SPIS TREŒCI Strona Numer 9 11 15 Wprowadzenie Wykaz skrótów Rozdzia³ I. Podstawy prawne bezpieczeñstwa i higieny pracy 16 1. Miêdzynarodowe Ÿród³a prawa pracy... 1 26 2. Krajowe Ÿród³a prawa pracy... 26 38 3. Zak³adowe Ÿród³a prawa pracy... 55 47 4. Polskie Normy i zasady bhp... 85 53 Rozdzia³ II. Organizacja ochrony pracy w zak³adzie 54 1. Wprowadzenie... 95 54 2. S³u ba bezpieczeñstwa i higieny pracy... 96 62 3. Komisja bezpieczeñstwa i higieny pracy... 121 65 4. Spo³eczna inspekcja pracy... 126 73 Rozdzia³ III. Metodyka kontroli warunków pracy 74 1. Wprowadzenie... 150 79 2. Zakres podmiotowy kontroli... 165 87 3. Zakres przedmiotowy kontroli... 197 105 4. Dokumentowanie kontroli wzory i przyk³ady... 251 112 5. Przyk³adowe listy kontrolne stanu bezpieczeñstwa i higieny pracy w zale noœci od rodzaju zak³adu... 253 121 Rozdzia³ IV. Szkolenia z zakresu bhp 123 1. Wprowadzenie... 261 125 2. Szkolenie wyk³adowców i instruktorów szkoleñ bhp... 266 142 3. Szkolenie wstêpne pracowników w zakresie bhp... 308 175 4. Szkolenia okresowe w zakresie bhp... 353 204 5. Formularze do szkoleñ... 390 www.meritum.pl 5
SPIS TREŒCI Strona Numer 211 Rozdzia³ V. Obowi¹zki i prawa pracodawcy, kadry kierowniczej oraz pracowników w zakresie bezpieczeñstwa i higieny pracy 214 1. Obowi¹zki pracodawcy... 394 243 2. Odpowiedzialnoœæ i obowi¹zki w zakresie bhp osób kieruj¹cych pracownikami... 444 248 3. Obowi¹zki i odpowiedzialnoœæ pracownika za bezpieczeñstwo i higienê pracy... 457 259 Rozdzia³ VI. Choroby zawodowe oraz profilaktyczna opieka zdrowia 261 1. Wprowadzenie... 472 263 2. Zagro enia zdrowotne w œrodowisku pracy i ich skutki... 480 275 3. Rodzaje i przyczyny chorób zawodowych... 513 288 4. Ochrona zdrowia pracowników... 533 289 5. Organizacja opieki zdrowotnej nad pracuj¹cymi... 535 314 6. Ochrona pracy kobiet i m³odocianych... 571 323 7. Profilaktyczne posi³ki i napoje... 595 327 Rozdzia³ VII. Obiekty budowlane i pomieszczenia pracy 328 1. Wprowadzenie... 600 337 2. Przyst¹pienie do u ytkowania obiektu budowlanego... 619 341 3. Wymagania dotycz¹ce pomieszczeñ i terenu zak³adu... 629 365 Rozdzia³ VIII. Metody analizy stanu bhp 366 1. Wprowadzenie... 692 366 2. Analiza kosztów wypadków przy pracy... 693 379 3. Okresowa analiza stanu bhp... 736 413 Rozdzia³ IX. Zarz¹dzanie ochron¹ pracy 415 1. Wprowadzenie... 788 417 2. System zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy... 793 437 3. Ocena ryzyka zawodowego... 837 446 4. Metody oceny ryzyka zawodowego... 856 462 5. Przyk³adowe oceny ryzyka zawodowego na ró nych stanowiskach... 900 563 Rozdzia³ X. Organizacja bezpiecznych stanowisk pracy 564 1. Wprowadzenie... 909 564 2. Obowi¹zki pracodawcy w zakresie wykonywania badañ i pomiarów czynników œrodowiska pracy... 910 582 3. Czynniki œrodowiska pracy oraz sposoby ograniczania ich wp³ywu na pracowników... 921 612 4. Ochrona pracowników przed czynnikami szkodliwymi i zagro eniami... 951 623 5. Idea ergonomii i jej zastosowanie na stanowisku pracy... 960 626 6. Stanowiska pracy wewn¹trz i na zewn¹trz pomieszczeñ... 967 6 www.meritum.pl
