ZESZYTY PROBLEMOWE POSTEPOW NAUK ROLNICZYCH 2001 z. 476: 397-407 ZNACZENIE OCHRONY MALYCH ZBIORNIKOW WODNYCH W KRAJOBRAZIE ROLNICZYM Józef Koc, Ireneusz Cymes, Andrzej Skwierawski, Urszula Szyperek Katedra Melioracji i Kształtowania Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp W obniżeniach terenu krajobrazów młodoglacjalnych występują często obszary bezodpływowe, na których panują odpowiednie warunki gromadzenia się wody w formie niewielkich zbiorników wód powierzchniowych. Tego typu zbior- niki określane są najczęściej mianem oczek wodnych lub małych jeziorek [DRWAL, LANGE 1985; KOC, NOWICKI 1997]. Pojęcie oczek wodnych jest zazwyczaj utożsamia- ne z akwenami pochodzenia polodowcowego o powierzchni do 1 ha, o kształcie owalnym, średnicy do 100 m i głębokości nie przekraczającej 2-3 m. Często spo- tykaną formą małych zbiorników są akweny powstałe w wyniku erozji lub świado- mej działalności człowieka (antropogeniczne) stawy, glinianki, torfianki itp. Właściwie funkcjonujące oczka wodne mogą spełniać wiele funkcji, wśród których wymienia się:. hydrologiczne retencja wody, stabilizacja poziomu wód gruntowych, łago- dzenie wahań odpływu [KOSTURKIEWICZ, FIEDLER 1995; MIODUSZEWSKI 1997);. mikroklimatyczne - podwyższenie wilgotności powietrza, zmniejszenie wahań temperatury (obniżenie temperatur wysokich), zamglenia, opady poziome [DRWAL, LANGE 1985];. biocenotyczne baza pokarmowa, woda, kryjówki, miejsce rozmnażania (gniazdowania), wydłużenie łańcuchów pokarmowych, bliskość siedlisk o różnej trofii i różnym uwilgotnieniu, wydłużenie linii kontaktu różnych bio- cenoz, droga wymiany osobników między populacjami, miejsce pobytu organizmów wędrownych [KASPRZAK 1985; ILNICKI 1997];. krajobrazowe plany i elementy krajobrazowe (centra), likwidacja linii pro- stych i płaszczyzn, wydłużenie linii styku i obszaru przenikania się różnych krajobrazów, wrażenie krajobrazu naturalnego, harmonijnego [Koc 2000];. sozologiczne bariera biogeochemiczna spływu biogenów i zanieczyszczeń do systemu wód powierzchniowych [Ryszkowski 1990; Koc, TUCHOLSKI 1995], korytarze (wyspy) ekologiczne łączące obszary o szczególnym znacze- niu ekologicznym (obszary węzłowe i centra), zwiększenie bioróżnorodno- Sci, miejsce przetrwania gatunków rzadkich i zagrożonych [MATUSIAK 1996],
398 J. Koci inni łatwo dostępne obiekty edukacji ekologicznej;. gospodarcze stabilizacja plonów w zlewni (szczególnie w latach o skrajnej wielkości opadów), zapas wody dla roślin i zwierząt, siedlisko organizmów pożytecznych, zwiększenie atrakcyjności turystycznej terenu. Liczba i rozmieszczenie oczek wodnych na obszarach młodoglacjalnych jest cechą charakterystyczną krajobrazu związaną z przeszłością terenu, rozwojem osadnictwa i stopniem intensyfikacji produkcji rolniczej. Zagęszczenie małych zbiorników wodnych na Pojezierzu Mazurskim waha się od 0,67 do 9,64 szt.'km-2, niekiedy może nawet przekraczać 30 szt.:km-? [SOLARSKI, Nowicki 1990]. Z, uwagi na swoją powszechność (84 tys. szt. na całym Pojezierzu Mazurskim) i różnorodne funkcje, niewielkie zbiorniki są cennym ełementem krajobrazu, którego istnienie powinno być podtrzymywane z zachowaniem ekosystemów w stanie naturalnym lub możliwie najbardziej zbliżonym do naturalnego. Celem niniejszej pracy jest określenie stanu zaawansowania procesów degradacji małych zbiorników oraz