Zarys ekonomii międzynarodowej Janusz Świerkocki Prof. Janusz Świerkocki w podręczniku zawarł podstawową wiedzę z ekonomii międzynarodowej. W części poświęconej teorii wymiany międzynarodowej przedstawił tradycyjne i współczesne teorie handlu międzynarodowego, relacje między wzrostem gospodarczym a handlem międzynarodowym oraz zagraniczne inwestycje bezpośrednie. W części obejmującej wiedzę dotyczącą polityki handlowej zostały pokazane zasady tej polityki i jej teoretyczne aspekty oraz regionalne porozumienia handlowe i inne formy międzynarodowej integracji gospodarczej. Natomiast w części dotyczącej międzynarodowych stosunków finansowych Autor skupił uwagę na rynku walutowym i kursie walutowym, międzynarodowym systemie walutowym i międzynarodowym rynku finansowym. Podręcznik jest przeznaczony dla studentów ekonomii, zarządzania, europeistyki, międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz politycznych, a także słuchaczy studiów podyplomowych związanych z wymianą międzynarodową. Spis treści Wstęp Część I. Teoria wymiany międzynarodowej Rozdział 1. Tradycyjne teorie handlu międzynarodowego 1.1. Merkantylizm 1.2. Teoria klasyczna 1.2.1. Przewaga absolutna 1.2.2. Przewaga względna 1.2.3. Interpretacja geometryczna 1.2.4. Założenia upraszczające 1.3. Teoria obfitości zasobów 1.3.1. Obfitość zasobów jako przyczyna handlu 1.3.2. Podział dochodów z handlu 1.3.3. Interpretacja geometryczna 1.3.3.1. Warunki produkcji 1.3.3.2. Warunki konsumpcji 1.3.3.3. Korzyści z handlu 1.3.4. Paradoks Leontiefa 1.4. Korzyści z handlu w teoriach tradycyjnych synteza Rozdział 2. Współczesne teorie handlu międzynarodowego
2.1. Korzyści skali produkcji a handel międzynarodowy 2.1.1. Korzyści zewnętrzne 2.1.2. Korzyści wewnętrzne 2.2. Cykl życia produktu a handel międzynarodowy 2.3. Konkurencja niedoskonała a handel międzynarodowy 2.4. Podobieństwo preferencji konsumentów a handel międzynarodowy 2.5. Handel wewnątrzgałęziowy Rozdział 3. Wzrost gospodarczy a handel międzynarodowy 3.1. Wzrost produkcji i wzrost konsumpcji w modelu Heckschera Ohlina 3.2. Wzrost zrównoważony 3.3. Wzrost niezrównoważony 3.4. Korzyści i zagrożenia związane ze wzrostem w gospodarce otwartej 3.5. Rodzaje terms of trade 3.6. Wpływ handlu międzynarodowego na wzrost gospodarczy Rozdział 4. Międzynarodowe przepływy czynników produkcji 4.1. Teoretyczny model przepływu kapitału i pracy 4.2. Międzynarodowe przepływy pracy 4.2.1. Przyczyny międzynarodowej migracji pracy 4.2.2. Skutki migracji dla kraju pochodzenia pracy 4.2.3. Skutki migracji dla kraju przyjmującego pracę 4.3. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie 4.3.1. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce światowej 4.3.2. Przyczyny podejmowania zagranicznych inwestycji bezpośrednich 4.3.3. Skutki zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kraju przyjmującym 4.3.4. Skutki zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kraju wysyłającym 4.4. Międzynarodowe przepływy technologii Część II. Polityka handlowa Rozdział 5. Zasady polityki handlowej 5.1. Znaczenie handlu międzynarodowego 5.2. Rola GATT i WTO w światowym systemie handlu 5.2.1. Cele i zasady GATT/WTO 5.2.2. Funkcjonowanie GATT/WTO 5.3. Ewolucja współczesnej polityki handlowej 5.4. Narzędzia polityki handlowej 5.4.1. Narzędzia taryfowe 5.4.2. Bezpośrednie narzędzia pozataryfowe 5.4.3. Pośrednie narzędzia pozataryfowe Rozdział 6. Teoretyczne aspekty polityki handlowej 6.1. Ekonomiczne skutki narzędzi polityki handlowej 6.1.1. Cła importowe 6.1.2. Ograniczenia ilościowe w imporcie
