Zagrożenia związane z manipulacją we współczesnych mediach na podstawie literatury i na wybranych przykładach Techniki manipulacji znane są światu od zarania dziejów, a coraz bardziej zdemoralizowany świat medialny celowo zniekształca rzeczywistość, stosując niemoralne praktyki, takie jak: stereotyp, mit, plotka i kamuflaż. 1 Według biskupa Adama Lepy manipulacja jest to celowe i skryte działanie, przez które narzuca się jednostce lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości. Ten zniekształcony obraz nie odnosi się do całej rzeczywistości, przekraczałoby to możliwości dysponentów i realizatorów manipulacji.. 2 Podstawowym substratem skutecznej manipulacji jest słowo, obraz i muzyka. W komunikacji międzyludzkiej coraz większa rolę odgrywa słowo, które jest najskuteczniejszą formą manipulowania informacją. Jan Paweł II w czasie czwartej pielgrzymki do Polski powiedział, że należy brać odpowiedzialność za wypowiadane słowa i zaznaczył, iż wybrane informacje: mogą być tak podawane, tak preparowane, żeby zrobić wrażenie, że są dobrem. To właśnie nazwał manipulacją. Powszechnie występujące słowo, jest więc skutecznie wykorzystywane w manipulacji w takich środkach przekazu, jak: prasa, radio, telewizja. W przekonaniu Jadwigi Puzyniny wyszczególnić można dwa znaczenia manipulacji. Pierwsze dokonuje się przy udziale tekstów i wówczas spotyka się ją w formie kłamstwa, kamuflażu, demagogii, drugie zaś uwarunkowane jest cechami wyrazów czy struktur gramatycznych. Równolegle, obok tej grupy środków językowych, wykorzystuje się wieloznaczeniowość poszczególnych wyrażeń, w celu wywołania konkretnych skojarzeń, a tym samym zniekształcenia prawdy. Postęp technologiczny w montażu zapisanego słowa i obrazu rozszerza możliwości dysponentów manipulacji, a jednocześnie zwiększa zasięg działań manipulatorskich, mających wpływ na podświadomość człowieka, np. w środowiskach politycznych, ośrodkach kształtowania opinii publicznej. 3 Głównym celem manipulacji jest takie ukrycie mechanizmów działania, aby były one niedostrzegalne dla odbiorcy, ale przyniosły efekt w postaci przemycenia propagandy gwarantującej osiągnięcie wyznaczonego celu. Natura mass mediów stwarza doskonałe sposoby masowego kontaktowania się, które swoją atrakcyjnością powodują wzajemną zależność między dysponentem manipulacji, a odbiorcą. Posłużenie się stereotypem, mitem, plotką czy kamuflażem prowadzi do otrzymania zafałszowanej rzeczywistości, co w konsekwencji może prowadzić m.in. do uprzedzeń, agresji, nienawiści. Obecnie spora 1 Bp Lepa A., Świat manipulacji, Tygodnik katolicki Niedziela, Częstochowa 2011, s. 60. 2 Bp Lepa A., op. cit., s. 23. 3 Bp Lepa A., op. cit., s. 29-35. 1
część tych praktyk dotyka Kościoła, który cierpi na tym, np. poprzez zmniejszony zasięg możliwości ewangelizacji wiernych. 4 Najskuteczniejsze i najszybsze metody manipulacji występują w prasie, radiu i telewizji. Umożliwiają modyfikację zamieszczonych treści w dowolny sposób. Działania manipulatorskie mają osiągnąć natychmiastowy skutek, a w kampaniach propagandowych jedna manipulacja wspiera inną, tworząc sieć działań, która może przekształcić się w cały, doskonalący się system. Angażowane są wtedy różne media. Z tej racji mówi się najczęściej o manipulacji prasowej, radiowej i telewizyjnej.. Według opinii ekspertów telewizja jest najefektywniejszym medium wykorzystywanym w manipulacji. 5 Ze względu na obszar wpływu wyszczególnić można manipulację wielką i małą. Wielka manipulacja przykładowo miała miejsce po 1989 r., gdy próbowano wznowić naukę religii w szkołach, wówczas narzucono społeczeństwu mit o antysemityzmie Polaków i mit o klerykalizacji kraju, zmierzający do utworzenia państwa wyznaniowego. Natomiast manipulacja mała swoim zasięgiem obejmuje kręgi rodzinne, sąsiedztwo, koleżeństwo, zespół pracowniczy. W takich środowiskach mogą powstać pewne działania manipulatorskie, np. zazdrość wywołana staraniem się kogoś o wyższe stanowisko w tej samej firmie, ubieganie się o znaczącą nagrodę, dojście do poufnych informacji. 