określenie głównych przyczyn powodujących obniżenie walorów niewielkich zbiorników o różnym sposobie użytkowania zlewni. Praca ma również na celu wykazanie różnorodnych funkcji oczek wodnych w środowisku, oraz zwrócenie uwagi na konieczność ich zachowania i ochrony. Materiał i metody Badania prowadzono w latach 1998 2000. Obiektami badań było 36 małych zbiorników wodnych zróżnicowanych pod względem powierzchni, pojemności i wielkości złewni. Badane zbiorniki zlokalizowane były na Pojezierzu Olsztyńskim (w okolicach Olsztyna), oraz na południowym krańcu Równiny Sępopolskiej (Lidzbark Warmiński). Obiekty badań podzielone zostały na 4 grupy w zależności od sposobu zagospodarowania zlewni zbadano 24 oczka wodne o zlewniach użytkowanych rolniczo (grunty orne lub użytki zielone), 6 jeziorek śródleśnych oraz 6 zbiorników zlokalizowanych w otoczeniu terenów zabudowanych. Badano skład chemiczny wody próbki pobierano raz w miesiącu. W wodzie oznaczano formy azotu mineralnego (N-NO,, N-NO; i N-NHy*), fosfor ogólny i fosforanowy, potas, magnez, wapń, chlorki oraz odczyn, przewodność elektrolityczną właściwą i chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZ/Tę,). Analizy chemiczne przeprowadzano zgodnie z metodyką opracowaną przez HERMANOWICZA i in. [1999] Przeprowadzono także badania morfometryczne zagłębień. Dwa razy w miesiącu dokonywano pomiarów stanów wody. Wyniki Przeprowadzone pomiary wykazały duże zróżnicowanie parametrów morfometrycznych zbiorników wodnych. Powierzchnia zawierała się w bardzo szerokich granicach 25 15880 m?, podobnie jak pojemność oczek, mieszcząca się pomiędzy 10 a 10488 m* (tab. 1). Większość badanych obiektów stanowiły zbiorniki niewielkie, o powierzchni do 1000 m? (prawie 70% wszystkich badanych obiektów) i nie-
ZNACZENIE OCHRONY MAŁYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH... 399 wielkiej głębokości maksymalnej (50% stanowiły zbiorniki o głębokości poniżej 1,5 m). Średnia głębokość oczek wodnych (mierzona jako stosunek objętości wody do powierzchni) tylko w nielicznych przypadkach przekraczała 1 m. Badane akweny znacznie różniły się między sobą pod względem wielkości zlewni, która wahała się w szerokich granicach 0,22-124,4 ha. Również współczynnik Schindlera, wskaźnik stosowany w limnologii (obliczany jako stosunek wielkości zlewni wraz z powierzchnią jeziora do objętości wody), przyjmował bardzo szeroki przedział wartości, aż do rzadko występujących w przypadku jezior wartości przekraczających 1000. Aż 60% oczek wodnych charakteryzowało się współczynnikiem Schindlera przekraczającym wartość 50, wyznaczającym granicę silnej podatności na degradację. Tabela 1; Table 1 Parametry morfometryczne (wartości średnie i zakres) badanych zbiorników wodnych o różnym sposobie zagospodarowania zlewni Morphometrical parameters (averages and range) of studied water reservoirs of different catchment usage Tereny Parametr Grunty orne Magia MS mati Lasy Ogółem lone dowane Parameter Arable land. Forest Total Grassland Built-up area Liczba badanych zbiorników Number of studied reservoirs в i 6 6 ah Powierzchnia zbiorników (m?) 1260 643 1761 3871 1590 Reservoirs area (m2) (25-6700) (135-3685) (136-4200) (77-15880) (25-15880) Pojemność (m3) 1155 359 1167 4372 1450 Capacity (m3) (10-8701) (113-993) (194-3680) (25-10488) (10-10488) Głębokość średnia (m) 0,67 0,80 0,59 1,14 0,77 Average depth (m) (0,19-1,35) (0,27-1,14) (0,28-0,88) (0,32-3,19) (0,19-3,19) Głębokość max.