Projekt okładki i stron tytułowych: Magdalena Błażków KreacjaPro

Redakcja: Anna Sterczyńska Projekt okładki i stron tytułowych: Magdalena Błażków KreacjaPro Copyright 2010 by Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, Uniwersytet Gdański, Europejskie Centrum Solidarności, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku ISBN 978-83-7383-455-2 ISBN 978-83-929813-8-1 Publikacja dofinansowana przez: Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax (22) 826 59 21, (22) 828 95 63, (22) 828 93 91 dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl http://www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski) Druk i oprawa:

Spis treści Część I Rok 1939. Świat Europa Polska Marek Andrzejewski, Grzegorz Berendt Gdańsk, miejsce rozpoczęcia II wojny światowej........... 9 Aleksander W. Lipatow Polska jako problem tożsamości władzy rosyjskiej. Rozmyślania w 70. rocznicę II wojny światowej............. 16 Bernard Wiaderny II wojna światowa w niemieckiej pamięci zbiorowej (1985 2008)........................................ 25 Mykoła Łytwyn Wojskowa kampania niemiecko-sowiecka roku 1939 w Galicji........................................... 38 Jacek Tebinka Wielka Brytania wobec sprawy polskiej w okresie dziwnej wojny....................................... 57 Część II Kształty pamięci wojny Andrzej Szpociński II wojna światowa w badaniach socjologicznych (do roku 2009)...................................... 71 Piotr Tadeusz Kwiatkowski II wojna światowa w pamięci współczesnego społeczeństwa polskiego.............................. 88

Anna Kowalewska, Jacek Szut, Małgorzata Kwiatkowska Postawy społeczne wobec idei Muzeum II Wojny Światowej.. 113 Debata Pamięć II wojny światowej....................... 133 Część III Od zimnej wojny do wolności Dieter Bingen Podział Europy w latach 1945 1989. Długa droga od wyzwolenia przez zniewolenie do wolności............. 151 Jerzy Holzer Polska 1945. Wojna wygrana czy przegrana?.............. 160 Jadwiga Staniszkis Rewolucja wojskowa a koniec komunizmu............... 167 Burkhard Olschowsky Rok 1989 europejski czas pamięci..................... 186 Aleksander Smolar Globalne konsekwencje 1989 roku...................... 197 Panel dyskusyjny [Od zimnej wojny do wolności] Debata... 206

Część I Rok 1939. Świat Europa Polska

Marek Andrzejewski, Grzegorz Berendt Gdańsk, miejsce rozpoczęcia II wojny światowej W historii Gdańska duży wkład w rozwój gospodarczy, cywilizacyjny i kulturowy miasta wnosili oprócz Niemców i Polaków m.in. Holendrzy, Szkoci, Szwedzi, Francuzi i Żydzi. Przez wieki w Gdańsku adaptowano do lokalnych potrzeb różne elementy kultury duchowej i materialnej Europy. Dopiero w XIX w. utracił on wiele ze swojej wielokulturowości i wieloetniczności. Osłabły jego więzi z europejską gospodarką, kulturą i nauką. Nastąpił natomiast zauważalny wzrost niemieckiego nacjonalizmu i właśnie on rzutował na sytuację w Gdańsku w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy większości niemieckich mieszkańców idea bliskiej współpracy z Polską wydawała się już obca. Utworzenie w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Wolnego Miasta Gdańska było rozwiązaniem kompromisowym, które z jednej strony uwzględniało dominację Niemców, stanowiących ponad 90% ludności, z drugiej zaś wychodziło naprzeciw gospodarczym interesom Rzeczypospolitej. W ustabilizowanej sytuacji politycznej współpraca polsko-gdańska była możliwa i przynosiła obopólne korzyści. Wzrost tendencji nacjonalistycznych sprawił jednak, że Gdańsk odwrócił się od swojego naturalnego zaplecza. Stał się symbolem niemieckich roszczeń rewizjonistycznych, a zarazem papierkiem lakmusowym stosunków polsko-niemieckich: właśnie w Gdańsku dawały o sobie znać pogorszenie lub poprawa relacji między Warszawą a Berlinem 1. Oprócz Niemców lokalny krajobraz etniczny tworzyła 35-tysięczna, bardzo aktywna Polonia Wolnego Miasta, zrzeszająca z dawna osiadłą ludność rodzimą i nieco liczniejszą grupę przybyłych po 1920 r. obywateli Rzeczypospolitej 2. Zróżnicowani wewnętrznie pod względem tożsamości narodowej i pochodzenia geograficznego Żydzi stanowili trzecią co do wielkości zbiorowość narodowo-religijną. Inne społeczności, przede wszystkim Ukraińcy i Rosjanie, liczyły zaledwie po kilkaset osób. 1 K. Skubiszewski, Zachodnia granica Polski, Gdańsk 1969, s. 71 i następne. 2 Szerzej: H. Stępniak, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku (1920 1939), Gdańsk 1991. 9