6 Pierwszy rodzaj manipulacji, o jakim warto wspomnieć, to manipulacja bumerangowa. Mówi się o niej wtedy, gdy skutek planowych działań dysponenta jest odwrotny do oczekiwanego. Przykładem manipulacji bumerangowej może być notoryczne dyskredytowanie w świecie mediów świętej pamięci prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Intencjonalne działania mass mediów, mające na celu ośmieszenie głowy państwa, prowadziły do zmniejszenia elektoratu prezydenta. Początkowo działania te przynosiły zamierzony skutek, natomiast w miarę upływu czasu świadomość Polaków wzrosła na tyle, że zaczęli powracać do wcześniejszych przekonań. 7 Manipulacja "tradycyjna" odnosi się do konkretnych mediów: prasy, radia, filmu, telewizji, plakatu, ulotki i jej zakamuflowane oddziaływanie na podświadomość człowieka, nie umożliwia zmysłom wychwycenia jej. Treści komercyjne, przekazywane, np. w reklamach, zawierają antychrześcijańskie, a nawet satanistyczne przekazy, które przy użyciu kamuflażu odbierane są jako pozytywne i dobre. 8 4 Bp Lepa A., op. cit., s. 57-64. 5 Bp Lepa A., op. cit., s. 52-53. 6 Bp Lepa A., op. cit., s. 39-43. 7 Bp Lepa A., op. cit., s. 45-46. 8 Bp Lepa A., op. cit., s. 46-48. 2
Manipulacja polityczna ma największe szanse rozwinąć się w systemie totalitarnym, który umożliwia, przy pomocy mass mediów, przekonanie społeczeństwa do konkretnych ideologii i odpowiednie ich nagłośnienie. Natomiast manipulacja handlowa, np. reklama telewizyjna, utwierdza w przekonaniu, że istotniejsze jest to, co posiadasz, niż to, kim jesteś, jednocześnie spychając potrzeby duchowe człowieka na sam dół hierarchii wartości. 9 Kolejną techniką manipulacji jest fragmentacja, która pozwala na całościowy odbiór informacji, przy jednoczesnym podzieleniu jej na części i wyselekcjonowaniu wybranych elementów oraz pominięciu najważniejszych aspektów tej informacji. Prowadzi to ostatecznie do otrzymania zniekształconego obrazu rzeczywistości, umniejszenia wartości (np. wartości chrześcijańskich) oraz wzniecenia uprzedzeń. 10 Manipulacja, występująca pod niewinnie wyglądającą nazwą natychmiastowość w informowaniu, polega na tym, że informacje mają być przekazywanie nie tylko szybko, ale coraz szybciej. Jest ona stosowana w prasie wielkonakładowej, radiu i telewizji, a jej wpływ na opinię publiczną w kraju jest skuteczny. Technika ta jest w stanie doprowadzić do trzech efektów: 1) błyskawiczność w przekazywaniu informacji (transmisje na żywo; z ostatniej chwili) wykształca u odbiorcy szacunek dla danego źródła; 2) natychmiastowość przekazywania coraz to nowych informacji dezaktualizujących inne newsy, które zagrażają dysponentowi, a od których czytelnik, radiosłuchacz, czy też telewidz zostaje odciągnięty i zasugerowany, jakoby tamta treść miałaby być bezwartościowa; 3) informacje przekazywane błyskawicznie i nieprzerwanie niszczą w świadomości odbiorcy chęć pogłębiania tematu, ze względu na nadmiar informacji. Pod pozorem samarytańskiej wręcz troski o poinformowanie społeczeństwa funkcjonuje ukryty mechanizm prowadzący do manipulowania obywatelami według wcześniej ustalonego scenariusza.. 11 Ingracjacja jest charakterystyczna dla małej manipulacji. Jej podstawowym celem jest zdobycie sympatii, akceptacji, poparcia oraz podrasowanie image u w celu wzbudzenia pozytywnych uczuć. Taka taktyka stosowana jest często w polityce, gdzie kandydaci poszczególnych ugrupowań usiłują zjednać sobie wyborców. Ingracjacją często posługują się kandydaci nie posiadający autorytetu, co w swojej prostocie okazuje się skuteczną, nie budzącą podejrzeń techniką. Podatni na taki rodzaj działań są zwykle ludzie o niskim poczuciu własnej wartości. 12 9 Bp Lepa A., op. cit., s. 49-51. 10 Bp Lepa A., op. cit., s. 71-73. 11 Bp Lepa A., op. cit., s. 73-75. 12 Bp Lepa A., op. cit., s. 76-78. 3