SPIS TREŒCI Strona Numer 629 Rozdzia³ XI. Maszyny wymagania zasadnicze bezpieczeñstwa i higieny pracy 630 1. System oceny zgodnoœci maszyn z zasadniczymi wymaganiami bezpieczeñstwa higieny pracy... 971 651 2. Obowi¹zki producenta... 1048 657 3. Zwi¹zki miêdzy dyrektyw¹ maszynow¹ 2006/42/WE a dyrektyw¹ 2009/104/WE...1063 661 Rozdzia³ XII. Bezpieczeñstwo po arowe 662 1. Obowi¹zki pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpo arowej... 1066 666 2. Wymagania przeciwpo arowe dotycz¹ce budynków i pomieszczeñ pracy.. 1076 672 3. Wymagania dotycz¹ce ewakuacji w razie zagro enia... 1090 675 4. Podrêczny sprzêt gaœniczy... 1095 679 5. Instrukcja bezpieczeñstwa po arowego... 1107 680 6. Przyk³ady rozwi¹zañ ochrony przeciwpo arowej... 1109 695 Rozdzia³ XIII. Wypadki przy pracy 697 1. Wprowadzenie...1147 697 2. Definicje...1148 699 3. Podstawowe obowi¹zki pracodawcy po zaistnieniu wypadku przy pracy... 1164 712 4. Wypadki traktowane na równi z wypadkami przy pracy... 1196 714 5. Ustalenie przyczyn i okolicznoœci wypadku przy pracy... 1199 725 6. Statystyczna karta wypadku... 1219 737 7. Dokumentacja powypadkowa i jej przechowywanie... 1237 737 8. Profilaktyka wypadkowa... 1238 739 9. Postêpowanie dotycz¹ce innych wypadków... 1241 743 10. Za³¹czniki...1248 771 Rozdzia³ XIV. U ytkowane maszyny i urz¹dzenia techniczne wymagania minimalne 772 1. Wprowadzenie...1265 773 2. Ogólne minimalne wymagania dotycz¹ce maszyn... 1267 776 3. Minimalne wymagania dotycz¹ce maszyn mobilnych (maszyn z w³asnym napêdem)...1283 778 4. Minimalne wymagania dotycz¹ce maszyn przeznaczonych do podnoszenia...1287 780 5. Minimalne wymagania dotycz¹ce pracy i sprzêtu do tymczasowej pracy na wysokoœci...1292 783 6. Obowi¹zki pracodawców w zakresie zapewnienia minimalnych wymagañ w u ytkowanych maszynach... 1298 788 7. Listy kontrolne w zakresie minimalnych wymagañ (praktyczne przyk³ady)... 1316 797 8. Specjalistyczne listy kontrolne dla wybranych grup maszyn, urz¹dzeñ technicznych i narzêdzi... 1323 807 Rozdzia³ XV. Pierwsza pomoc medyczna w nag³ych wypadkach 809 1. Ratownictwo medyczne w nag³ych wypadkach... 1326 712 2. Sprzêt u ywany w ratownictwie medycznym... 1336 817 3. Strategia profilaktycznych dzia³añ ratowniczych... 1341 www.meritum.pl 7
SPIS TREŒCI Strona Numer 819 4. Zarys anatomii i fizjologii cz³owieka... 1344 823 5. Zasady resuscytacji kr¹ eniowo-oddechowej... 1367 828 6. Zasady udzielania pierwszej pomocy... 1373 838 7. Sprawdzenie wiadomoœci... 1392 843 Rozdzia³ XVI. Wymagania bhp przy wybranych pracach 847 1. Bezpieczeñstwo i higiena pracy przy rêcznych pracach transportowych... 1393 856 2. Bezpieczeñstwo i higiena pracy na wysokoœci... 1415 883 3. Prace wymagaj¹ce szczególnej sprawnoœci psychofizycznej... 1477 890 4. Bezpieczeñstwo i higiena pracy przy obs³udze wózków jezdniowych z napêdem silnikowym...1492 1 912 5. Bezpieczeñstwo i higiena pracy przy wykonywaniu prac spawalniczych... 1492 31 928 6. Bezpieczeñstwo i higiena pracy w szkole... 1492 53 959 Rozdzia³ XVII. Zewnêtrzny nadzór nad warunkami pracy 961 1. Pañstwowa Inspekcja Pracy... 1493 982 2. Pañstwowa Inspekcja Sanitarna... 1535 991 3. Urz¹d Dozoru Technicznego... 1564 1003 4. Pañstwowa Stra Po arna... 1594 1006 5. Inspekcja Ochrony Œrodowiska... 1605 1013 6. Nadzór budowlany... 1627 1018 7. Wy szy Urz¹d Górniczy... 1643 1023 1025 Wykaz dokumentów Indeks rzeczowy