Gdańsk był swego rodzaju mikrokosmosem Niemiec, odbiciem ich struktur partyjnych i układu sił politycznych. Byli tu aktywni komuniści, silni socjaldemokraci i konserwatywni nacjonaliści oraz aktywni katolicy z partii Centrum 3. Niestety podobieństwo rozkładu okresowych sympatii politycznych wśród społeczeństwa dotyczyło skali poparcia dla haseł głoszonych przez Adolfa Hitlera. W wyborach do parlamentu Wolnego Miasta Gdańska Volkstagu z 28 maja 1933 r. zwyciężyła NSDAP, którą poparła ponad połowa głosujących. Na zwycięstwo nazistów w Gdańsku duży wpływ miało to, że hitlerowcy już cztery miesiące wcześniej przejęli w Niemczech ster władzy 4. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na artykuł Danziger Volksstimme z 6 maja 1933 roku. Otóż w organie prasowym gdańskiej socjaldemokracji twierdzono, że narodowosocjalistyczny Gdańsk jest równoznaczny z jego trwałą utratą dla Niemiec. Dwanaście lat później okazało się, iż były to prorocze słowa i właśnie objęcie steru władzy w Wolnym Mieście przez narodowych socjalistów było początkiem końca niemieckiego Gdańska. Przywódca nazistów w Wolnym Mieście, pupil Hitlera, gauleiter Albert Forster, systematycznie i konsekwentnie eliminował z lokalnego krajobrazu kolejne podmioty i grupy polityczne, a także starał się osłabić wpływy instytucji uznawanych za obce i zbędne, w tym Ligi Narodów i Kościoła rzymskokatolickiego. Właśnie z inicjatywy Forstera odbyły się 7 kwietnia 1935 r. przedterminowe wybory do Volkstagu. Gdański gauleiter był głęboko przeświadczony o tym, że NSDAP zdobędzie ponad dwie trzecie głosów, co umożliwi jej zmianę konstytucji Wolnego Miasta. Kampanię wyborczą prowadzono w sposób urągający demokratycznym standardom. Nagminne były przypadki zastraszania przeciwników politycznych przez brunatnych bojówkarzy. W dniu wyborów wielokrotnie dochodziło do cudów nad urną. Dość powiedzieć, że w jednym z lokali wyborczych w Sopocie frekwencja wyniosła 110% i nawet Leonid Breżniew nie mógł się pochwalić tak wielkim poparciem wyborców 5. Nie ulega wątpliwości, że uzyskanie przez NSDAP 57,2% nie odpowiadało rzeczywistym sympatiom politycznym obywateli Wolnego Miasta. Taki wynik wyborczy osiągnięto w dużym stopniu przez stosowanie terroru i nagminne oszustwa wyborcze. Pamiętać jednak należy, że przeciętna poparcia dla NSDAP w Wolnym Mieście, mierzona liczbą członków tej partii przypadającą na tysiąc mieszkańców, przewyższała średnią w Rzeszy. Na początku 1935 r. jeden na 18,6 gdańskich obywateli był członkiem NSDAP i jeden na 11,1 uprawnionych 3 Zob. Ch.M. Kimmich, The Free City. Danzig and German Foreign Policy, New Haven, London 1968. 4 Szerzej: M. Andrzejewski, Opposition und Widerstand in Danzig 1933 bis 1939, Bonn 1994. 5 Ibidem, s. 87 91. 10

wyborców. W tym samym czasie w Niemczech proporcje te wynosiły 1:26,4 i 1:18,5. W listopadzie 1938 r. do partii Hitlera należało w Wolnym Mieście ponad 48 tys. mieszkańców. Jeżeli odliczy się Polaków, Żydów, dzieci i starców, okaże się, że w przybliżeniu co piąty mieszkaniec WM był wówczas, przynajmniej nominalnie, członkiem partii nazistowskiej 6. Tak silne poparcie wynikało z jednej strony z zachwytu sukcesami narodowosocjalistycznej polityki faktów dokonanych, pragnienia zjednoczenia się z Rzeszą i zadowolenia z polityki socjalnej prowadzonej przez NSDAP, z drugiej zaś było skutkiem terroru i codziennej presji. W Gdańsku drugiej połowy lat trzydziestych coraz trudniej było funkcjonować w przestrzeni publicznej bez wyrażania poparcia dla dominującego reżimu. Wybory do gdańskiego Volkstagu z 1935 r. są wydarzeniem wartym odnotowania z innego jeszcze powodu. Fakt, że mimo terroru NSDAP nie zdobyła ilości głosów niezbędnej do legalnej zmiany konstytucji Wolnego Miasta świadczy o tym, że opór społeczny części gdańskich Niemców przeciw totalitarnej władzy nie został jeszcze całkowicie złamany. Dla większości postronnych obserwatorów nie ulegało wątpliwości, że wybory były dotkliwą porażką NSDAP, oznaczały faktyczne cofnięcie poparcia dla hitleryzmu i tylko płynące z Niemiec wsparcie pozwoliło gdańskiej NSDAP przetrwać kryzys 7. Sukcesy III Rzeszy w polityce międzynarodowej i gospodarce stopniowo osłabiały wpływy antynazistowskiej opozycji. Nadmieńmy, że ostatnia niemiecka partia opozycyjna przestała działać w Gdańsku w październiku 1937 roku 8. Po zmiażdżeniu przeciwników politycznych naziści na krótko skoncentrowali swoją uwagę na wymuszeniu masowej emigracji tysięcy Żydów i zepchnięciu nielicznych pozostałych na margines życia publicznego 9. Po wykonaniu dzieła aryzacji Gdańska czekali już tylko na rozkaz Hitlera, by przystąpić do generalnej rozprawy z Polakami i likwidacji polskich instytucji w Wolnym Mieście i tym samym osiągnąć swój cel jednolity narodowo niemiecki Gdańsk. Anschluss Austrii i Monachium oraz wkroczenie Wehrmachtu do Pragi przybliżyły moment likwidacji Wolnego Miasta i przyczyniły się do wzrostu nacjonalistycznych nastrojów wśród gdańskich Niemców. Niezależnie bowiem od opcji politycznej wszyscy oni pragnęli przyłączenia Gdańska do Nie miec. W świetle tego można twierdzić, że były prezydent gdańskiego Se natu Her- 6 H.S. Levine, Hitler s Free City. A History of the Nazi Party in Danzig, 1925 39, Chicago London 1973, s. 104. 7 M. Andrzejewski, Opposition und Widerstand, s. 79 i następne. 8 S. Mikos, Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku 1920 1939, Warszawa 1971, s. 309 316, 345 350. 9 Więcej na ten temat: G. Berendt, Żydzi na terenie Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920 1945 (Działalność kulturalna, polityczna i socjalna), Gdańsk 1997. 11

