sprawdzeniedziałanie 3. Planowanie 1. Główne zobowiązania 4. Wdrożenie 5. Sprawdzanie 6.Przeglądy zarządzania Start Rys.1 Etapy tworzenia, wdrażania i działania systemu zarządzania (wg [8]). Etap 1 polega na wyznaczeniu celów zarządzania środowiskowego oraz podjęciu zobowiązań do stworzenia i przestrzegania przyjętego systemu, określane są zadania do wykonania oraz ustalana odpowiedzialność za ich wykonanie. W etapie 2 definiowana jest polityka środowiskowa przedsiębiorstwa, odpowiednio do poziomu wpływu działalności przedsiębiorstwa na środowisko, uwzględniająca zobo- 198
wiązanie do zapewnienia ochrony przed zanieczyszczeniem oraz przestrzegania stosownych przepisów. W etapie 3 określane są obiekty podlegające systemowi zarządzania, ustalane cele i plany wdrożenia i działania kierunków strategicznych. Tworzone są i podtrzymywane procedury, wg których będzie prowadzona identyfikacja wpływu działalności przedsiębiorstwa, wyrobu i obsługi na środowisko, identyfikacja wymagań, przepisów prawnych, obiektów i środków, które powinny być uwzględnione w polityce zarządzania. Na tym etapie opracowywany jest program zarządzania środowiskiem pod kątem wyznaczonych celów, z uwzględnieniem wyznaczenia odpowiedzialności i określenia ram czasowych poszczególnych etapów realizacji postawionych zadań. Etapy 4 i 5 polegają na realizacji zamierzeń, wdrożeniu ustalonej struktury, w której określone są role, odpowiedzialność i uprawnienia, między innymi: - wdrożeniu i realizacji procesu czystej produkcji (PCP); - opracowywaniu procedur uwzględniających sytuacje, dla których brak procedur prowadziłby do uchybień oraz procedur postępowania w przypadku zagrożenia, i procedur zapobiegania i łagodzenia wpływu na środowisko; - zapewnieniu bezpieczeństwa w sytuacjach awaryjnych; - przeprowadzaniu szkoleń w celu podniesienia poziomu kompetencji i świadomości; - zapewnieniu komunikacji i wymiany informacji wewnątrz przedsiębiorstwa oraz pomiędzy powiązanymi zewnętrznymi oddziałami, - dokumentowaniu systemu zarządzania środowiskiem; - kontroli i monitorowaniu działalności i procesów technologicznych, czynników związanych wyrobami i ich obsługą, mających wpływ na środowisko, wyników funkcjonowania przyjętego systemu, kontroli dokumentacji i przeprowadzaniu auditów. Etap 6 obejmuje okresowe przeglądy systemu zarządzania, których celem jest sprawdzenie zgodności działania z przyjętym systemem. Przeglądy wykonywane są przez najwyższe kierownictwo przedsiębiorstwa a wyniki są podstawą do przeprowadzenia działań korygujących Następne etapy zarządzania środowiskowego wg ISO 14000 składają się z kolejnych następujących po sobie cykli zarządzania i działania (rys.2). Cykl zarządzania obejmuje określenie polityki środowiskowej, udoskonalanie i autoryzację planu, kontrolę zarządzania i przeglądy oraz regularne porównywanie efektywności systemu w odniesieniu do zmian i wymagań zewnętrznych. Strategia i polityka wyrobu określona jest poprzez kompromis pomiędzy potrzebami konsumenta i środowiska a możliwościami przedsiębiorstwa. W cyklu działania określane są zadania i cele do wykonania, formułowane plany udoskonalenia systemu, wdrożenie i obsługa, kontrola działania poprzez audity i przeglądy systemu, w celu podjęcia działań korygujących. Wybór celów i zadań przebiega indywidualnie w każdym przedsiębiorstwie w zależności od sfery działalności i specyfiki produkcji. Oba standardy mimo różnych dokumentów normatywnych są do siebie podobne. Główne obszary działalności przedsiębiorstw w ramach zarządzania środowiskowego są takie same i obejmują zarządzanie wyrobem, produkcją i odpadami. 199
Czynniki zewnętrzne Przeglądy zarządzania Udoskonalanie Kontrola & korekcja Cykl zarządzania Polityka zarządzania Planowanie Cykl działania Wdrożenie & działanie Rys. 2 Funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego (wg [8]). 