WPROWADZENIE Oddajemy do Pañstwa r¹k kolejne wydanie praktycznego poradnika z zakresu bezpieczeñstwa i higieny pracy, który ukazuje siê w serii Meritum znanej z niezwykle praktycznego, ale te kompleksowego ujêcia poszczególnych dziedzin. Autorami tomu s¹ znani, doœwiadczeni i cenieni w œrodowisku specjaliœci. Publikacja obejmuje szeroko tematykê zagadnieñ bezpieczeñstwa i higieny pracy, tak aby Czytelnik nie musia³ traciæ czasu na poszukiwanie interesuj¹cych go wiadomoœci w wielu Ÿród³ach z tego zakresu. Zamierzeniem Autorów i Wydawcy by³o dostarczenie zainteresowanym narzêdzia, z którego szybko i w ³atwy sposób bêd¹ mogli korzystaæ. Z pewnoœci¹ sprzyjaj¹ temu m.in.: klarowny podzia³ zagadnieñ-problemów na rozdzia³y, z których ka dy wyczerpuje zagadnienie, zamieszczenie przyk³adowych programów szkoleñ, ocen ryzyka wszystkich stanowisk w przyk³adowej firmie, list kontrolnych w zakresie minimalnych wymagañ dla wybranych maszyn i urz¹dzeñ, licznych przydatnych druków, przedstawienie w sposób modelowy, jak nale y przeprowadziæ dochodzenie powypadkowe, uwypuklenie najistotniejszych kwestii przez zaznaczenie ramk¹ i has³em Wa ne!, szczegó³owy indeks rzeczowy z odniesieniami do numerów bocznych w tekœcie, przyjazna dla Czytelnika szata graficzna. Najnowsze wydanie wzbogacone zosta³o równie o p³ytê CD z aktywnymi wzorami dokumentów i licznymi materia³ami do wykorzystania w pracy s³u by bhp czy osoby odpowiedzialnej za bezpieczeñstwo i higienê pracy. Kolejne wydania poradnika uzupe³niane s¹ o nowe zagadnienia, których znajomoœæ jest niezbêdna w codziennej pracy s³u b bhp. I tak, Czytelnik znajdzie tu informacje dotycz¹ce kosztów wypadków przy pracy oraz analizy rocznej czy okresowej stanu bhp. Policzenie kosztu jednostkowego wypadku oraz prognoza sk³adki na ubezpieczenie wypadkowe (jej wzrostu lub obni ki) mo e byæ tym czynnikiem, którego czêsto brakuje specjalistom zajmuj¹cym siê bezpieczeñstwem i higien¹ pracy w rozmowach z pracodawc¹. W wiêkszoœci publikacji problem analizy okresowej stanu bhp sprowadza siê do kontroli zgodnoœci stanu bhp w wielu obszarach z obowi¹zuj¹cym stanem prawnym. Analiza powinna zaœ byæ narzêdziem, które mo e pomóc pracodawcy w ustaleniu, czy spe³nia wymogi prawne, ale tak e dynamiki wypadków i chorób zawodowych. Mo e pomóc w diagnozie problemów zwi¹zanych ze wzrostem zatrudnienia czy zmian¹ technologii. Wreszcie analiza powinna daæ obraz, jak w zakresie bhp w zak³adzie wygl¹da sytuacja w porównaniu z rokiem ubieg³ym i na przestrzeni kilku lat. Analiza jest te wa nym i przydatnym narzêdziem, które pozwala sprawdziæ te, jaki jest efekt wczeœniej podjêtych dzia³añ w zakresie bhp. www.meritum.pl 9
WPROWADZENIE Ograniczenie zagro eñ, optymalizacja ryzyka, lepsza efektywnoœæ oraz jakoœæ pracy jest mo - liwa w ka dym zak³adzie. Nale y jednak definiowaæ problemy, znajdowaæ ich przyczyny i stosowaæ œrodki, które zrównowa ¹ efekty z nak³adami. Wa ne jest, aby mieæ po temu w³aœciwe narzêdzia pozwalaj¹ce na ocenê sytuacji i przekazanie pracodawcy informacji w sposób kompleksowy. W kolejnym wydaniu poradnika opublikowane zosta³y listy kontrolne do oceny maszyn z wymaganiami minimalnymi, przydatne nie tylko przy pierwszej ocenie zgodnoœci z wymaganiami minimalnymi, ale tak e do wykorzystania w celu okresowej kontroli maszyn i urz¹dzeñ. Listy zosta³y te uzupe³nione o podstawy prawne i normy stanowi¹ce Ÿród³a poszczególnych wymogów. W poradniku znajduje siê tak e przyk³adowa dokumentacja oceny ryzyka zawodowego opracowana na podstawie normy PN-N-18002. W