mann Rauschning, pisząc w lecie 1939 r. w specjalnym numerze Wiadomości Literackich o antyhitlerowskich nastrojach gdańskich Niemców, wyraźnie wyolbrzymiał ich zasięg 10. W porównaniu do 1935 r. cztery lata później poparcie mieszkańców Wolnego Miasta dla nazistów było już znacznie większe. Owacyjne przyjęcie, jakie zgotowały dziesiątki tysięcy gdańszczan 19 września 1939 r. Hitlerowi, świadczyło o tym, że przyłączenie Wolnego Miasta do Rzeszy wychodziło naprzeciw ich pragnieniom budziło wdzięczność wobec Führera. Ulice Gdańska były odświętnie udekorowane i biły dzwony. W Dworze Artusa niemiecki przywódca wygłosił przemówienie, które było transmitowane dla mieszkańców byłego Wolnego Miasta Gdańska, a 21 września Hitler zwiedził Westerplatte. Wróćmy jednak do ostatnich miesięcy pokoju i podejmowanych w Londynie, Paryżu i Warszawie wysiłków, by go zachować. Warto podkreślić, że Rzeczpospolita miała niewielkie pole manewru. Jak się we wrześniu okazało, udzielone Polsce kilka miesięcy wcześniej gwarancje Wielkiej Brytanii oznaczały raczej chęć powstrzymania niemieckiej polityki faktów dokonanych niż rzeczywistą gotowość zbrojnego wystąpienia w obronie suwerenności Rzeczypospolitej. Brytyjscy przywódcy nawet w pierwszych godzinach po wybuchu wojny brali pod uwagę możliwość negocjacji z Berlinem i przyznanie Gdańska Rzeszy; 3 września przeważyło jednak w Wielkiej Brytanii przekonanie, że nawet koncesje na rzecz Niemiec i zgoda Londynu na włączenie Gdańska do Rzeszy nie zagwarantują pokoju. Jeszcze silniej niż w Wielkiej Brytanii nastroje pacyfistyczne były artykułowane we Francji. Pamiętano tam dobrze o niedawnym dramacie i olbrzymich stratach na frontach wielkiej wojny. Oprócz linii Maginota to właśnie pamięć o wykrwawieniu pokolenia jedynaków wpłynęła na wzrost nastrojów pacyfistycznych wśród milionów Francuzów. Najlepiej ilustruje to wymowne pytanie Umierać za Gdańsk? (Mourir pour Dantzig?), które w ostatnich miesiącach pokoju często pojawiało się w zachodnioeuropejskiej prasie i publicystyce. Artykuł pod tytułem Umierać za Gdańsk ukazał się 4 maja 1939 r. w opiniotwórczym piśmie L Oeuvre. Jego autor, sekretarz generalny Unii Socjalistyczno-Republikańskiej, Marcel Deat, stwierdzał, że Polacy w imię zachowania pokoju powinni pójść wobec Niemców na ustępstwa i oddać im Gdańsk. Na pytanie, czy należy walczyć i umierać za Gdańsk, Deat odpowiadał jednoznacznie Nie. Publikacja ta odbiła się głośnym echem we Francji i w Europie. Stała się symbolem biernej postawy wobec ekspansjonistycznej polityki Niemiec. Zarazem bezpośrednie postawienie pytania Umierać za 10 J. Hensal, P. Nordblom (red.), Hermann Rauschning: Materialien und Beiträge zu einer politischen Biographie, Warszawa 2001. 12

