Stan bibliotek w Polsce 2013 r. Wybrane dane i wskaźniki Przyjmując jako element podziału mieszane kryterium odbiorcy usług bibliotecznych i profilu zbiorów można wyodrębnić biblioteki: publiczne 8 112, szkolne 21 529 (w szkołach dla dzieci i młodzieży, w szkołach dla dorosłych, szkołach artystycznych i w placówkach systemów oświaty), naukowe (w tym szkół wyższych) 1086, pedagogiczne 297, fachowe 343, fachowo-beletrystyczne 60, ośrodków informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej 23, towarzystw naukowych 13. W materiale uwzględniono biblioteki objęte badaniem Głównego Urzędu Statystycznego (K-03) oraz biblioteki szkolne wg Systemu Informacji Oświatowej. Biblioteki w Polsce w 2013 r. (zestawienie obejmuje biblioteki objęte badaniem GUS) Biblioteki/filie biblioteczne Województwo Ogółem* publiczne naukowe pedagogiczne fachowe fachowobeletrystyczne ośrodków inte towarzystw naukowych 0 1 2 4 3 5 6 7 8 Polska 9 920 8 112 1 086 297 343 60 23 13 dolnośląskie 740 611 72 25 26 5 1 1 kujawsko-pomorskie 490 425 38 13 16 - - - lubelskie 691 585 64 19 20 3-1 lubuskie 279 253 6 9 11 1 - - łódzkie 727 548 129 21 24 3 2 1 małopolskie 955 731 156 22 38 3 5 2 mazowieckie 1 251 964 192 32 46 9 5 4 opolskie 360 319 23 5 12 1 1 - podkarpackie 739 677 12 21 19 7 1 2 podlaskie 292 238 27 11 15-1 1 pomorskie 392 319 23 20 23 6 1 - śląskie 1 041 800 170 31 31 7 3 - świętokrzyskie 314 274 14 13 11 2 - - warmińsko-mazurskie 374 302 38 14 13 7 - - wielkopolskie 861 693 106 34 21 5 2 1 zachodniopomorskie 414 373 16 7 17 1 1 - *Kol. 1 nie jest sumą kol. 2-8, 13 bibliotek publicznych (z kol. 2) i 1 pedagogiczna (z kol. 3) pełnią także funkcje bibliotek naukowych i są ujęte w kol. 4. Szkoły i biblioteki szkolne w roku szkolnym 2013/14 wg SIO* Wyszczególnienie Rok szkolny 2013/14 Liczba szkół ogółem 33 102 Liczba uczniów/słuchaczy ogółem 5 072 837 Liczba szkół posiadających książki w bibliotekach 21 529 Liczba książek (w mln) 156,3 *Informacje przekazane przez Departament Analiz i Prognoz MEN (luty 2015 r.).
W roku szkolnym 2013/14 w wyniku problemów z pozyskiwaniem z systemu informacji oświatowej pełnych danych na temat bazy materialnej szkół, dane te zostały oszacowane w Ministerstwie Edukacji Narodowej. Tabela uwzględnia oszacowane dane odnośnie szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych dla dzieci i młodzieży i szkół dla dorosłych. Dane szacunkowe nie dają podstaw do porównań z raportem o bibliotekach szkolnych za 2012 r. I. BIBLIOTEKI SAMORZĄDOWE 1. Biblioteki publiczne Sieć Liczba bibliotek i filii bibliotecznych w 2013 r. 8112 (w 2012 r. 8182, spadek o 70 placówek, tj. 0,9%). Liczba punktów bibliotecznych w 2013 r. 1271 (w 2012 r. 1280, spadek o 9, tj. 0,7%). Liczba mieszkańców przypadających na 1 placówkę w 2013 r. 4 746 (w 2012 r. 4 710, wzrost o 36). Wykres. 1 Biblioteki publiczne i lilie biblioteczne w latach 1989-2013 10000 10313 8653 8000 7927 6000 6000 4000 Finansowanie Podstawą finansowania bibliotek jest dotacja podmiotowa organizatora (samorządu odpowiedniego szczebla). Poniżej struktura finansowania bibliotek publicznych w latach 2012-2013. Struktura finansowania bibliotek publicznych (w %) Wyszczególnienie 2012 2013 2