najnowszym wydaniu uzupe³niliœmy równie rozdzia³ poœwiêcony wymaganiom bhp przy wybranych pracach o wymagania i praktyczne wskazówki dotycz¹ce bhp przy spawaniu, obs³udze wózka wid³owego oraz organizacji bezpiecznych i higienicznych warunków pracy i nauki w szkole. Jako e zagadnienia bezpieczeñstwa i higieny pracy stanowi¹ integraln¹ czêœæ dzia³alnoœci wszystkich uczestników procesu pracy, publikacj¹ t¹ bêd¹ zapewne zainteresowani zarówno projektanci, pracodawcy, kadra kierownicza, pracownicy s³u by bhp, technologowie, jak i pracownicy, wreszcie studenci studiów kierunkowych. Mamy nadziejê, e odnajd¹ i doceni¹ Pañstwo wszystkie walory publikacji i stanie siê ona niezast¹pion¹ pomoc¹ oraz nieodzownym elementem w Pañstwa codziennej pracy. Warszawa, kwiecieñ 2012 r. Zespó³ redakcyjny
WYKAZ SKRÓTÓW 1. ród³a prawa k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 193 z póÿn. zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z póÿn. zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z póÿn. zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postêpowania administracyjnego (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z póÿn. zm.) r.b.h.d. rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy pracach zwi¹zanych z nara eniem na ha³as lub drgania mechaniczne (Dz. U. Nr 157, poz. 1318) r.b.h.p. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 wrzeœnia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeñstwa i higieny pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z póÿn. zm.) r.d.s. rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833 z póÿn. zm.) r.k.o.b. rozporz¹dzenie Ministra Infrastruktury z 3 lipca 2003 r. w sprawie ksi¹ ki obiektu budowlanego (Dz. U. Nr 120, poz. 1134) u.p.b. ustawa z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z póÿn. zm.) u.p.o.œ. ustawa z 27 kwietnia 2007 r. Prawo ochrony œrodowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z póÿn. zm.) u.p.z. ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z póÿn. zm.) u.r.z.s. ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych (tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 z póÿn. zm.) u.s.m.p. ustawa z 27 czerwca 1997 r. o s³u bie medycyny pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 125, poz. 1317 z póÿn. zm.) u.s.o.z. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodnoœci (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 138, poz. 935 z póÿn. zm.) 2. Organy orzekaj¹ce s.apel. s¹d apelacyjny SN S¹d Najwy szy TK Trybuna³ Konstytucyjny TUS Trybuna³ Ubezpieczeñ Spo³ecznych 3. Publikatory Dz. U. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dz. Urz. Dziennik Urzêdowy M.P. Monitor Polski Dziennik Urzêdowy Rzeczypospolitej Polskiej 4. Czasopisma OSN Orzecznictwo S¹du Najwy szego www.meritum.pl 11
WYKAZ SKRÓTÓW OSP OTK PiP PiZS Pr.Pracy PS PUG PUSiG S³.Prac. 5. Inne art. bhp CIOP cyt. cz. ds. EOG FUS IOŒ IPiSS lit. MDE MOP MPiPS MZ nast. NFZ niepubl. nin. np. orz. PFRON PIP PIS pkt PKN PN por. post. poz. WYKAZ SKRÓTÓW Orzecznictwo S¹dów Polskich Orzecznictwo Trybuna³u Konstytucyjnego Pañstwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Spo³eczne Prawo Pracy Przegl¹d S¹dowy Przegl¹d Ustawodawstwa Gospodarczego Przegl¹d Ustawodawstwa Spo³ecznego i Gospodarczego S³u ba Pracownicza artyku³ bezpieczeñstwo i higiena