Gdańsk? sprawiło, że w świadomości milionów Europejczyków stał się on miastem, które może stanowić powód wybuchu nowej wojny 11. W ostatnich tygodniach pokoju Gdańsk nadal był jednym z podstawowych tematów antypolskiej propagandy. Eksponowanie kwestii Wolnego Miasta miało podtrzymywać w społeczeństwie niemieckim temperaturę wrzenia i wmawiać europejskiej opinii publicznej, kto rzekomo ponosi odpowiedzialność za rysujący się konflikt zbrojny. To właśnie nieustępliwość Polski w sprawie Gdańska miała być przyczyną bliskiego wybuchu wojny. Zmasowana kampania propagandowa spowodowała, że nie tylko w Rzeszy, lecz także często w państwach trzecich Gdańsk kojarzono z zaogniającą się sytuacją w Europie. Jednak w rzeczywistości kwestia Wolnego Miasta, podobnie jak mniejszości niemieckiej w Polsce, miała przede wszystkim wymiar propagandowy. Podwładni Josepha Goebbelsa usiłowali wytworzyć obraz awanturniczej Polski i powściągliwych Niemiec, które w sprawie rozwiązania kwestii gdańskiej wykazują wiele dobrej woli 12. Przypisywanie Polsce winy za wzrost napięcia w Gdańsku i zamiarów zbrojnego zajęcia miasta miało dezawuować pokojowe wysiłki Warszawy. W rzeczywistości uregulowanie kwestii Wolnego Miasta było nie po myśli Berlina, którego nie interesowało osiągnięcie rozwiązania kompromisowego. Niemcy skwapliwie też wykorzystywali nietrafione komentarze polskiej prasy. Opublikowany 6 sierpnia 1939 r. w Czasie artykuł o polskich działach skierowanych na Gdańsk stał wodą na młyn niemieckiej propagandy 13. Z pewnością do wzrostu napięcia przyczyniała się również postawa rządu gdańskiego Senatu, kierowanego przez Arthura Greisera, oraz części gdańskich Niemców. Ich agresywne antypolskie działania, szykany wobec polskiej mniejszości i przygotowania militarne wywoływały wrażenie, że oddolnego wybuchu nie da się zatrzymać. Tydzień przed rozpoczęciem II wojny światowej przywódca gdańskiej NSDAP, Albert Forster, został bezprawnie ogłoszony głową państwa, a 1 września 1939 r. podpisał Ustawę o przyłączeniu WM Gdańska do Rzeszy Niemieckiej 14. Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, napięta sytuacja w Gdańsku nie wywarła jednak decydującego wpływu na wybuch wojny. Dynamiczny rozwój wydarzeń w Wolnym Mieście, był pod kontrolą Berlina i nie determinował decyzji Hitlera. 11 K. Mazurowa, Europejska polityka Francji 1938 1939, Warszawa 1974, s. 292 i następne. 12 M. Andrzejewski, Wolne Miasto Gdańsk w rewizjonistycznej propagandzie niemieckiej 1920 1939, Gdańsk 1987. 13 Ibidem, s.143 i następne. 14 K. Skubiszewski, op. cit., s. 268 272. 13

W obliczu rysującego się konfliktu zbrojnego duże znaczenie miał fakt, że na terytorium Wolnego Miasta, na półwyspie Westerplatte u ujścia Martwej Wisły znajdowała się polska tranzytowa składnica materiałów amunicyjnych, chroniona przez stopniowo wzmacnianą załogę wojskową. Zwłaszcza ostatni rok pokoju strona polska wykorzystała dla zwiększania obronności placówki i poprawy systemu łączności. Pracami tymi kierowali legendarni już dziś oficerowie: mjr Henryk Sucharski i jego podwładny kpt. Franciszek Dąbrowski. Pierwszego września 1939 r. o godz. 4.45 ostrzał artyleryjski pancernika Schleswig-Holstein rozpoczął zmasowany atak sił niemieckich na Westerplatte. Mimo znacznej przewagi w ludziach i sprzęcie, kosztem dziesiątków zabitych i wielu rannych, Niemcy dopiero 7 września zmusili dzielną polską załogę do kapitulacji. Chociaż w ówczesnych warunkach z góry skazana na porażkę, obrona Westerplatte miała głęboki sens symboliczny. Żołnierze mjr. Sucharskiego walczyli o poszanowanie polskich praw i polską obecność w Gdańsku. Ich walkę śledziła cała Polska. Heroiczna obrona odciętej od wojsk polskich załogi miała już we wrześniu 1939 duże znaczenie moralno- -propagandowe i stała się tematem utworów literackich, w tym pięknego wiersza Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, którzy czwórkami do nieba szli. Westerplatte szybko urosło do rangi ogólnonarodowego symbolu 15. Innym punktem oporu w Gdańsku była Poczta Polska, której obrońców Niemcy rozstrzelali 16. Represje dotknęły również wielu członków gdańskiej Polonii. Zostali oni osadzeni w kilku obozach dla jeńców cywilnych, a ostatecznie trafili do leśnego obozu koło wsi Stutthof, przekształconego w 1942 r. w Obóz Koncentracyjny Stutthof. Ogółem w czasie wojny męczeńską śmierć za utrwalanie polskości w Wolnym Mieście Gdańsku poniosło co najmniej 620 przedstawicieli Polonii, setki innych uwięziono, a rodziny wypędzono do Generalnego Gubernatorstwa. Ta bezprzykładna rozprawa z ludnością polską miała na celu wyplenienie z Gdańska wszelkich śladów polskości 17. Kilka lat później okazało się, że wysiłki Alberta Forstera, by uczynić z Gdańska bastion niemczyzny, spełzły na niczym. Pod koniec marca 1945 r. biało-czerwona flaga zawisła na Dworze Artusa i Gdańsk znalazł się w granicach państwa polskiego. Mit polskiego Gdańska był w 1945 r. tak silny, że jego nowi mieszkańcy przybyli nad Bałtyk z dawnych Kresów Wschodnich 15 Por. M. Borowiak, Westerplatte w obronie prawdy, Warszawa 2008. 16 D. Schenk, Poczta Polska w Gdańsku: dzieje pewnego niemieckiego zabójstwa sądowego, Gdańsk 1999. 17 D. Schenk, Albert Forster: gdański namiestnik Hitlera i zbrodnie hitlerowskie w Gdańsku i Prusach Zachodnich, Gdańsk 2002. 14