6.1.3. Subsydia produkcyjne 6.1.4. Subsydia eksportowe 6.2. Efektywna ochrona celna 6.3. Argumenty za stosowaniem protekcji w handlu 6.3.1. Argumenty słabo uzasadnione ekonomicznie 6.3.2. Argumenty dobrze uzasadnione ekonomicznie 6.3.2.1. Ochrona raczkujących gałęzi przemysłu 6.3.2.2. Strategiczna polityka handlowa 6.3.2.3. Polityka przemysłowa Rozdział 7. Regionalne porozumienia handlowe i inne formy międzynarodowej integracji gospodarczej 7.1. Formy integracji gospodarczej 7.2. Ekonomiczne konsekwencje integracji w ujęciu statycznym 7.2.1. Efekt kreacji handlu i efekt przesunięcia handlu 7.2.2. Konkurencja niedoskonała 7.3. Konsekwencje integracji dla wzrostu gospodarczego 7.4. Konsekwencje integracji dla lokalizacji produkcji 7.5. Unia Europejska 7.6. Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA) 7.7. Wspólny Rynek Południa (MERCOSUR) Część III. Międzynarodowe stosunki finansowe Rozdział 8. Rynek walutowy i kurs walutowy 8.1. Rynek walutowy 8.1.1. Istota i specyfika rynku walutowego 8.1.2. Uczestnicy i rodzaje rynku walutowego 8.1.3. Funkcje rynku walutowego 8.2. Kurs walutowy i jego funkcje 8.3. Sposoby wyznaczania kursu 8.4. Ekonomiczne teorie kursu walutowego 8.4.1. Teoria parytetu siły nabywczej 8.4.2. Różnice stóp procentowych 8.5. Wymienialność waluty 8.6. Efektywny kurs walutowy Rozdział 9. Makroekonomiczne związki gospodarki krajowej z gospodarką światową 9.1. Definicja i struktura bilansu płatniczego 9.2. Zasady sporządzania bilansu płatniczego 9.3. Zasady analizy bilansu płatniczego 9.4. Bilans płatniczy w Polsce 9.5. Rachunek obrotów bieżących a dochód narodowy 9.5.1. Równowaga zewnętrzna w gospodarce otwartej 9.5.2. Mnożnik handlu zagranicznego 9.5.3. Wzrost dochodu narodowego a równowaga bilansu obrotów bieżących
Rozdział 10. Polityka ekonomiczna a przywracanie równowagi zewnętrznej 10.1. Finansowanie deficytu 10.2. Ograniczenia administracyjne 10.3. Zmiany kursu walutowego 10.3.1. Skutki dewaluacji 10.3.2. Warunki powodzenia dewaluacji 10.4. Polityka makroekonomiczna 10.4.1. Mechanizm przywracania równowagi na rachunku bieżącym 10.4.2. Skutki polityki pieniężnej 10.4.3. Skutki polityki fiskalnej Rozdział 11. Międzynarodowy system walutowy 11.1. System waluty złotej 11.2. System z Bretton Woods 11.3. Współczesny międzynarodowy system walutowy 11.4. Systemy kursowe w Polsce 11.5. Integracja walutowa w Unii Europejskiej 11.5.1. Europejski System Walutowy 11.5.2. Europejska unia walutowa 11.5.3. Teoria optymalnych obszarów walutowych Rozdział 12. Międzynarodowy rynek finansowy 12.1. Przyczyny rozwoju międzynarodowego rynku finansowego 12.2. Istota i funkcje międzynarodowego rynku finansowego 12.3. Eurorynek finansowy 12.3.1. Eurowaluty i eurokredyty 12.3.2. Euroobligacje 12.4. Obligacje zagraniczne i akcje 12.5. Zaburzenia na międzynarodowych rynkach finansowych 12.5.1. Kryzys zadłużeniowy 12.5.2. Kryzysy walutowe 12.5.2.1. Typy kryzysów walutowych 12.5.2.2. Przykłady kryzysów walutowych 12.5.3. Międzynarodowy kryzys finansowy 12.5.4. Nowa rola Międzynarodowego Funduszu Walutowego Słownik najważniejszych terminów Bibliografia Aneks statystyczny: Gospodarka światowa i trendy globalne
Wstęp Dzięki przemianom ustrojowym, jakie zaszły po 1989 r., Polska dołączyła do krajów, których rozwój gospodarczy jest ściśle uzależniony od powiązań z zagranicą. Jeszcze 20 lat temu niewiele osób byłoby sobie w stanie wyobrazić, że otwarcie na świat będzie możliwe w takiej skali i że dokona się tak szybko. Wiedza o rynkach zagranicznych, kursach walut i międzynarodowych rynkach finansowych była wtedy potrzebna nielicznym. Z tego względu miała charakter elitarny i przekazywano ją niemal wyłącznie na kilku uczelniach ekonomicznych w największych miastach Polski na kierunku handel zagraniczny. Obecnie staje się niezbędna coraz