dotacje organizatora 91,64 90,79 dotacje z innych źródeł 4,45 5,25 środki wypracowane 2,34 2,28 pozostałe 1,57 1,68 Przychody (w zł) bibliotek na 100 mieszkańców w 2013 r. 3 352,99 zł (2012 r. 3 207,27 zł). Zbiory i zakup nowości wydawniczych Stan Stan księgozbioru w 2013 r. 130 976 849 wol. (w 2012 r. 131 616 548 wol., mniej o 639 699 wol., tj. 0,5%). Woluminy na 100 mieszkańców w 2013 r. 340 wol. (w 2012 r. 342 wol.). Zakup Liczba zakupionych książek w 2013 r. 2 940 647 wol. (w 2012 r. 2 996 206 wol., spadek o 55 559 wol., tj. 1,9%). Zakup książek w wol. na 100 mieszkańców w 2013 r. 7,6 wol. (w 2012 r. 7,8 wol., spadek 0,2). Wykres 2. Zakup książek na 100 mieszkańców w latach 2004-2013 (w wol.) 10 9,6 9 8 7 6 6,6 7,2 5 4 Wydatki na materiały biblioteczne w 2013 r. ogółem (zakup zbiorów+prenumerata+licencje) 85 392 227 zł (w 2012 r. 87 666 909 zł, spadek o 2 274 682 zł, tj. 2,6%). Wydatki na zbiory na 1 czytelnika w 2013 r. 13 zł 27 gr (w 2012 r. 13 zł 55 gr). Wydatki na książki w 2013 r. 70 594 872 zł (w 2012 r. 73 253 893 zł, mniej o 2 659 021 zł, tj. 3,6%). 3
Wydatki na zakup książek na 1 czytelnika w 2013 r. 10 zł 97 gr (w 2012 r. 11 zł 32 gr). Wykres 3. Wydatki na książki na: 1 mieszkańca, czytelnika, na 1 książkę 25 20 15 11,63 11,32 10 9,99 Czytelnicy Liczba czytelników zarejestrowanych w 2013 r. 6 434 537 (w 2012 r. 6 469 653, mniej o 35 116 osób, tj. 0,5%). Wykres 4. Czytelnicy zarejestrowani w bibliotekach publicznych (na 100 mieszkańców) w latach 1989-2013 25 20 20,4 19,7 17,1 15 10 W 2013 r. czytelnikiem bibliotek publicznych był co szósty statystyczny Polak 16,7% (w 2012 r. wskaźnik ten był nieco wyższy 16,8%). Komputeryzacja bibliotek publicznych Stan Biblioteki użytkujące komputery w 2013 r. 92,5% (w 2012 r. 90,2%). Liczba komputerów na 1 placówkę w 2013 r. 5,4 (w 2012 r. 5,0). Wybrane usługi elektroniczne bibliotek publicznych (odsetek placówek, które je realizują) 4
Lata Internet dla czytelników Katalog on-line Zdalne zamówienie materiałów bibliotecznych Zdalna rezerwacja materiałów bibliotecznych Zdalny dostęp do licencjonowanych zasobów elektronicznych, spoza sieci instytucji Interaktywne usługi informacyjne (komunikatory, czat) Blogi biblioteczne, kanał RSS Profil na portalach społecznościowych 2012 82,1 36,5 15,4 15,9 7,7 15,3 10,8 18,5 2013 85,5 43,9 17,7 19,2 12,6 17,5 12,4 24,9 Dostęp do Internetu Dostęp do Internetu posiada 91,1% wszystkich placówek (w 2012 r. 88,3%). 85,5% placówek oferuje czytelnikom korzystanie z komputerów podłączonych do Internetu. Automatyzacja procesów bibliotecznych 62,5% funkcjonujących bibliotek i filii bibliotecznych i 67,5% użytkujących komputery wykorzystuje programy komputerowe. Katalog on-line oferuje 43,9% placówek bibliotecznych. Dostępność bibliotek i ich usług 55,5% bibliotek publicznych i ich filii w 2013 r. była czynna 5 dni w tygodniu, 15% 6 dni, dla co piątej placówki (17,4%) tydzień pracy liczył do 3 dni (w tym 1,5% 1 dzień). Prawie 1/4 placówek bibliotecznych funkcjonuje w soboty (24%; 1916), 0,5% w niedzielę (37). Statystycznie biblioteka publiczna była dostępna dla czytelników średnio 4,6 dnia w ciągu zwykłego tygodnia pracy, a przeciętna liczba godzin otwarcia to 32 godziny tygodniowo, z tego po godzinie 16. 6 godz. Wykres 5. Odwiedziny w bibliotekach publicznych na 100 mieszkańców w latach 2011-2013 250 200 206,5 229,8 150 100 W 2013 r. użytkownicy bibliotek publicznych odwiedzili je ponad 77,7 mln razy w ciągu roku (w 2012 r. 88,5 mln, liczba odwiedzin spadła o 12,2%). Odwiedziny na 100 mieszkańców 202 (W 2012 229,8; spadek o 27,8). Oferta i udział w imprezach bibliotecznych 5