3.1. Zarządzanie wyrobem Proces zarządzania wyrobem obejmuje cały okres życia wyrobu, począwszy od projektowania, poprzez produkcję, marketing i transport, okres użytkowania i obsługi aż do etapu wycofania z użycia. Pierwszy etap procesu zarządzania wyrobem to wyznaczenie grupy wyrobów podlegających zarządzaniu środowiskowemu oraz określenie parametrów jakie powinny spełniać, aby stały się przyjazne dla środowiska. Ustalenie głównych założeń polityki zarządzania wyrobem następuje po uwzględnieniu wszystkich ważniejszych czynników związanych z wyrobem i funkcjonujących w obszarze działania przedsiębiorstwa a mających wpływ na środowisko i działalność przedsiębiorstwa. Zidentyfikowane czynniki determinujące własności wyrobu i funkcjonujące w obszarze działalności przedsiębiorstwa są uwzględniane w procesie projektowania tego wyrobu i procesów technologicznych, w których powstaje. Na etapie projektowania stosowanych jest wiele metod, umożliwiających ocenę wpływu wyrobu na środowisko i stanowiących podstawę do właściwego zarządzania, między innymi: - metoda oceny cyklu życia (ang. LCA-Life Cycle Assessment) jest próbą uwzględnienia wpływu na środowisko wszystkich czynników dotyczących wyrobu, od momentu powstania (zużycie surowców i materiałów, wpływ procesu produkcyjnego, okres eksploatacji wyrobu, użycie, transport, dystrybucja) aż po koniec życia; - metoda wskaźnika ekologicznego (eko - wskaźnika), przyjętego przez Światową Radę Biznesu do spraw Zrównoważonego Rozwoju, wyrażanego jako iloraz korzyści i kosztów. Metoda stanowi podstawę do szacowania wpływu wyrobu na środowisko i jest wyznacznikiem do ustalania poziomu redukcji poszczególnych czynników w polityce zarządzania przedsiębiorstwa. Wskaźnik ten uwzględnia takie czynniki jak wpływ wyrobu na efekt cieplarniany, warstwę ozonową, zanieczyszczenie powietrza, zakwaszenie gleb, zawartość metali ciężkich, pestycydów, substancji rakotwórczych; - metoda kosztorysu ekologicznego stosowana jest na ogół dla wyrobów, które będą zarządzane zgodnie z przyjętym systemem zarządzania. Polega ona na wypełnieniu 200
formularza, w którym zapisywane są ilościowe wartości udziału czynników określonych przez eko-wskaźnik. Formularz zawiera również dane dotyczące całkowitej długości życia wyrobu i wpływu prostych napraw na wydłużenie jego cyklu życia, poboru energii, wagi wyrobu, sposobu opakowania oraz materiałów do tego stosowanych, zawartość recyklinowalnych metali i plastików oraz ocenę możliwości ich demontażu, zawartość substancji niebezpiecznych. Opracowany kosztorys stanowi podstawę do podjęcia właściwych działań w celu udoskonalenia systemu zarządzania produktem tak, aby stał się bardziej przyjazny środowisku, - metoda Fast-Five - polegająca na ocenie pięciu najbardziej istotnych czynników dotyczących wyrobu i procesu produkcji, mających wpływ na środowisko. Na ogół, czynnikami tymi są zużycie energii, łatwość recyklingu, zawartość substancji niebezpiecznych, trwałość oraz alternatywne metody obsługi poprodukcyjnej wyrobu. Na podstawie danych, określających poziom wpływu na środowisko ustalonych czynników, opracowywane są plany przyszłościowe przedsiębiorstwa, wyznaczające poziomy redukcji tych czynników i terminy realizacji, - metoda kosztów cyklu życia (ang. LCC-Life Cycle Cost ) - polega na ocenie kosztów wyrobu w całym okresie jego życia. Metoda ta, uwzględnia nie tylko koszty procesu produkcji i jej przygotowania, ale również koszty w okresie używania wyrobu, transportu, dystrybucji, koszty zarządzania odpadami oraz recyklingu. Na podstawie wyników analizy (wg powyższych metod oceny), wyznaczane są kierunki i obszary działania przedsiębiorstwa, w celu ustalenia optymalnej polityki zarządzania, zapewniającej minimalizację wpływu na środowisko przy zachowaniu lub polepszeniu własności użytkowych wyrobu i zwiększeniu korzyści przedsiębiorstwa. W procesie zarządzania wyrobem, dąży się do zapewnienia: - ochrony zasobów, realizowanej poprzez zmniejszenie wagi lub wielkości wyrobu (miniaturyzacja), zmniejszanie ilości stosowanych elementów, stosowanie materiałów lub elementów wtórnych z wyrobów wycofanych z użytkowania; - eliminacji substancji niebezpiecznych i szkodliwych; - zmniejszenia poboru energii przez wyrób; - zastosowania elementów i materiałów zapewniających powtórne wykorzystanie, zapewnienie recyklingu oraz unieszkodliwiania; - minimalizacji opakowań oraz stosowanie takich materiałów na opakowania, które ulegają degradacji oraz dają możliwość powtórnego wykorzystania, - projektowania wyrobów o dłuższym cyklu życia. 