Następnym rodzajem manipulacji jest manipulacja cliche (z franc. negatyw), która stosowana w szerokim zakresie, skupia się na wybiórczym odniesieniu do różnych treści informacyjnych, w kontekście pewnych cech, zachowań, postaw itp. Metoda zniekształca osobę (albo instytucję), kreując ją jako postać negatywną i jednocześnie zasłaniając jej superlatywy. W małej manipulacji dysponent może ją zastosować względem, np. jakiejś osoby, którą zdyskredytuje przed gronem jej znajomych, natomiast duża manipulacja, w szczególności ta na arenie medialnej, może zdeprecjonować jakiś autorytet, np. Kościół Katolicki, którego się obrzuci stwierdzeniem, że jak tu można iść do Europy z tak szczelnie zamkniętym, niereformowalnym środowiskiem katolickich konserwatystów. Oczywiście prowadzi to między innymi do tego, że opinia publiczna po takiej dawce informacji, a w szczególności katolicy, przestają mieć ochotę na dalsze kontakty z tymże Kościołem. Technika manipulacji sugestią opiera się na sugestywności różnych haseł ideologicznych, politycznych, które są nagłaśniane we wszystkich znaczących mediach, typu prasa, radio, telewizja. Rola sugestii polega na uwierzeniu w wygłaszane hasła, np. kura domowa, kobieta niepracująca. Hasła polityczne, ideologiczne mają sugerować i zachęcać do wiary w pewne idee, postulaty polityków. Notorycznie deprecjonowana przez mass media partia PIS, wraz z prezesem Kaczyńskim, jest tego świetnym przykładem, jak bardzo można kogoś skrzywdzić za pomocą haseł propagandowych. 13 Najgroźniejszą dla osobowości człowieka, ponieważ zapewniającą największą skuteczność i całkowitą skrytość działań, jest manipulacja jego podświadomością. Stosuje się do tego celu techniki bombardujące" podświadomość, które oddziałują najpierw na zmysły człowieka, przede wszystkim na słuch i wzrok. Wykorzystuje się tzw. próg absolutny w funkcjonowaniu danego zmysłu. Próg absolutny jest to określone minimum pobudzania, jakie przyjmuje organ zmysłowy, aby mogło dojść do doznania zmysłowego. Jeżeli działanie pewnych bodźców zostało celowo ustalone poniżej progu absolutnego, wtedy odbiorca nie jest świadomy tych wpływów, choć jego zmysły w jakiś sposób zarejestrowały obecność bodźców. Są one wtedy przyjmowane przez podświadomość, magazynowane w niej i wzmacniane (przez wzajemne nakładanie się). Z czasem mogą doprowadzić do konkretnych zmian w zachowaniu człowieka, zaprogramowanych w scenariuszu dysponentów takiej manipulacji. Dwie najczęściej stosowane techniki dobrze zilustrują omawiane zjawisko. Pierwsza, to technika wstecznego zapisu (ang. back-ward masking), która wnika do podświadomości człowieka za pomocą słuchu. Dzieje się to za pośrednictwem płyty 13 Bp Lepa A., op. cit., s. 80-83. 4
(gramofonowej, kompaktowej), taśmy magnetofonowej, teledysku (obraz i słowo) itp., które wzmocnione" są w tzw. wsteczny zapis z odpowiednio ułożoną treścią, np. apel odnoszący się do nabywania konkretnego produktu spożywczego czy kosmetyku (reklama). Zdarza się coraz częściej, że treść takiego zapisu ma charakter moralny i ideologiczny, ponieważ reklamuje palenie papierosów i używanie narkotyków, a także propaguje kult szatana (najczęściej w muzyce rockowej). Druga, to technika jednej klatki", w której materiałem i zarazem środkiem jest obraz. Dysponenci tej techniki wykorzystują odpowiednią częstotliwość