pracy Centralny Instytut Ochrony Pracy cytat, cytowane (a,y) czêœæ do spraw Europejski Obszar Gospodarczy Fundusz Ubezpieczeñ Spo³ecznych Inspekcja Ochrony Œrodowiska Instytut Pracy i Spraw Socjalnych litera maksymalna dopuszczalna ekspozycja Miêdzynarodowa Organizacja Pracy Minister Pracy i Polityki Spo³ecznej Ministerstwo Zdrowia nastêpna (e,y) Narodowy Fundusz Zdrowia niepublikowany niniejszy na przyk³ad orzeczenie Pañstwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepe³nosprawnych Pañstwowa Inspekcja Pracy Pañstwowa Inspekcja Sanitarna punkt Polski Komitet Normalizacyjny Polska Norma porównaj postanowienie pozycja 12 www.meritum.pl
WYKAZ SKRÓTÓW WYKAZ SKRÓTÓW ppkt podpunkt ppo. przeciwpo arowy PSP Pañstwowa Stra Po arna p.u.p. powiatowy urz¹d pracy RM Rada Ministrów ROP Rada Ochrony Pracy rozp. rozporz¹dzenie s. strona sip spo³eczna inspekcja pracy smp s³u ba medycyny pracy tj. to jest tekst jedn. tekst jednolity uchw. Uchwa³a UOKiK Urz¹d Ochrony Konkurencji i Konsumentów ust. ustêp uzp uk³ad zbiorowy pracy w zw. w zwi¹zku WDT Wojskowy Dozór Techniczny WHO Œwiatowa Organizacja Zdrowia WUG Wy szy Urz¹d Górniczy ww. wy ej wymienione (a,y) wyr. wyrok z póÿn. zm. z póÿniejszymi zmianami za³. za³¹cznik zarz. zarz¹dzenie zd. zdanie zm. zmiana (y) zob. zobacz zoz zak³ad opieki zdrowotnej z.o.z. zak³adowa organizacja zwi¹zkowa ZUS Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych
ROZDZIA I Podstawy prawne bezpieczeñstwa i higieny pracy Edward Ko³odziejczyk SPIS TREŒCI 1. Miêdzynarodowe Ÿród³a prawa pracy... 1 A. Konwencje i zalecenia Miêdzynarodowej Organizacji Pracy... 3 B. Europejska Karta Spo³eczna Rady Europy... 5 C. Rozporz¹dzenia i dyrektywy Unii Europejskiej... 8 a. Dyrektywa ramowa... 12 b. Ocena ryzyka... 16 c. Nowa filozofia bezpieczeñstwa pracy... 18 d. Dyrektywy nowego podejœcia... 19 D. Europejska strategia bezpieczeñstwa i higieny pracy na lata 2007 2012.. 21 2. Krajowe Ÿród³a prawa pracy... 26 A. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej... 29 B. Kodeks pracy i inne ustawy... 30 C. Przepisy wykonawcze do Kodeksu pracy reguluj¹ce obszar bezpieczeñstwa i higieny pracy... 32 D. Wybrane przepisy wykonawcze do ustaw innych ni Kodeks pracy (w szczególnoœci dotycz¹ce zagadnieñ bhp)... 54 8 3. Zak³adowe Ÿród³a prawa pracy... 55 A. Uk³ady zbiorowe pracy... 56 B. Regulamin pracy... 58 a. Wskazówki praktyczne dotycz¹ce regulaminu pracy... 59 b. Wykaz prac niedozwolonych m³odocianym... 74 c. Wykaz prac szczególnie uci¹ liwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet... 75 d. Wykaz prac, które powinny byæ wykonywane przez co najmniej dwie osoby... 75 1 e. Kary porz¹dkowe... 76 f. Zapoznanie pracowników z treœci¹ regulaminu... 77 C. Instrukcje bhp i inne... 78 a. Instrukcje, o których mowa w rozporz¹dzeniu w sprawie o ogólnych przepisów bezpieczeñstwa i higieny pracy... 79 b. Instrukcja bezpiecznego wykonywania robót budowlanych... 80 c. Instrukcje obs³ugi (instrukcje producenta)... 82 d. Inne instrukcje... 84 4. Polskie Normy i zasady bhp... 85 A. Polskie Normy... 91 B. Normy zharmonizowane... 92 C. Zasady bhp... 94