czy z głębi Polski nie mieli najmniejszej wątpliwości, w obrębie granic jakiego państwa znajdzie się miasto u ujścia Wisły. Podobnego mitu polskości we Wrocławiu i tym bardziej w Szczecinie wówczas nie było 18. Zrządzeniem historii II wojna światowa rozpoczęła się w Gdańsku. Trwała ona na jego obrzeżach i w jego najbliższym sąsiedztwie jeszcze po zajęciu przez Armię Czerwoną Berlina. Jednostki Wehrmachtu skapitulowały na Wyspie Sobieszowskiej, Mierzei Wiślanej i Helu dopiero 9 i 10 maja 1945 roku 19. W dwudziestoleciu międzywojennym Gdańsk był jednym z najbardziej zapalnych punktów w Europie. O ile w 1939 r. stał się zarzewiem nowej wojny światowej, o tyle pół wieku później był już symbolem walki o demokrację i centrum walki z komunistycznym reżimem. W 1989 r. Gdańsk stał się ponadregionalnym symbolem przełamania powojennych podziałów i dołączenia Polski i innych krajów dawnego bloku wschodniego do demokratycznej Europy oraz miejscem polsko-niemieckiego pojednania. Bogata historia, swoisty duch miejsca, genius loci, i wprowadzana umiejętnie w życie zasadę odważnie, ale rozważnie (nec temere, nec timide) silnie wiążą Gdańsk z Europą. Tak jak niegdyś, tak i dzisiaj wzbogaca on rozwój starego kontynentu. Jego mieszkańcy i włodarze, wyciągając naukę z historii promują wartości, które mają zapobiec odrodzeniu się starych lub powstania nowych ideologii totalitarnych, by już nigdy Gdańsk, Polska i Europa nie padły ofiarą takich plag, jak nazizm i komunizm. Gdańsk od lat jest miastem-symbolem i dlatego w programie wizyt zagranicznych polityków często znajduje się złożenie wieńca pod 25-metrowym pomnikiem na Westerplatte. Uczynił to m.in. prezydent RFN Horst Koehler 1 września 2005 roku. To właśnie na Westerplatte papież Jan Paweł II w czerwcu 1987 r. podczas spotkania z młodzieżą wypowiedział znamienne słowa: I każdy z Was kiedyś znajdzie w życiu swoje Westerplatte, porządek prawd i wartości, które należy utrzymać i bronić jak Westerplatte. W 70. rocznicę agresji hitlerowskiej Rzeszy na Polskę właśnie na Westerplatte odbyło się spotkanie przedstawicieli kilkunastu państw, w którym udział wzięli m.in. kanclerz Angela Merkel, premier Rosji Władimir Putin i polski premier, gdańszczanin, Donald Tusk. Do tego symbolicznego spotkania doszło w mieście, gdzie naziści rozpoczęli najkrwawszą w dziejach ludzkości wojnę i gdzie przeszło 40 lat później w Stoczni Gdańskiej im. Lenina został zapoczątkowany upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. 18 Zob. R. Wapiński, Gdańsk w polskiej mitologii politycznej kształtowanie świadomości politycznej [w:] Gdańsk, z historii stosunków polsko-niemieckich. Pod redakcją prof. Marka Andrzejewskiego, Warszawa 1998, s. 13 20. 19 M. Żakiewicz, Gdańsk 1945 kronika wojennej burzy, Gdańsk 2002. 15