większej liczbie osób, w związku z rosnącą zależnością gospodarki krajowej od otoczenia zewnętrznego. Jest zatem oczywiste, że znajomość tego otoczenia i jego wpływu na decyzje podmiotów krajowych staje się koniecznym składnikiem powszechnej edukacji ekonomicznej. Celem podręcznika jest dostarczenie podstawowej wiedzy teoretycznej i faktograficznej z ekonomii międzynarodowej, którą kiedyś w Polsce ze względów politycznych nazywano międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi. Teorie przedstawiono, korzystając głównie z metody graficznej i przykładów liczbowych, odwołujących się do intuicji Czytelnika. Ma to uczynić je bardziej przystępnymi, przy zachowaniu minimum rygorów formalnego rozumowania. Przestudiowanie podręcznika powinno umożliwić zrozumienie mechanizmów rządzących współczesnym, międzynarodowym obrotem gospodarczym. Zaprezentowane w nim zagadnienia zostały tak dobrane, aby uwzględnić problemy, o których często pisze prasa codzienna i dyskutują osoby publiczne: źródła konkurencyjności międzynarodowej, istota korzyści z handlu zagranicznego, celowość i możliwości ograniczenia importu, wpływ handlu na wzrost gospodarki, konsekwencje migracji czynników wytwórczych, celowość udziału w integracji europejskiej i wprowadzenia w Polsce euro, niebezpieczeństwa płynące z deficytu obrotów bieżących, właściwa wysokość kursu złotego i pożądany sposób jego ustalania, zadłużenie zagraniczne oraz zagrożenie kryzysem walutowym. Podręcznik został przygotowany z myślą o studentach wyższych uczelni ekonomicznych, zwłaszcza tych wszystkich kierunków i specjalności, gdzie międzynarodowe stosunki gospodarcze nie są tzw. przedmiotem kierunkowym i wykłada się je w wymiarze 30 45 godzin. Jest on również adresowany do słuchaczy innych kierunków i form studiów mających MSG w programie w podobnym zakresie, jak np. stosunki międzynarodowe o profilu politycznym, studia podyplomowe typu MBA (przedmiot międzynarodowe otoczenie biznesu) czy tzw. studia europejskie, gdzie trudno wyjaśniać ekonomiczne aspekty integracji bez znajomości podstaw ekonomii międzynarodowej. Podręcznik ten może zainteresować wszystkich, którzy śledząc polemiki publicystów, chcieliby poszerzyć swoją wiedzę, aby znać używane w nich terminy i rozumieć, jakie podstawy naukowe mają wysuwane argumenty. Podręcznik jest oparty na Zarysie międzynarodowych stosunków gospodarczych z 2004 r. Ponieważ taki tytuł nic nie mówi na uczelniach zachodnich, a wymiana akademicka i naukowa z zagranicą rozwija się coraz szybciej, konieczna wydała mi się jego zmiana i powrót do jednoznacznej, przyjętej na świecie, terminologii. Oczywiście, obecna wersja podręcznika nie ogranicza się wyłącznie do nowego tytułu. Po pierwsze, tekst został zaktualizowany w części historycznej, aby uwzględnić najnowsze wydarzenia (np. dotyczące wielostronnych negocjacji handlowych, integracji regionalnej czy międzynarodowego kryzysu finansowego), a także aby doprowadzić dane statystyczne i oparte na nich komentarze do czasów współczesnych (np. w zakresie bilansu płatniczego). Starałem się również uzupełnić wykład wynikami badań, które pojawiły się w ostatnich latach. Po drugie,