3.2. Zarządzanie produkcją Główne kierunki działania przedsiębiorstw w obszarze zarządzania produkcją zmierzają do takiej organizacji i modernizacji procesów technologicznych, aby zapewnić lub wyeliminować ich negatywny wpływ na środowisko. Realizacja zamierzeń z reguły przebiega zgodnie z zasadami programu czystej produkcji (PCP) i dotyczy: - ochrony energii, dzięki redukcji zużycia. Na ogół stosuje się w tym celu alternatywne źródła energii, metodę kogeneracji, wtórne wykorzystanie energii wytwarzanej w procesach produkcyjnych lub zastosowanie systemów oszczędności energii; - ochrony powietrza drogą redukcji emisji gazów i zanieczyszczeń lub eliminację gazów wpływających na efekt cieplarniany i warstwę ozonową; - ochrony wód poprzez zastosowanie systemów oczyszczania, recykling wody stosowanej w procesie produkcji; 201
- ochrony zasobów naturalnych poprzez minimalizację rodzajów i ilości stosowanych materiałów oraz wykorzystanie materiałów i elementów wtórnych; - ochrony gleby dzięki odpowiednim systemom zabezpieczeń przed zanieczyszczeniem substancjami szkodliwymi lub niebezpiecznymi, redukcji lub eliminacji tych substancji, zapewnienie kontroli i ciągłego monitoringu procesów technologicznych, oraz prowadzenie przeglądów i działań korygujących. Do realizacji wyznaczonych zadań stosowane są systemy informacyjne zapewniające komunikację i przesyłanie informacji wewnątrz i na zewnątrz przedsiębiorstwa, propagowanie polityki proekologicznej przedsiębiorstwa, efektów, korzyści i wagi prowadzonej działalności proekologicznej, świadomości odpowiedzialności i konsekwencji ewentualnych odchyleń od przyjętej polityki. 3.3. Zarządzanie odpadami Proces zarządzania odpadami z reguły polega na redukcji ilości odpadów, dzięki stosowaniu materiałów o wydłużonym cyklu życia lub materiałów i technologii dających możliwość ich odzyskania oraz wtórnego użycia. Dodatkowe funkcje zarządzania odpadami polegają na: - zarządzaniu składowiskami zasobów nadających się do wtórnego użycia; - organizacji i dystrybucji odzyskanych zasobów; - monitoringu gospodarki odpadami, obejmującym inwentaryzację odpadów, producentów oraz składowisk; - udostępnianiu informacji o odpadach, ich własnościach, wielkości produkcji; - ewidencji składowisk wraz ze stopniem i sposobem ich zabezpieczenia. 4. PODSUMOWANIE Integracja z krajami Unii Europejskiej wymusza dostosowanie systemu prawnego oraz gospodarki naszego kraju do standardów obowiązujących w UE. Proces dostosowywania prawa polskiego prawdopodobnie trwać będzie jeszcze kilka lat. Równolegle przebiega proces wprowadzania systemu zarządzania środowiskowego w polskich przedsiębiorstwach, głównie dużych przedsiębiorstwach, sprzedających wyroby na ryn- 100,0 80,0 % 60,0 40,0 20,0 0,0 Poprawa image firmy Usprawnienie działalności Zewnętrzne zalecenia Korzyści ekonomiczne Rys. 3 Czynniki motywujące wdrażanie systemu zarządzania (wg [3]). 202
kach zagranicznych. Głównym motywem wdrażania tego systemu jest poprawienie wizerunku firmy (rys. 3). Najczęściej stosowanym systemem zarządzania środowiskowego w polskich przedsiębiorstwach jest system certyfikowany na zgodność z normami ISO 14000. Liczba uzyskanych certyfikatów z roku na rok rośnie (rys. 4). 100 80 60 40 20 0 1997 1998 1999 2000 Rys. 4 Liczba uzyskiwanych w Polsce certyfikatów zgodności z ISO 14000. LITERATURA 1. Zespół pod redakcją dr Krzysztofa Skalmowskiego: Poradnik gospodarowania odpadami. 2. National /Panasonic: Environmental Report 1997, 3. Joanna Ejdys: Koszty i korzyści wdrażania systemu zarządzania środowiskowego, Ekopartner, maj 2000, 4. Grażyna Niesyto: Polityka ekologiczna państwa a integracja europejska, Ekopartner, kwiecień 2000, 5. Kapsch: Annual Report 1997, 6. Kapsch AG: The enviromental philosophy of Kapsch AG, 7. Julianna Bartosewicz: Technologie ekologiczne w krajach Północnej Europy u schyłku XX wieku, Ekopartner, Ekopartner, kwiecień 2000, 8. Philips: Point of no return, EcoDesign guidelines, 9. Praca zbiorowa PIE: Metody monitorowania oraz diagnozowania procesów przetwórczych i pomiarowych, Sprawozdanie z etapu 1. EKOLOGICAL STRATEGIES IN ELECTRONIC INDUSTRY BUSINESS The paper presents the development of ecological strategies in electronic industry business in a last few decade, practical environmental management system and the methods used in product Eco-design, and ecological activity of electronic establishment. 203