Aleksander W. Lipatow 16 Polska jako problem tożsamości władzy rosyjskiej. Rozmyślania w 70. rocznicę II wojny światowej Postrzeganie inności oraz wynikający z niego stosunek do innego stanowi zagadnienie i tworzy problemy nie tylko dla tej inności i tego innego, lecz także dla samej istoty tożsamości i podstaw narodowego, państwowego, patriotycznego myślenia tego, kto tę percepcję wytwarza, kształtuje, rozpowszechnia i aktualizuje w miarę własnych potrzeb. Kiedyś już w czasach postsowieckich będący w niełasce elity władzy gen. Aleksander Lebiedź powiedział: Polska to ból zębów Rosji. Nawiasem mówiąc, gdy później został gubernatorem Kraju Krasnojarskiego na Syberii, drzwi jego gabinetu według świadectw lokalnej Polonii i księży polskich zawsze były dla nich otwarte na oścież. Ten prawdziwie rosyjski człowiek, pochodzący ze środowiska robotniczego, potrafił stworzyć normalną atmosferę dla wspólnej egzystencji różnych narodowości na wielkich obszarach zarządzanej przezeń guberni. Jego barwna postać uosabia ten zdrowy chłopski rozum rosyjskiego człowieka, który wobec urzędowych stereotypów myślenia i krzewionej przez władzę ideologii stanowił byt osobny samorządny i samodzielny. Notabene, z badań etnologów rosyjskich końca XIX i początku XX w. wynika, że rosyjska wieś wbrew znanym wysiłkom władz państwowych i Cerkwi nie znała ani polonofobii, ani antysemityzmu. Jak na chłopski rozum i to, i tamto było jakimś zmyślonym i niepojętym dziwolągiem. Przyczyn i skutków bólu zębów trzeba szukać we własnym organizmie Tak na zdrowy rozum jest to oczywiste. Podążając tym tropem, spróbuję zrozumieć, dlaczego po upływie 70 lat od sierpnia września 1939 r. kwestia polska nadal niepokoi rosyjskie umysły i porusza rosyjskie sumienie, a jednocześnie jest problemem rosyjskiej władzy. Układ zawarty 23 sierpnia 1939 r. pomiędzy hitlerowskimi Niemcami i ZSRR wywołał szok w świadomości masowej ludzi sowieckich, których wyobrażenia o nazizmie były ukształtowane zarówno przez stosunkowo obiek-

tywną informację, jak i przez intensywną propagandę. Po nagłym zwrocie politycznym w warunkach państwa totalitarnego i w przygniatającej atmosferze masowych represji niemożliwe było wyrażanie na głos swoich wątpliwości. Znacznie później już po śmierci Stalina Ilia Erenburg wspomniał, że wiadomość o sowiecko-nazistowskim układzie tak nim wstrząsnęła, że stracił głos i przez kilka dni nie mógł niczego włożyć do ust. Jak należy myśleć po nagłym i ostrym zwrocie polityki, władza sowiecka sama wskazała swoim poddanym. Na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR jej przewodniczący Wiaczesław Mołotow oświadczył: Towarzysz Stalin trafił w cel, demaskując knowania polityków zachodnioeuropejskich, dążących do czołowego zderzenia Niemiec i Związku Sowieckiego. Należy uznać, że również w naszym kraju byli niektórzy krótkowzroczni ludzie, którzy przejęli się spłyconą agitacją antyfaszystowską, zapominając o tej prowokatorskiej pracy naszych wrogów ( Izwiestija, 1 IX 1939). A więc poprzedni, jeszcze dzień wcześniej krzewiony i jedynie dopuszczalny stosunek do hitleryzmu to spłycenie sprawy i wroga prowokacja. Towarzysz Stalin jak zawsze bezbłędnie wskazuje, kto jest naszym wrogiem, a kto przyjacielem. Nic dziwnego, że po tym wskazaniu towarzysza Stalina, Parteigenosse Hitler publicznie stwierdził, że bolszewizm, jeżeli odrzucić jego humanistyczne wezwania i internacjonalistyczne hasła, w niczym nie różni się od nazizmu Polityka i moralność to kategorie nietożsame i pojęcia bynajmniej nierównoznaczne. Z punktu widzenia polityki i prawa międzynarodowego układ zawarty pomiędzy ZSRR i Niemcami był umową dwóch różnych państw, które w trakcie pertraktacji osiągnęły wzajemne porozumienie. Wychodząc z tego założenia, doprowadzenie ludności radzieckiej do zmiany przekonania było rzeczą trudną, ale możliwą: przecież dodatkowe protokoły rzeczywista, pozaprawna istota porozumienia o podziale Europy były utajnione. A właśnie one stanowiły meritum sprawy, która stawiała osiągnięte porozumienia poza prawem i kulturą polityczną Europy jako cywilizacji. W propagandzie i polityce kulturalnej władzy sowieckiej dokonał się nagły i gwałtowny zwrot o 180 stopni. Powracają zakazane przedtem utwory Richarda Wagnera ulubionego kompozytora Hitlera. Urząd Propagandy i Agitacji KC WKP(b) 10 lutego 1940 r. postanawia wycofać z bibliotek i księgarni 171 tytułów antyfaszystowskich książek i broszur. Zdejmuje się z ekranów antyfaszystowskie filmy Prof. Mamlock (według sztuki Friedricha Wolfa), Rodzeństwo Oppenheim (według powieści Leona Feuchtwangera) oraz Aleksander Newski Siergieja Eisensteina. Z libretta opery Siergieja Prokofjewa Siemion Kotko po interwencji prokuratora generalnego Andrieja Wyszyńskiego usunięto epizody związane z niemiecką okupacją Ukrainy w czasach I wojny 17