(m) 1,71 1,54 1,10 1,72 1,53 Max. depth (m) (0,80-2,45) (1,00-1,95) (0,60-1,76) (0,70-3,50) (0,60-3,50) Wahania stanów wody w roku (cm) 45,5 20,4 32,3 32,3 33,4 The range of water level (cm) (4-121) (443) (14-54) (3-104) (3-121) Powierzchnia zlewni (ha) 12,55 6,11 3,00 28,14 11,59 Catchment area (ha) (0,22-124,4) (0,7-15,75) (0,45-6,18) (1,24-89,5) (0,22-124,4) Współczynnik Schindlera 519,3 222,1 31,7 187,7 292,0 Schindler coefficient (13-4402) (11-722) (18-48) (40-499) (11-4402) Cechą charakterystyczną oczek wodnych była też duża zmienność wahań stanów wody w ciągu roku (w granicach 3-121 cm). Różnice wynikają przede wszystkim z faktu istnienia lub braku odpływu powierzchniowego w poszczególnych oczkach. Zbiorniki bezodpływowe cechowały znacznie wyższe wahania zwierciadła wody w ciągu roku, wynikające przede wszystkim z gromadzenia wiosennych wód roztopowych. Większe wahania stanów wód stwierdzono w zbiornikach śródpolnych, gdyż w ich zlewniach retencja jest mniejsza. Duża zmienność dotyczyła również stężeń składników biogennych mierzonych w wodzie badanych zbiorników (tab. 2). Zazwyczaj jednak występowały koncentracje świadczące o silnym nagromadzeniu materii w zagłębieniach tereno-
400 J. Koc i inni wych. Na uwagę zasługują zwłaszcza koncentracje fosforu ogólnego, których minimalne wartości przekraczały z reguły 0,20 mg'dm*. Tabela 2; Table 2 Średnie roczne stężenia i zakres stężeń (mg'dm* lub us'em- *) głównych składników w wodzie małych zbiorników wodnych przy różnym sposobie użytkowania zlewni Average annual concentrations and ranges of main chemical compounds in water of small reservoirs of different catchments usage Wskaźnik Grunty orne Użytki zielone vane ат Газу Ogółem Component Arable land Grassland : Forest Total Built-up area "Reaction. Ge 6,8-8,0 75-83 5,0-7,4 5,0-8,3 Przewodność* 303 478 505 165 3/5 Conductivity* (51-676) (240-816) (348-793) (18-360) (18-816) ChZ Tę, 42,1 49,7 38,7 42,7 43,9 COD, (9,2-76,0) (32,2-77,6) (23,0-55,8) (14,0-64,0) (9,2-77,6) N-NO 0,009 0,024 0,020 0,006 0,015 2 (0,004-0,018) (0,003-0,087) (0,003-0,095) (0,002-0,008 (0,002-0,095) NNO 0,201 0,697 0,182 0,042 0,323 3 (0,007-0,431) (0,005-2,430) (0,006-0,670) (0,005-0,122 (0,005-2,430) N-NH 0,661 0,795 0,560 0,886 0,723 A (0,23-1,12) (0,44-1,14) (0,22-1,66) (0,34~1,26) (0,22-1,66) P ogolny 0,568 0,305 0,626 0,329 0,457 Total P (0,14 1,70) (0,17-0,57) (0,39-0,97) (0,21-0,50) (0,14-1,70) P-PO 0,241 0,130 0,327 0,099 0,198 4 (0,003-0,900) (0,042-0,430) (0,165-0,630) (0,003-0,280 (0,003-0,900) K 9,9 5,0 19,4 2,0 8,7 (1,6-40,3) (1,3-19,9) (9,0-33,0) (0,3-4,2) (0,3-40,3) Ca 29,9 61,3 64,5 23,1 45,9 (6,8-39,9) (33,0-97,5) (41,5--91,3) (2,5-50,7) (2,5~97,5) я 78 93 53 29 53 8 (2,5-8,6) (5,2-12,8) (4,4-7,9) (1,1-6,0) (1,1-12,8) cr 17,8 19,5 23,9 10,5 18,2 (9-32) (9-36) (17-44) (9-12) (9-44) Można zauważyć bardzo wyraźną zależność większości analizowanych składników od sposobu zagospodarowania zlewni. Najwyższe koncentracje obserwowano w zbiornikach, których zlewnie użytkowane były intensywnie (tereny zabudowane, nawożone użytki rolne). Wyższe stężenia biogenów w danej grupie zbiorników są potwierdzone wyższymi wartościami odczynu wody, który jest czynnikiem świadczącym o dużej intensywności produkcji