rozbudowałem nieco część teoretyczną. Ogólne założenie metodyczne pozostało bez zmian, tzn. tekst ma być zrozumiały dla osób bez gruntownego przygotowania ekonomicznego, a profesjonalistów nie powinien razić uproszczeniami. Układ podręcznika jest klasyczny. Zadaniem części I jest przedstawienie wybranych teorii handlu międzynarodowego, w podziale na tradycyjne i współczesne. Spośród tradycyjnych są omawiane teoria klasyczna i teoria Heckschera Ohlina jako rozwinięcie nurtu neoklasycznego. Teorie te wyjaśniają, dlaczego kraje powinny stosować wolny handel i w czym powinny się specjalizować, odwołując się do różnic w technikach produkcji oraz w wyposażeniu w czynniki wytwórcze. Teorie współczesne, także opowiadające się za wolnym handlem, akcentują znaczenie technologii, korzyści skali produkcji i zróżnicowania produktów. Teoria Heckschera Ohlina stanowi również punkt odniesienia do analizy wzajemnych zależności między wzrostem gospodarczym a otwarciem gospodarki na handel z zagranicą. Koniecznym uzupełnieniem tych analiz są rozważania o teoretycznych przesłankach oraz o skutkach przepływów kapitału, pracy i wiedzy, umożliwiających przedsiębiorstwom organizowanie produkcji w skali międzynarodowej. Część II jest poświęcona formom i skutkom interwencji państwa w wymianę międzynarodową rozwijającą się pod wpływem sił rynku. Punktem wyjścia analizy są zasady, jakie przyjęły w tej dziedzinie kraje należące do WTO, będące podstawą systemu regulacyjnego handlu światowego. Zaznajomienie się z logiką tego systemu i z możliwościami, jakie stwarza, pozwala Czytelnikowi lepiej ocenić teoretyczne właściwości najważniejszych narzędzi, za pomocą których władze prowadzą politykę handlową, oraz zrozumieć cele, które chcą osiągnąć, decydując się na zakłócenie działania rynku. Na specjalną uwagę zasługuje w tym kontekście integracja regionalna. Teoria unii celnej wyjaśnia, dlaczego warto utworzyć unię celną i kto powinien w niej wziąć udział, aby przyniosła więcej korzyści niż strat w dobrobycie uczestnikom i społeczności międzynarodowej. Faktyczne motywy integracji nie do końca pokrywają się z uzasadnieniem teoretycznym, jak pokazują doświadczenia UE, NAFTA i MERCOSUR. Część III ma na celu analizę międzynarodowego obrotu papierami wartościowymi i pieniędzmi na poziomie gospodarki narodowej. Nie interesują nas zatem przepływy i ich skutki, jakie powstają w przedsiębiorstwie, a które są z reguły omawiane na wykładzie finanse międzynarodowe. Analiza makroekonomiczna oznacza, że w odróżnieniu od części I i II, popyt i podaż oraz eksport i import nie odnoszą się do poszczególnych towarów (przemysłów), lecz do wielkości globalnych, opisywanych za pomocą takich kategorii, jak dochód narodowy i bilans płatniczy. Nie jest zatem istotne to, co kraj produkuje, eksportuje i importuje, ale wartość obrotów z zagranicą, a zwłaszcza salda poszczególnych rachunków, oraz relacje do innych zmiennych makroekonomicznych. Wyjaśniany jest również związek między obrotem papierami wartościowymi i pieniędzmi a poziomem cen, kursem walutowym oraz stopą procentową. Podstaw analitycznych dla tej problematyki dostarcza znajomość teorii kursu walutowego (jak jest ustalany kurs walutowy, jakie czynniki określają jego poziom i zmiany tego poziomu), znajomość zasad funkcjonowania rynku walutowego i zasad sporządzania bilansu płatniczego. Są to narzędzia wykorzystywane przy omawianiu poszczególnych zagadnień, takich jak przyczyny nierównowagi w płatnościach międzynarodowych, sposoby przywracania tej równowagi przez politykę ekonomiczną, międzynarodowy system walutowy i działanie współczesnych reżimów kursowych, integracja walutowa w Unii Europejskiej oraz teoria optymalnych obszarów walutowych, mechanizm międzynarodowych przepływów finansowych, przyczyny zadłużenia zagranicznego niektórych krajów, a także kryzysy walutowe. Na zakończenie chciałbym podziękować tym wszystkim, którzy dobrym słowem zachęcili mnie do podjęcia pracy nad nową wersją podręcznika, a Panom Doktorom Jakubowi Kronenbergowi i Robertowi Worecie za wskazanie niektórych usterek w poprzednim tekście.
Mam nadzieję, że efekt spełni ich oczekiwania, a także zostanie życzliwie przyjęty przez innych Czytelników.