z jaką przesuwana jest taśma filmowa dająca obraz na ekranie kinowym czy telewizyjnym. W obrębie tej techniki na każde 24 klatki (1 sekunda) jest wmontowana jedna klatka z treścią, która ma bombardować widza w przekazie na jego podświadomość. Nie jest on w stanie dostrzec wprowadzonego" w ten sposób obrazu w ciągu 1/24 sekundy, a zatem nie uświadamia sobie, iż obraz ten jednak dostaje" się do jego podświadomości. Poprzez powtarzanie tego działania (regularnie co sekundę) manipulator sprawia, że ten obraz nakłada się, staje się wzmocniony i wpływa na zachowanie się odbiorcy według planu wcześniej ustalonego przez dysponentów manipulacji. Również w technice jednej klatki" wykorzystywane są treści reklamujące nowe produkty, a ponadto propagujące palenie papierosów, zażywanie narkotyków i elementy satanistyczne. Pomimo, iż tzw. reklama podprogowa jest zakazana, to nadal jest używana przez między innymi muzyków rockowych (Rihanna, teledysk Umbrella ), twórców bajek dla dzieci ( Pan jabłko i pan gruszka ). Dezinformacja społeczeństwa często objawia się poprzez posunięcie się do kłamstwa, oszustwa, wprowadzenia w błąd. Jest to celowe, zaplanowane działanie, prowadzące do uzyskania korzystnego rezultatu dla dysponenta informacją a negatywnie oddziałującego na odbiorcę, przy czym odbiorca nie jest świadomy negatywnego wpływu pozyskanej informacji. Dezinformacja zawsze powoduje zakłócenia w komunikacji międzyludzkiej na skalę krajową, działa na podświadomość w sposób praktyczny. Manipulacja w mass mediach działa na tak szeroką skalę i jest tak zakamuflowana, dzięki różnorodnym i nowoczesnym technikom, że zwykły człowiek nie jest w stanie wyłapać jej znamion w codziennym napływie informacji. 14 Atrakcyjny charakter otrzymanych informacji bardzo często zaburza obiektywizm odbiorcy, a jego uśpiona czujność nie jest w stanie wykryć przekłamań serwowanych przez mass media. Społeczeństwo w swojej naiwności pokłada ufność w autentyczność otrzymanych informacji, często rezygnując z analizowania treści, a tym samym pozbawiając się na własne życzenie poznania prawdy. Opierając się 14 Bp Lepa A., op. cit., s. 88-93. 5
na autorytetach wykreowanych przez mass media wyrabiają sobie pogląd na poszczególne sytuacje, co powodować może niechęć, agresję, nienawiść, jak również konkretne działania w stosunku osób czy instytucji. Odcięcie się od źródeł informacji jest w obecnych czasach niemal niemożliwe i w związku z tym odbiorca jest niejako skazany na ciągły przypływ nowych newsów. Nawet radykalne odcięcie się od niewłaściwych mass mediów nie przyniesie od razu możliwości uwolnienia się od przekłamań, zniekształceń rzeczywistości. Dzieci, młodzież, które notorycznie oglądają przeróżne programy, słuchają radiostacji, czytają prasę podlegając tym wszystkim procesom, które narzucili im dysponenci poszczególnych manipulacji. Zagrożeń wypływających z manipulacji mas mediów jest wiele. Warto wymienić tu: wypaczanie dziecięcej psychiki, demoralizację młodzieży, sugestywne propagowanie haseł ideologicznych i politycznych, niszczenie tradycji chrześcijańskiej, w tym wielu duchownych, kłamliwy chaos informacyjny, zaburzenia osobowości u słabszych osób na skutek stosowanych technik manipulacyjnych i wreszcie na końcu najbardziej kuriozalne, czyli coraz częstsze manifestacje, między innymi też przeciwko mediom, które są odpowiedzialne za oszukiwanie milionów ludzi. Podsumowując można powiedzieć, że kształt przyszłości mass mediów zależy mocno od radykalnych i konkretnych postaw społeczeństwa, które musi być wychowywane w duchu pedagogiki mass mediów. Krzysztof Kurczewski Bibliografia: Literatura przedmiotu Bp Lepa A., Świat manipulacji, Tygodnik katolicki Niedziela, Częstochowa 2011. 6