Zwiększa się oferta kulturalna, edukacyjna bibliotek publicznych. W 2013 r. w ok. 434 tys. imprez (literackich, edukacyjnych) wzięło udział blisko 7,5 mln osób. Ponadto biblioteki publiczne przeprowadziły ponad 58 tys. szkoleń dla swoich użytkowników oraz 860 konferencji, seminariów. Wykres 6. Imprezy i szkolenia organizowane w latach 2011-2013 450000 2011 2012 2013 400000 350000 300000 250000 200000 Co piąty statystyczny Polak brał udział w imprezach organizowanych przez biblioteki publiczne. Wykres 7. Odsetek mieszkańców uczestniczących w imprezach bibliotecznych 20 19 18 17,6 17 16,3 Kadra Zatrudnienie w bibliotekach publicznych utrzymuje się na stabilnym poziomie. W 2013 r. zatrudnionych było 23 306 osób (w 2012 r. 23 348), w tym w działalności podstawowej 17 911 osób (w 2012 r. 17 964 osób, spadek o 53). 6
Odsetek pracowników działalności podstawowej z przygotowaniem bibliotekarskim w 2013 r. 73,0% (w 2012 r. 71,5%). Odsetek pracowników działalności podstawowej z wykształceniem wyższym bibliotekarskim w 2013 r. 43,8% (w 2012 r. 41,9%). Wykres 8. Zatrudnienie w bibliotekach publicznych w latach 2011-2013 24000 20000 16000 12000 8000 4000 0 23457 23348 23306 18158 17964 17911 12902 12852 13074 2011 2012 2013 ogółem działalności podstawowej z wykształceniem bibliotekarskim Wykorzystanie zbiorów W 2013 r. czytelnicy bibliotek publicznych wypożyczyli na zewnątrz 122,6 mln zbiorów (w 2012 125,7 mln, mniej o 2,5%), ponad 115 mln to wypożyczenia książek. Wypożyczenia na zewnątrz na 100 mieszkańców w 2013 r. 319 jedn. inw. (w 2012 r. 326 jedn. inw.). Wykres 9. Wypożyczenia na zewnątrz na 100 mieszkańców w latach 2004-2013 500 400 399 300 331 322 326 319 200 100 0 2004 2008 2011 2012 2013 Wykorzystanie zbiorów na miejscu w bibliotekach publicznych to blisko 24,5 mln udostępnień (w 2012 r. 24,8 mln, mniej o 1,2%). Udostępnienia na 100 mieszkańców w 2013 r. 64 jedn. inw. (w 2012 r. 64 jedn. inw.). 2. BIBLIOTEKI PEDAGOGICZNE 7
W 2013 r. działało ogółem 297 bibliotek tj. o 21 mniej niż w 2012 r. Ten duży spadek liczby bibliotek (likwidacja filii pedagogicznych, włączanie jako filie bibliotek publicznych, zlecanie zadań bibliotek publicznych stopnia powiatowego) wpłynął na wskaźniki potencjału i zasobności bibliotek pedagogicznych w 2013 r. - zasoby liczyły ponad 13,7 mln wol. książek i czasopism oprawnych (spadek o 4%) oraz ponad 314,7 tys. jednostek zbiorów specjalnych (spadek o 11,1%); - ze zbiorów korzystało 346,2 tys. czytelników, w porównaniu z rokiem poprzednim mniej o 11,3%; - są skomputeryzowane w 98,7%; 89,6% bibliotek pedagogicznych użytkuje komputerowe programy biblioteczne, 87,2% udostępnia katalog on-line; w bibliotekach pedagogicznych pracowało 1510 osób w działalności podstawowej (o 5,2% mniej niż w poprzednim roku), w tym 92,1% na pełnych etatach. 94,0% posiadało wyższe wykształcenie bibliotekarskie. II. BIBLIOTEKI CENTRALNE, UCZELNIANE I NAUKOWE W 2013 r. w działało 1086 bibliotek naukowych (w 2012 r. 1087), tak więc stan utrzymał się na takim samym poziomie, - dysponowały łącznie 52 062 miejscami dla czytelników (tj. o 0,5% mniej niż w minionym roku); - zatrudniały 9254 pracowników działalności podstawowej (tj. o 341 mniej, 3,6%), z czego 92,4% stanowili pełnozatrudnieni. 