ODSTAWY PRAWNE BEZPIECZEÑSTWA I HIGIENY PRACY. MIÊDZYNARODOWE RÓD A PRAWA PRACY 1 4 PODSTAWY PRAWNE BEZPIECZEÑSTWA I HIGIENY PRACY 1. Miêdzynarodowe Ÿród³a prawa pracy 1 Miêdzynarodowe Ÿród³a prawa pracy maj¹ z regu³y charakter ogólny i uniwersalny. Ogólnoœæ wynika z potrzeby stosowania tego prawa bez ograniczeñ powodowanych innymi uwarunkowaniami, takimi jak np. poziom rozwoju technicznego. Natomiast uniwersalnoœæ jest powodowana w szczególnoœci poziomem wymiany handlowej (maszyn, urz¹dzeñ technicznych i wyrobów codziennego u ytku) oraz skal¹ migracji ludnoœci (szczególnie zarobkowej). 2 Warunkiem obowi¹zywania prawa miêdzynarodowego w danym kraju jest jego ratyfikacja, czyli zatwierdzenie, przyjêcie do stosowania przez upowa niony organ. W Polsce tymi organami s¹: Sejm RP i Prezydent RP przy czym Sejm RP przyjmuje, np. konwencje MOP lub ustawy wdra aj¹ce (implementuj¹ce) do polskiego prawa np. dyrektywy Unii Europejskiej natomiast Prezydent RP dokonuje formalnego aktu ratyfikacji przyjêtej konwencji lub zatwierdzenia ustawy. Prawo miêdzynarodowe obowi¹zuje wiêc w naszym kraju dopiero wtedy, gdy jego postanowienia zostan¹ ratyfikowane b¹dÿ w³¹czone do polskiego systemu prawnego poprzez wydanie ustaw i nastêpnie rozporz¹dzeñ wykonawczych. A. Konwencje i zalecenia Miêdzynarodowej Organizacji Pracy 3 Konwencje Miêdzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) s¹ Ÿród³em prawa pracy o charakterze miêdzynarodowym. Odgrywaj¹ istotn¹ rolê w procesie tworzenia i doskonalenia polskiego prawa pracy. WA NE! Polska jest cz³onkiem MOP od chwili jej utworzenia, tj. od roku 1919. Konwencje MOP wymagaj¹ ratyfikacji przez Sejm RP. Po ratyfikacji i wejœciu w ycie, pañstwa zobowi¹zane s¹ zharmonizowaæ ustawodawstwo wewnêtrzne z ich postanowieniami. Ratyfikacja konwencji przez dane pañstwo cz³onkowskie oznacza zobowi¹zanie siê do dostosowania ustawodawstwa pracy tego pañstwa do rozwi¹zañ ujêtych w konwencji oraz do sk³adania MOP okresowych sprawozdañ z jej realizacji. Jednak g³osowanie przedstawicieli danego pañstwa za przyjêciem konwencji nie jest równoznaczne z jej ratyfikowaniem przez to pañstwo. Ratyfikacja mo e mieæ miejsce nawet po up³ywie kilkudziesiêciu lat od jej przyjêcia, np. konwencja MOP nr 81 dotycz¹ca inspekcji pracy w przemyœle i handlu, przyjêta 11 lipca 1947 r. zosta³a ratyfikowana przez Polskê dopiero 19 kwietnia 1995 r. Konwencje MOP ustalaj¹ minimalne wymagania dotycz¹ce np.: czasu pracy i urlopów wypoczynkowych, praw cz³owieka i pracownika, swobody zrzeszania siê i ochrony praw zwi¹zkowych, znoszenia dyskryminacji w zatrudnieniu, ubezpieczeñ od wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz bezpieczeñstwa i higieny pracy. 4 Polska ratyfikowa³a 88 konwencji z ponad 180 przyjêtych przez Konferencjê Ogóln¹ MOP od 1919 r., w tym m.in.: Konwencjê nr 17 z 1925 r. w sprawie odszkodowania za wypadki przy pracy (ratyfikacja w 1937 r.); 16 www.meritum.pl
1. MIÊDZYNARODOWE RÓD A PRAWA PRACY 5 6 Konwencjê nr 62 z 1937 r. w sprawie przepisów o bezpieczeñstwie w przemyœle budowlanym (ratyfikacja w 1951 r.); Konwencjê nr 119 z 1963 r. dotycz¹c¹ zabezpieczenia maszyn (ratyfikacja w 1977 r.); Konwencjê nr 176 z 1995 r. dotycz¹c¹ bezpieczeñstwa i zdrowia w kopalniach (ratyfikacja w 2000 r.); Konwencjê nr 182 z 1999 r. dotycz¹c¹ zakazu i natychmiastowych dzia³añ na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci (ratyfikacja w 2001 r.); Konwencjê nr 148 z 1977 r. dotycz¹c¹ ochrony pracowników przed zagro eniami zawodowymi w miejscu pracy spowodowanymi zanieczyszczeniami