pierwotnej (średni roczny odczyn wody dochodził do 8,30). W zlewniach o największej intensywności użytkowania (grunty orne nawożone wysokimi dawkami NPK, użytki zielone z kwaterowym wypasem bydła), stężenia biogenów osiągały wartości ekstremalnie wysokie średnie roczne stężenia azotu mineralnego przekraczały 3,0 mg'dm-. Na bardzo wysokim poziomie kształtowały się również koncentracje fosforu ogólnego, które w kilku przypadkach dochodziły do 1,0 mg'dm-3 i związane było to z występowaniem zbiorników wodnych na gruntach ornych lub terenach zabudowa-
ZNACZENIE OCHRONY MAŁYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH... 401 nych o nieuregułowanej gospodarce ściekowej. W badanych akwenach określono również wielkość akumulacji substancji biogennych w wodzie (tab. 3). W wodzie przeciętnego oczka gromadziło się 1,84 kg azotu mineralnego, 0,8 kg fosforu oraz 6,0 kg potasu. Spotykane wartości wahały się w szerokim zakresie, co było przede wszystkim związane z różną masą zgromadzonej wody. Tabela 3; Table 3 Średnia oraz zakres wartości (w nawiasach) akumulacji składników biogennych w zbiorniku wodnym w przeliczeniu na 1 ha powierzchni zlewni Average values and range of nutrients accumulation in water reservoir and per 1 ha catchment area Wskaźnik Grunty orne Użytki zielone тегу Газу Ogółem Component Arable land Grassland RRC Forest Total Built-up area Akumulacja w wodzie (kg'zbiornik-!) Accumulation in water (kg-reservoir-!) N-NO. 0,162 0,270 0,203 0,771 0,303 > (0,006-1,43) (0,01--0,88) (0,01-0,74) (0,002-3,29) (0,002-3,29) N-NH 0,712 0,241 0,477 6,797 1,543 4 (0,01-7,27) (0,09-0,48) (0,034 1,47) (0,03-22,85) (0,01-22,85) P ogólny 0,465 0,077 0,557 3,074 0,797 P total (0,01-4,98) (0,02-0,147) (0,08-2,01) (0,009-13,96) (0,009-13,96) P-PO 0,154 0,031 0,195 0,101 0,115 4 (0,001-1,58) (0,003-0,063) (0,058-0,54) (0,004-0,36) (0,001-1,58) K 6,93 1,62 14,02 3,78 5,97 (0,27-67,8) (0,15-5,46) (3,00-47,94) (0,04-7,8) (0,04-67,8) Akumulacja w wodzie (kg:1 ha-! zlewni) Accumulation in water (kg-1 ha-! catchment area) N-NO 0,022 0,040 0,046 0,030 0,033 3 (0,001-0,074) (0,007-0,11) (0,016-0,121) (0,002-0,11) (0,001-0,121) N-NH 0,086 0,081 0,152 0,195 0,113 4 (0,002-0,29) (0,012-0,39) (0,06-0,24) (0,02-0,73) (0,002--0,73) P ogólny 0,044 0,034 0,183 0,095 0,073 P total (0,003-0,132) (0,002-0,210) (0,070-0,325) (0,007-0,450) (0,002-0,450) P-PO 0,032 0,010 0,080 0,006 0,029 4 (0,0002-0,190) (0,0002-0,043) (0,034-0,133) (0,002-0,020) (0,0002-0,190) K 0,83 0,44 5,22 0,36 1,36 (0,08-3,56) (0,04-2,63) (2,49-10,56) (0,07-1,07) (0,04 10,56) W przeliczeniu na 1 ha zlewni badane zbiorniki gromadziły przeciętnie 0,15 kg azotu mineralnego, 0,1 kg fosforu i 1,36 kg potasu. Pod tym względem zdecydowanie wyróżniały się stawy wiejskie, gromadzące największe ładunki fosforu i potasu. Dodatkowo dla zlewni użytkowanych rolniczo (grunty orne i użytki zielone) określono zależność pomiędzy stosunkiem powierzchni zlewni do objętości wody (współczynnik Schindlera), a koncentracją substancji w wodzie (rys. 1-3). Mimo znacznego rozproszenia punktów zaznacza się ogólna tendencja wzrostu koncentracji związków biogennych wraz ze zwiększaniem się obszaru zasilającego zbiornik wodny. Taka zależność wystąpiła tylko przy rolniczym wykorzystaniu terenu,