światowej. Z popularnej powieści dla młodzieży Błękitna filiżanka (1936) Arkadija Gajdara w wydaniu z 1940 r. został usunięty fragment o antysemityzmie w Niemczech hitlerowskich. W momencie, gdy Armia Czerwona przekroczyła polską granicę 17 września 1939 r., przed propagandą sowiecką stanął nowy problem usprawiedliwienie oczywistego pogwałcenia prawa międzynarodowego oraz paktu o nieagresji pomiędzy ZSRR a Polską. Podpisany 25 lipca 1932 r., był on nadal świeży w pamięci zbiorowej. Żeby wyprzeć ze świadomości własnego narodu oraz opinii społecznej na Zachodzie właściwy sens zdarzeń, ukryty w punktach tajnych protokołów, wysunięto koncepcję, według której zbrojny napad osłania się hasłem braterskiej pomocy bratnim narodom Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi, zaś sam akt, kwalifikowany przez prawo międzynarodowe jako agresja, uzyskuje szczytne miano pochodu wyzwoleńczego Armii Czerwonej. Poza ideologią sowiecką to się w głowie nie mieściło. Dlatego wódz naczelny wojska polskiego, marszałek Edward Rydz-Śmigły, nie wiedząc o prawdziwych zamiarach ZSRR, wydaje rozkaz, by nie prowadzić działań bojowych przeciwko Armii Czerwonej i stawiać zbrojny opór tylko w przypadkach prób rozbrojenia. Notabene, z dostępnych obecnie dokumentów kontrwywiadu sowieckiego wynika, że wśród czerwonoarmistów mówiono nie o misji wyzwoleńczej, lecz o przyłączeniu zdobywanych terytoriów do ZSRS. Od czasów układu z 1921 r. zarówno w praktyce sowieckiej dyplomacji, jak i w propagandzie kwestia granicy z Polską nie istniała aż do 17 września 1939 roku. Stąd zaskoczenie organów ideologicznych i komórek agitacyjnych, sterowanych przez centralę partyjno-rządową. Zaskoczenie ze względu na temat, lecz nie ze względu na zaplecze kadrowe. Siedemnastego września w całym kraju pospiesznie zwołuje się zebrania pisarzy, którzy jednogłośnie uchwalają rezolucje o udzieleniu braterskiej pomocy narodom Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Organizację literatów, jako część składową systemu propagandy i agitacji, władza totalitarna zaczęła przygotowywać na wypadek wojny od 1938 roku. Wtedy wielu pisarzy odbyło przeszkolenie wojskowe, otrzymało wojskowe stopnie i było przydzielonych do składu wojskowych pracowników politycznych. Temat wojny obronnej był na porządku dziennym nie tylko w środkach propagandy masowej, lecz także w życiu literackim i sztuce. Znamienny pod tym względem był film Jeśli jutro wojna, który wszedł na ekrany w 1938 r. i był wyświetlany aż do połowy lat pięćdziesiątych. 26 września 1939 r. na przednie pozycje Armii Czerwonej zostają wy słane literackie brygady. W ich skład weszli również najbardziej znani pisarze 18