powietrza, ha³asem i wibracjami (ratyfikacja w 2004 r.). Konwencja nr 148 MOP, dotycz¹ca ochrony pracowników przed zagro eniami zawodowymi w miejscu pracy spowodowanymi zanieczyszczeniami powietrza, ha³asem i wibracjami zosta³a przyjêta w Genewie w 1977 r., lecz dopiero w 2004 r. by³a ratyfikowana przez Polskê. Decyzjê o ratyfikacji podj¹³ Prezydent RP Aleksander Kwaœniewski 4 listopada 2004 r. Konwencja zosta³a opublikowana w Dzienniku Ustaw z 2005 r. Nr 66, poz. 574 i opatrzona nastêpuj¹c¹ deklaracj¹: Po zaznajomieniu siê z powy sz¹ Konwencj¹, w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oœwiadczam, e zosta³a ona uznana za s³uszn¹ zarówno w ca³oœci, jak i ka de z postanowieñ w niej zawartych, jest przyjêta, ratyfikowana i potwierdzona, bêdzie niezmiennie zachowywana. Na dowód czego wydany zosta³ akt niniejszy, opatrzony pieczêci¹ Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent RP Aleksander Kwaœniewski Dano w Warszawie dnia 4 listopada 2004 r. Powy szy przyk³ad ratyfikowania konwencji MOP charakteryzuje treœci i sposób ujêcia oraz stosowania tego miêdzynarodowego aktu prawnego. Warto wiedzieæ, e mimo nieratyfikowania przez Polskê innych konwencji, w krajowym ustawodawstwie pracy uwzglêdnia siê postanowienia tych konwencji, np. znowelizowany dzia³ X k.p. i przepisy wykonawcze do k.p. uwzglêdniaj¹ w ca³oœci b¹dÿ w du ej mierze postanowienia nieratyfikowanych dot¹d przez Polskê konwencji, takich jak: konwencja nr 139 z 1974 r. dotycz¹ca zapobiegania i kontroli ryzyka zawodowego spowodowanego przez substancje i czynniki rakotwórcze; konwencja nr 155 z 1981 r. dotycz¹ca bezpieczeñstwa, zdrowia pracowników i œrodowiska pracy; konwencja nr 162 z 1986 r. dotycz¹ca bezpieczeñstwa w stosowaniu azbestu; konwencja nr 167 z 1988 r. dotycz¹ca bezpieczeñstwa i zdrowia w budownictwie. Innymi, obok konwencji, normatywami MOP s¹ zalecenia, które podobnie jak konwencje przyjmowane s¹ na Konferencjach Ogólnych MOP jako dokumenty uzupe³niaj¹ce i uszczegó³awiaj¹ce niektóre konwencje, b¹dÿ funkcjonuj¹ce odrêbnie. Pañstwa cz³onkowskie realizuj¹ zalecenia przez wprowadzenie ich postanowieñ do krajowych rozwi¹zañ prawnych. B. Europejska Karta Spo³eczna Rady Europy Rada Europy jest organizacj¹ licz¹c¹ obecnie ponad 40 pañstw europejskich, utworzon¹ w 1949 r. Polska jest jej cz³onkiem od 1991 r. Celem Rady s¹ dzia³ania na rzecz wspó³pracy europejskiej, m.in. w dziedzinie prawnej i spo³ecznej ochrony praw cz³owieka i pracownika. Europejska Karta Spo³eczna jest podstawowym dokumentem Rady Europy w dziedzinie stosunków pracy. Traktowana jest jako uzupe³nienie w dziedzinie socjalnej innego wa nego aktu miêdzynarodowego, jakim jest Europejska Konwencja Praw Cz³owieka. 5 6 www.meritum.pl 17
7 PODSTAWY PRAWNE BEZPIECZEÑSTWA I HIGIENY PRACY Karta sk³ada siê z piêciu czêœci. W pierwszej czêœci wymienionych zosta³o dziewiêtnaœcie praw cz³owieka i pracownika. Do praw tych nale ¹ m.in. prawo do pracy oraz do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, do godziwego wynagrodzenia, do organizowania siê pracowników i pracodawców oraz do rokowañ zbiorowych, do ochrony dzieci i m³odocianych oraz do ochrony pracy kobiet, do poradnictwa i szkolenia zawodowego, do szkolenia zawodowego, rehabilitacji i readaptacji spo³ecznej osób niepe³nosprawnych, do ochrony zdrowia i