402 J. Koc i inni co wskazuje, że decydujący wpływ na jakość wody ma sposób zagospodarowania zlewni, natomiast jej wielkość stanowi czynnik drugorzędny. 100 90 Ę w 5 E 70 5 8 5 5 2 в 40 2 30 a 20 a 10 o e. о 100 200 300 400 500 600 700 800 wsp. Schindlera; Schindler's coefficient a wapń; calcium _ m chlorki; chlorides + potas; potassium o magnez; magnezium Rys. 1. Zależność stężenia potasu, wapnia, magnezu i chlorków w wodzie od wartości wsp. Schindlera dła zlewni użytkowanych rolniczo Fig. 1 The relationship between potassium, calcium, magnesium and chlorides concentrations in water and Schindler's coefficient in catchments agriculturally managed 7 Stężenie; Concentration (mg'dm*) 0 100 200 300 400 500 600 700 800 wsp. Schindlera; Schindier's coefficient m N mineralny; minerał nitrogen A P og.; Total P Rys. 2. Zależność stężenia azotu mineralnego i fosforu ogólnego w wodzie od wartości wsp. Schindłera dla zlewni użytkowanych rolniczo Fig. 2 The relationship between mineral forms of nitrogen, total phosphorus concentrations in water and Schindler s coefficient in catchments agriculturally managed
us'em''; mg'dm* 8388 88 8 8 ZNACZENIE OCHRONY MAŁYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH... 403 8 8 o 100 200 300 400 500 600 700 800 wsp. Schindlera; Schindier's coefficient przewodn. elektr.; electrolytical conductivity A ChZT; COD Rys. 3. Zależność przewodnictwa elektrolitycznego (us'cm-!) i ChZT (mg O,dm-*) wody od wartości wsp. Schindlera dla zlewni użytkowanych rolniczo Fig. 3 Relationship between electrolytical conductivity («S-cm) and COD (mg O,dm-) concentrations in water and Schindler s coefficient in catchments under agricultural management Dyskusja Przeprowadzone badania, mimo ze obejmowaly tylko jeden element ekosystemu oczka wodnego wodę mogą Świadczyć o znacznym nasileniu procesów eutrofizacji i degradacji zbiorników wodnych występujących na rozpatrywanym terenie. Koncentracje biogenów mierzone w wodach oczek wielokrotnie przekraczają stężenia graniczne, powodujące silny rozwój biomasy planktonu. Wartości te, wynoszące dla azotu mineralnego 0,35 mg'dm* i fosforu 0,01 mg-dm-3 [VOLLENWEIDER 1968], zostały w przeciętnym oczku wodnym przekroczone odpowiednio o 360 i 4470%. Można więc uznać małe zbiorniki za środowiska politroficzne, a więc charakteryzujące się wysoką produkcją biologiczną, ale zubożoną różnorodnością form życia. Stan taki był już opisywany przez BACIECZKO [1984] wg której 1/3 wszystkich stawów wiejskich Pojezierza Szczecińskiego zostało silnie zdegradowanych w wyniku zasiłania ściekami. Potwierdzają to badania CHOLEWIŃSKIEGO i BUŁACIUKA [1995], którzy bezpośrednie zanieczyszczenie $<еkami oceniają jako największe zagrożenie, powodujące eutrofizację małych zbiorników wodnych. Zagrożeniem jest także zaśmiecanie oczek wodnych odpadami lub zasypywanie z nieuzasadnionych przyczyn. Do niedawna śródpolne oczka wodne były traktowane jako przeszkoda w wielkoobszarowej uprawie pól, przez co były nagminnie likwidowane [KOCHANOWSKA i in. 1997]. Kolejnym istotnym zagrożeniem oczek śródpolnych są spływy powierzchniowe i podziemne biogenów, szczególnie nasilające się wobec stosowania wysokich dawek nawożenia mineralnego, a także pozostawiania gleby w tzw. czarnym ugorze bądź odłogu [PIEŃKOWSKI 1996; Koc, NOWICKI 1997; Koc 1998]. Z dotychczas prowadzonych badań wynika, że małe zbiorniki wodne są tworami znikającymi z krajobrazu północnej Polski. Potwierdzeniem tej tezy mogą być badania NOWICKIEGO [1997], który spadek parametrów ilościowo-jakoś-