spośród tych, którym udało się przeżyć wielki terror (Aleksander Twardowski, Stiepan Szczypaczow, Siemion Kirsanow, Władimir Ługowskoj, Wiktor Szkłowski). Już 10 października organ KC WKP(b) Prawda informuje o wydaniu w Brześciu zbioru Wiersze frontowe, autorstwa członków brygad literackich. 30 października organ rządowy Izwiestija powiadamia o wyjściu w druku we Lwowie zbioru Wasilija Liebiediewa-Kumacza Frontowe pieśni i wiersze. Reportaże i wiersze literatów towarzyszących wyzwoleńczemu pochodowi ukazują się w dziennikach i w pismach. W październiku 1939 r. wychodzi w Moskwie zbiór poetycki Braciom Ukraińcom i Białorusinom (znamienny fakt: Twardowski, Szczypaczow i Kirsanow nie włączali do późniejszych wydań swej poezji ówczesnych wierszy politycznych). W tym samym czasie rozpoczyna się produkcja filmu Marzenie, poświęconego ciężkiemu życiu i niesprawiedliwości społecznej w pańskiej Polsce, z którą walczą polscy komuniści, głoszącego, że marzenie o szczęściu spełnia się tylko w ZSRR. Zaczyna się również kręcenie filmu Bohdan Chmielnicki, w którym zgodnie z wymogami socrealizmu historia ukazuje się w świetle społecznego konfliktu polskich panów i ukraińskiego ludu, zaś niejednoznaczne relacje rosyjsko-ukraińskie są przedstawiane jako wieczysta przyjaźń i klasowe braterstwo. W tymże 1939 r. Wsiewołod Wiszniewski pisze scenariusz filmu Pierwsza konna, aktualizują się stereotypy bolszewickiej propagandy z czasów wojny 1919 1920 roku. Obowiązujący jeszcze w latach siedemdziesiątych podręcznik najnowszej historii (1940) Anny Pankratowej utrwalał w świadomości kolejnych pokoleń ideologiczną koncepcję z roku 1939, kontynuowaną w późniejszych podręcznikach J. Kukuszkina i M. Kima, aż do roku 1988. Propaganda, literatura piękna, filmy i podręczniki w warunkach żelaznej kurtyny stworzyły w kilku pokoleniach trwałe stereotypy, które w czasach pojelcynowskich były reanimowane i aktualizowane przez pewne ugrupowania w elicie władzy i określone nurty wielkomocarstwowo-nacjonalistyczne 1. W Rosji teraźniejszej pojawiają się dwa typy myślenia: ideologia elity władzy i podporządkowana jej pragmatyka polityczna oraz tradycyjny etos inteligencji rosyjskiej z właściwą mu postawą wewnętrznej swobody, niezależnością intelektualną, poczuciem własnej godności i zwyczajnym ludzkim sumieniem. W warunkach uzależnienia większości mediów od centralnych i regionalnych władz administracji państwowej, jej wpływy przewyższają, zaś 1 A. Lipatow, Od bękarta traktatu wersalskiego do bratniego kraju obozu socjalistycznego (Sztuka państwowa i stereotypy ideologiczne) [w:] A. Lipatow, Rosja i Polska: konfrontacja i grawitacja. Historia. Kultura. Literatura. Polityka, Toruń 2003, s. 295 310. 19

w pewnych regionach wręcz eliminują zasięg informacyjny stacji radiowych i prasy odzwierciedlających zapatrywania społeczeństwa obywatelskiego, nie mówiąc już o niedającej się ugłaskać realnej opozycji w postaci takich partii, jak Jabłoko, Solidarność, Sojusz Narodowo-Demokratyczny, Słuszna Sprawa (Prawoje Dieło), czy takich organizacji społecznych, jak Memoriał (odpowiednik polskiej Karty), Żołnierskie Matki, Matki Biesłanu. W 70 lat po sowiecko-niemieckim układzie i wyzwoleńczym pochodzie Armii Czerwonej 57% obywateli Federacji Rosyjskiej nie widzi w tym nic nagannego (badania opinii publicznej realizowane przez WCJON, 2009 r.). Dlaczego kraj nie może poradzić sobie z własną historią? Dlatego nie potrafi rozjaśnić własnej tożsamości? Jeszcze w 1956 r. XX Zjazd KPZS potępił kult Stalina i zapoczątkował prawną rehabilitację wielu milionów ofiar stalinowskiego reżimu. W 1989 r. zjazd deputowanych do Rady Najwyższej ZSRS potępił pakt Mołotowa i Ribbentropa, tajne protokoły, których istnienie dotychczas było negowane przez władzę sowiecką, choć od czasu ich publikacji na Zachodzie w 1946 r. wiedział o nich cały świat. Już po upadku ZSRR Federacja Rosyjska uznała, że to stalinowski reżim był odpowiedzialny za zbrodnię katyńską, którą władza sowiecka, do końca swego istnienia, obarczała Niemcy hitlerowskie. Wreszcie 1 września 2009 r. premier Putin powiedział w Gdańsku o amoralności układu sowiecko-niemieckiego. Dlaczego więc nadal utrzymują się antypolskie nastawienia, reanimowane przez elitę rządzącą po okresie jelcynowskim? Redaktor naczelny pisma Rosja w Globalnej Polityce, Fiodor Łukjanow, komentując gdańskie przemówienie premiera, którego ton wywołał zdumienie wśród prorządowych politologów, powiedział: Putin, poruszając czułe miejsca rosyjsko-polskich stosunków, poszedł dalej, niż można było oczekiwać, uwzględniając ogólną atmosferę, która powstała wokół takiego tematu wewnątrz Rosji 2. Cóż to za atmosfera? To nie tylko podręczniki historii, mówiące o pragmatycznej, odpowiadającej potrzebom kraju polityce Stalina, i opracowania nadal przypisujące zbrodnię katyńską Niemcom oraz zawierające twierdzenia o prowokacji liberałów, sprzedajności Zachodowi niezależnie myślących naukowców rosyjskich, antypatriotyzmie rządów Jelcyna, kosmopolitycznej i zdradzieckiej postawie rosyjskiego społeczeństwa obywatelskiego. To nie tylko audycje radiowe i telewizyjne oraz publikacje zawierające tezy o zmowie Polaków z Hitlerem i polskiej odpowiedzialności za to, że ZSRR był zmuszony podpisać układ z Niemcami. 2 Rosja w Globalnej Polityce 2009, nr 62. 20