zabezpieczenia spo³ecznego, do ochrony spo³ecznej, prawnej i ekonomicznej rodzin, do ochrony socjalnej i ekonomicznej matki i dziecka, do dzia³alnoœci zarobkowej na terytorium innych uk³adaj¹cych siê stron oraz do pomocy i ochrony pracowników migruj¹cych i ich rodzin. W tym wykazie praw nie przypadkowo jako pierwsze wymieniono prawo do pracy. Prawo do pracy zapisane zosta³o w Deklaracji Praw Cz³owieka Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1949 r. i odt¹d traktowane jest w prawie miêdzynarodowym jako podstawowe prawo socjalne pracownika ³¹cznie z prawem do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawem do godziwego wynagrodzenia. Czêœæ druga Europejskiej Karty Spo³ecznej sk³ada siê z 19 artyku³ów uszczegó³awiaj¹cych dziewiêtnaœcie praw wymienionych w czêœci pierwszej. Zgodnie z art. 2 dla zagwarantowania prawa do w³aœciwych warunków pracy uk³adaj¹ce siê strony zobowi¹za³y siê do zapewnienia: rozs¹dnego wymiaru dziennego i tygodniowego czasu pracy oraz stopniowego skracania tygodnia pracy, na ile pozwala na to wzrost wydajnoœci pracy i inne czynniki; p³atnych dni œwi¹tecznych; co najmniej 2-tygodniowego p³atnego urlopu w roku; skracania czasu pracy b¹dÿ dodatkowych p³atnych urlopów pracownikom zatrudnionym w warunkach niebezpiecznych lub szkodliwych; cotygodniowego wypoczynku, który powinien w miarê mo liwoœci zbiegaæ siê z dniem uznanym za wolny od pracy zgodnie z tradycj¹ danego kraju lub regionu. Zgodnie natomiast z art. 3 dla zapewnienia prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, uk³adaj¹ce siê strony s¹ zobowi¹zane do: wydawania przepisów prawnych dotycz¹cych bezpieczeñstwa i higieny pracy oraz do wykonalnoœci tych przepisów przez odpowiedni nadzór i kontrolê; zapewnienia konsultacji w zakresie œrodków s³u ¹cych poprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy z organizacjami pracodawców i pracowników. Polska ratyfikowa³a Europejsk¹ Kartê Spo³eczn¹ w 1997 r., a zatem ju po du ej nowelizacji Kodeksu pracy z 2 czerwca 1996 r., niemniej jednak postanowienia Karty by³y uwzglêdnione przy tej nowelizacji. W roku 1996 uchwalona zosta³a zrewidowana Europejska Karta Spo³eczna. Nowelizacja mia³a na celu uwzglêdnienie rozwoju gospodarczego i spo³ecznego, jaki dokona³ siê w okresie trzydziestopiêcioletniego funkcjonowania Europejskiej Karty Spo³ecznej. 7 Nowa Karta podwy szy³a standard ochrony praw dotychczasowych oraz rozszerzy³a katalog praw socjalnych o dalszych dwanaœcie uprawnieñ, np. art. 3 dotycz¹cy prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy znowelizowanej Karty zobowi¹zuje strony do: okreœlenia, realizacji i dokonywania okresowego przegl¹du spójnej polityki krajowej w zakresie bezpieczeñstwa, zdrowia pracowników i œrodowiska pracy, przy czym g³ównym celem tej polityki powinna byæ poprawa bezpieczeñstwa i higieny pracy oraz zapobieganie wypadkom i zagro eniom zwi¹zanym z prac¹ lub wystêpuj¹cym w trakcie pracy. Ma to nast¹piæ zw³aszcza poprzez ograniczenie do minimum przyczyn zagro eñ zwi¹zanych ze œrodowiskiem pracy; wydania przepisów bezpieczeñstwa i higieny pracy; zapewnienia wykonalnoœci tych przepisów przez odpowiedni nadzór i kontrolê; popierania stopniowego rozwoju s³u b medycyny pracy, dostêpnych wszystkim pracownikom, maj¹cych na celu przede wszystkim zadania prewencyjne i doradcze. 18 www.meritum.pl