404 J. Koci inni ciowych oczek wodnych wybranych obszarów Pojezierza Mazurskiego szacuje na 50-90%. PIEŃKOWSKI [1996] ustalił, że dla Równiny Wełtyńskiej ilość małych zbiorników, które zachowały się od XIX wieku, stanowi tylko 35%. W związku z tym powinny zostać otoczone ochroną łagodzącą lub nawet powstrzymującą pro- cesy degradacji wskutek negatywnego oddziaływania zlewni. Zastosowane działa- nia powinny mieć na celu pogodzenie funkcji małych zbiorników, jako bariery przeciwdziałającej migracji biogenów w zlewniach, z ich funkcją przyrodniczą, która najlepiej spełniana jest w środowiskach o stosunkowo niskiej żyzności. Takie warunki mogą zapewnić tylko układ kompletny, w którym oczko wodne jest punktem centralnym, otoczonym przez ochronny pas roślinności szuwarowej i bagiennej, następnie pasa zakrzaczeń oraz pasa roślinności tworzącej darń (prze- ciwdziałanie erozji). Zbiornik taki musi posiadać odpowiednią kubaturę wody, w której dostarczana z zewnątrz materia jest mineralizowana, zapobiegając odkłada- niu się osadów organicznych. Właściwą wartością byłoby 1000 m* wody na każdy hektar zlewni (wsp. Schindlera wynoszący 10) wyznaczałoby to II kategorię podatności zbiornika na degradację według tego parametru [KUDELSKA i in. 1994]. Warto przy tym nadmienić, że tego warunku nie spełniał żaden z badanych akwe- nów, co również może świadczyć o znacznym zaawansowaniu zanikania oczek wodnych na rozpatrywanym obszarze. Pierwszym etapem ochrony musi być ograniczenie negatywnego oddziały- wania planistycznego poprzez zakwalifikowanie małych zbiorników, zwłaszcza śródpolnych, do kategorii użytków ekologicznych (z zaznaczeniem braku możli- wości zmiany użytkowania terenu). Uniknie się dzięki temu zasypywania oczek i przekształcania ich w tereny użytkowe (rolnicze lub zabudowane). Najbardziej cenne obiekty, z utrzymującym się stale zwierciadłem wody i stanowiskami rzad- kich roślin) powinny być otoczone ochroną prawną. Kolejnym etapem, powinna być rekultywacja zanikających zbiorników. Możliwością jest powiększenie objęto- ści wody (pogłębienie), a następnie introdukcja zbiorowisk roślinności zniszczo- nych podczas przeprowadzanych zabiegów. Istnieje również możliwość włączenia śródpolnych oczek wodnych do sieci drenarskiej w celu zwiększenia retencji wody w zlewni, zapobieganie okresowemu wysychaniu oczek oraz oczyszczaniu wód odprowadzanych siecią melioracyjną [KOSTURKIEWICZ, FIEDLER 1995]. Wnioski 1. Mate zbiorniki wodne są powszechne w krajobrazie północnej Polski, jednak znacznie różnią się pomiędzy sobą parametrami morfometrycznymi, zlewniowymi i stopniem zaawansowania procesów degradacji. Przeważają akweny niewielkie (o powierzchni poniżej 0,1 ha), o dużej powierzchni zlewni w stosunku do pojemności misy zbiornika. 2. Cechą charakterystyczną badanego typu zbiorników jest duża zmienność koncentracji biogenów w wodzie, zależna przede wszystkim od sposobu zagospodarowania zlewni: najwyższe wartości stężeń fosforu i azotu związane są z występowaniem zbiorników wodnych na terenach zabudowanych lub intensywnie użytkowanych rolniczo (grunty orne). 3. W wodzie małych zbiorników może akumulować się znaczna ilość materii,