58,2% pracowników bibliotek naukowych posiada wyższe wykształcenie bibliotekarskie (mnie o 193 osoby, tj. 3,6%); - księgozbiór wynosił 90 862 953 wol. (więcej o 1,5%), pozostałe zbiory nieelektroniczne (rękopisy, mikroformy, materiały audiowizualne) mniej niż w roku poprzednim (o 0,9%) 20 366 888 jednostek; wzrosła liczba zbiorów elektronicznych (na nośnikach) do ponad 510 tys. jednostek (wzrost o 28,9%) oraz o 0,1% licencjonowanych zbiorów elektronicznych, do których biblioteki wykupiły dostęp (22 192 995 tytułów), co stanowi 90,7% wszystkich tego typów zasobów, którymi dysponują biblioteki w Polsce objęte badaniem GUS; - czytelnicy to 1 mln 622 tys. osób, co w porównaniu z rokiem poprzednim oznacza spadek o 5,1%. III. Biblioteki nie tworzące jednolitej sieci bibliotecznej. 1. Biblioteki towarzystw naukowych W 2013 r. funkcjonowało 13 bibliotek towarzystw naukowych (w 2012 r. 14), 8
- dane z ostatnich lat trudne są do interpretacji w związku ze znacznymi wahnięciami. Podstawowe dane z 2013 r. pokazują potencjał tej najmniej licznej grupy bibliotek ujętej w GUS: zatrudniają 11 osób, w tym w działalności podstawowej 7, pełnozatrudnionych 3 osoby; 2 pracowników działalności podstawowej ma wyższe wykształcenie. Blisko 70% bibliotek posiada komputery (9), 6 spośród nich użytkuje programy biblioteczne, tyle samo daje dostęp do katalogu on-line. Księgozbiór bibliotek wynosił 231 452 wol., pozostałe zbiory nieelektroniczne 29 024 jednostek, licencjonowane zbiory elektroniczne, do których biblioteki wykupiły dostęp obejmują 303 tytuły. 2. Biblioteki ośrodków inte W 2013 r. funkcjonowały 23 biblioteki ośrodków ointe (w 2012 r. 28), - księgozbiór w 2013 r. wynosił 395 008 wol., jego wielkość spadła o 6,1% w porównaniu z 2012 r. (o 25 694 wol.), - biblioteki ośrodków ointe mają coraz mniej czytelników (blisko 2 tys. osób), w 2013 r. było ich mniej o 23,8% w porównaniu z 2012 r. (spadek o 594 osoby). 3. Biblioteki fachowe Liczba bibliotek fachowych w 2013 r. wynosiła 343, tj. o 26 mniej niż w poprzednim roku (369), - księgozbiór w 2013 r. wynosił 6 090 598 wol., jego wielkość spadła o 4,1% w porównaniu z 2012 r. (o 260 011 wol.), - liczba czytelników wynosiła 27 586 osób i w porównaniu z 2012 r. spadła o 7,8%. 4. Biblioteki fachowo-beletrystyczne Stan bibliotek fachowo-beletrystycznych w 2013 r. 60 (w 2012 65). - księgozbiór w 2013 r. wynosił 746 161 wol., jego wielkość spadła o 14,0% w porównaniu z 2012 r. (o 121 062 wol.), - liczba czytelników wynosiła 31 793 osoby i w porównaniu z 2012 r. spadła o 10,7%. 9
Wybrane dane i wskaźniki funkcjonowania bibliotek w Polsce objętych badaniem Głównego Urzędu Statystycznego w 2013 r. w układzie graficznym Wykres 1. Biblioteki w Polsce w latach 2001-2013 wg typów 9000 8000 8112 7000 6000 5000 4000 3000 Wykres 2. Czytelnicy w latach 2001-2013 7500000 6434537 6000000 4500000 3000000 10
Wykres 3. Użytkownicy bibliotek w latach 2012-2013 9000000 8748489 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3443441 Wykres 4. Odwiedziny w latach 2012-2013 90000000 80000000 77728330 70000000 60000000 50000000 40000000 11
Miliony Wykres 5. Odwiedziny w przeliczeniu na 1 użytkownika biblioteki 10 9 8,9 8 7 6 5,7 5 4,8 4 3,1 Wykres 6. Wydatki na zakup materiałów bibliotecznych w latach 2012-2013. 90,0 80,0 81,4 70,0 70,6 60,0 50,0 40,0 12
Wykres 7. Wydatki na zakup książek na 1 czytelnika (w zł) 300 270,72 2012 2013 250 200 150 100 75,38 50 10,97 50,21 31,59 7,64 15,89 0 publiczne naukowe pedagogiczne fachowe fachowo-beletrystyczne ośrodki inte towarzystw naukowych Wykres 8. Wypożyczenia na 1 czytelnika w latach 2012-2013 20 18 17,9 16 14 12 10 8,8 8 Opracowanie: Pracownia Bibliotekoznawstwa Instytut Książki i Czytelnictwa BN 13