ZNACZENIE OCHRONY MAŁYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH... 405 która dla badanych obiektów wynosiła średnio 1,84 kg azotu mineralnego, 0,8 kg fosforu oraz 6,0 kg potasu w masie wody, co w przeliczeniu na 1 ha zlewni oznaczało zatrzymanie 0,15 kg azotu mineralnego, 0,07 kg fosforu oraz 1,36 kg potasu. 4. «Wysokie zawartości biogenów w wodzie świadczą z jednej strony o zaawansowaniu procesu eutrofizacji badanych zbiorników, a jednocześnie potwierdzają znaczenie tych zbiorników w zapobieganiu migracji składników poza zlewnie. 5. _ Działania zmierzające do ochrony małych zbiorników powinny skupiać się przede wszystkim na eliminacji źródeł zanieczyszczeń w zlewni oraz na zapewnieniu odpowiednich warunków minimalizujących negatywny wpływ czynników zewnętrznych (zwiększenie objętości wody, zapewnienie utrzymania się zwierciadła wody przez cały rok, zachowanie stref buforowych roślinności wokół zbiorników). Literatura BACIECZKO W. 1984. W obronie stawów wiejskich Pomorza Szczecińskiego. Chron. Przyr. Ojcz. XL(5-6): 14-21. CHOLEWIŃSKI A., BUŁACIAK R. 1995. Oczka wodne Pomorza Zachodniego i ocena zawartości wybranych składników chemicznych w ich wodach. Wszechświat 96(5): 124-127. DRWAL J., LANGE W. 1985. Niektóre limnologiczne odrębności oczek. Zesz. Nauk. Wydz. Biol. Geogr. i Oceanogr. UG, 14: 69-82. HERMANOWICZ W., DOJLIDO J., DOŻAŃSKA W., KOZIOROWSKI B., ZERBE J. 1999. Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków. Arkady, W-wa: 556 ss. ILNICKI P. 1987. Ekologiczne podstawy ochrony biotopów wód stojących. Wiad. Melior. i Łąkarskie 11: 295 298, KASPRZAK K. 1985. Ekologiczne znaczenie matych wód powierzchniowych dla otaczających ekosystemów lądowych. Gosp. Wod. 4: 84-85. Koc J. 1998. Wpływ intensywności użytkowania terenu na wielkość odpływu biogenów z obszarów rolniczych. Rocz. AR Poznań 307, Roln. 52: 101-106. Koc J. 2000. Ekologiczne znaczenie ochrony i renaturyzacji oczek wodnych, w: Renaturyzacja obiektów przyrodniczych aspekty ekologiczne i gospodarcze. Wyd. UMCS Lublin: 123-130. Koc J., NOWICKI Z. 1997. Czynniki kształtujące chemizm wód oczek w środowisku rolniczym. Il Ogólopol. Konf. Nauk. Przyrodnicze i techniczne problemy ochrony i kształtowania środowiska rolniczego Poznań: 91-97. Koc J., TUCHOLSKI S. 1995. Śródpolne zbiorniki retencyjne jako metoda redukcji zanieczyszczeń obszarowych, w: Rolnictwo polskie a jakość wody. ODR - ВСЕЕ Przysiek: 43-48. KOCHANOWSKA R., PIEŃKOWSKI P, WOŁEJKO L. 1997. Śródpolne oczka wodne w krajobrazie Pomorza Szczecińskiego. Konf. Nauk.-Techn. Woda jako czynnik warun-
406 J. Koci inni kujący wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój wsi i rolnictwa, 19 21.09.1997 Falenty: 230-235. KOSTURKIEWICZ A., FIEDLER M. 1995. Oczka wodne w eksploatacji systemów drenarskich na terenach bogato urzeźbionych. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Konferencje VIII, 266: 191-199. KUDELSKA D., CYDZIK D., SOSZKA H. 1994. Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. PIOŚ, Bibl. Monitoringu Środowiska, W-wa: 52 ss. MATUSIAK R. 1996. Zbiorowiska roślinne śródpolnych oczek wodnych oraz zagłębień mokradłowych na Równinie Wełtyńskiej. Zesz. Nauk. AR Szczecin, Rolnictwo 173: 31-36. MIODUSZEWSKI W. 1997. Rola małych zbiorników wodnych w środowisku przyrodniczym. Mat. sem. IMUZ Falenty: 7-17. NOWICKI Z. 1997. Problematyka degradacji oczek wodnych na Pojezierzu Mazurskim. Rocz. AR w Poznaniu, CCXCIV: 366-371. PIEŃKOWSKI P. 1996. Przekształcenia oczek wodnych na przykładzie północnej części Równiny Wełtyńskiej. Zesz. Nauk. AR Szczecin 173, Rolnictwo 63: 37-41. RYSZKOWSKI L. 1990. Bariery biogeochemiczne, w: Bariery biogeochemiczne w krajobrazie rolniczym. UAM: 168-181. SOLARSKI H., NOWICKI Z. 1990. Możliwości retencyjne oczek wodnych i mokradeł na Pojezierzu Olsztyńskim. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Geodesia et Ruris Regulatio, 20: 173-183. VOLLENWEIDER R.A. 1968. Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and flowing waters. OECD, Paris. Słowa kluczowe: małe zbiorniki wodne, oczka wodne, eutrofizacja, biogeny, obszary młodoglacjalne Streszczenie W pracy przedstawiono różnorodne funkcje, które mogą być spełniane przez małe zbiorniki wodne. Wyniki badań morfometrycznych i fizykochemicznych przedstawiono na podstawie obserwacji 36 wybranych małych zbiorników Pojezierza Olsztyńskiego i Równiny Sępopolskiej. Badane zbiorniki charakteryzowały się niewielką powierzchnią zwierciadła wody (< 1 ha) oraz głębokością maksymalną nie przekraczającą 3,50 m. Cechą charakterystyczną była stosunkowo duża powierzchnia zlewni całkowitej do objętości zgromadzonej wody, co powodowało wysoką podatność na degradację. Potwierdzały to wysokie stężenia składników biogennych, wskazujące na znaczny postęp eutrofizacji małych zbiorników. Stan troficzny był jednak związany przede wszystkim ze sposobem zagospodarowania zlewni, pogarszając się wraz ze wzrostem intensywności użytkowania terenów otaczających zbiorniki. Powszechność małych zbiorników w krajobrazie Pojezierza Mazurskiego oraz ich różnorodne funkcje środowiskowe wskazują na konieczność ochrony tych obiektów w sposób pozwalający na pogodzenie ich funkcji jako bariery biogeochemicznej, funkcji krajobrazowych oraz gospodarczych.
ZNACZENIE OCHRONY MAŁYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH... 407 ROLE OF PROTECTING SMALL WATER RESERVOIRS IN RURAL LANDSCAPE Koc Józef, Cymes Ireneusz, Skwierawski Andrzej, Szyperek Urszula Department of Land Reclamation and Environmental Management, University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: small water reservoirs, midfield ponds, eutrophication, nutrients, postglacial areas Summary Some various functions of small water reservoirs in the environment are presented in the paper. Morphometrical characteristics of the reservoirs are shown against the background of 36 water bodies in the Mazurian Lake-land. Investigated reservoirs are small: their areas are less than 1 ha at the depth not exceeding 3.50 m. One of the most characteristic values is comparatively high ratio of the catchment area to the water capacity of each reservoir. Physical and chemical analyses of water showed advanced eutrophication of the reservoirs caused by their catchments usage. Spreading of small water reservoirs in the landscape of northern Poland as well as their multiple environmental functions show the necessity of their protection. In this way the role of water reservoirs as biogeochemical barriers would be reconciled with their environmental and economical functions. Prof. dr hab. Jézef Koc, Katedra Melioracji i Ksztaltowania Srodowiska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Plac Łódzki 2 10-719 OLSZTYN e-mail: katemelquwm.edu.pl