Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia w świetle kwestionariusza Oceny Funkcjonalnej Przewlekle Chorych

Muszalik Probl Hig M Epidemiol i wsp. Ocena 2009, funkcjonalna 90(4): 569-576 pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia... 569 Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia w świetle kwestionariusza Oceny Funkcjonalnej Przewlekle Chorych Functional assessment of elderly patients with regard to quality of life using the Functional Assessment of Chronic Illness Therapy questionnaire () Marta Muszalik 1/, Kornelia Kędziora-Kornatowska 1,2/, Maciej Sury 3/, Tomasz Kornatowski 2,4/ 1/ Katedra i Klinika Geriatrii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2/ Wydział Nauk o Zdrowiu, Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa w Kielcach 3/ Hospicjum Domowe w Pile 4/ Katedra i Zakład Farmakologii i Terapii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wprowadzenie. Choroby przewlekłe pojawiające się w okresie późnej dorosłości znacznie obniżają sprawność funkcjonalną i jakość życia. Cel. Analiza porównawcza oceny funkcjonalnej oraz jakości życia pacjentów w starszym wieku przewlekle chorych w świetle badania skalą ADL i kwestionariuszem. Materiał i metody. Grupę badaną stanowiło 60 pacjentów w wieku od 60 do 90 roku życia; 32 pensjonariuszy DPS w Pile i 28 pacjentów domowego hospicjum opieki paliatywnej w Pile mieszkających z rodziną. Pacjenci hospicjum byli głównie z chorobami nowotworowymi, natomiast pensjonariusze DPS z chorobami przewlekłymi. Badania wykonano w 2007 r. Narzędziami badawczymi były: 1. kwestionariusz oceny funkcjonalnej osób przewlekle chorych (wersja 4) wersja polska; 2. kwestionariusz oceny sprawności codziennej (ADL) na podstawie skali Katza; 3. kwestionariusz ankiety do pomiaru satysfakcji z opieki domowej. Wyniki. Wartości oceny stanu funkcjonalnego i jakości życia w badanej grupie pacjentów były niższe od średnich wartości zakładanych. Średnia osiągnięta wartość dla kobiet (74.3) jest porównywalna ze średnią dla mężczyzn (74.8). Średnia wartość dla osób przebywających w DPS była niższa niż dla osób mieszkających z rodziną. Większość badanych pacjentów była na średnim i niskim poziomie w skali ADL. Wnioski. 1. Stan funkcjonalny badanych pacjentów mierzony skalą ADL i wykazuje korelację dodatnią. Istnieje korelacja między oceną satysfakcji z opieki, samooceną zdrowia i wiekiem a oceną funkcjonalną i jakością życia. 2. Poziom satysfakcji z opieki skorelowany był z wynikiem ogólnym FACIT i ADL. 3. Nie stwierdzono zależności między czasem trwania choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją materialną, wykształceniem, płcią i rodzajem jednostki chorobowej a poziomem sprawności funkcjonalnej i jakości życia w badanej grupie. Introduction. Chronically diseases of elderly people considerably lower functional capability and quality of life. Aim. Comparative analysis of functional assessment and quality of life among chronically ill elderly patients using ADL scale and questionnaire. Material and methods. The group under trial consisted of 60 patients, 60 to 90 years of age. 32 were the patients of the Social Care Nursing Home and 28 were the patients of Palliative Home Care Center, living with their families. The following diagnostic questionnaires were used: 1. scale, v.4 (Polish version), 2. Katz ADL scale, 3. The scale for the assessment of satisfaction with home care. The permission to do this research was given by the Bio-Ethical Committee at the university. Results. The indices of the functional status as well as of the quality of life in the trial group proved to be lower than expected. The average score in females (74.3) is comparable with the average score in males (74.8). The average score for Nursing Home patients was lower than for persons living with their families. Conclusion. 1. There is a (positive) correlation between ADL and scores. Also, it turned out that satisfaction with care, self-evaluation of one s health and patient s age correlate with the functional assessment and the quality of life. 2. Satisfaction with care correlates with the FACIT and ADL. 3. No significant dependence was discovered between the functional wellbeing and the quality of life on one hand and the duration of the disease, living environment, material, educational and family status, patient s gender or the type of the disease on the other. Key words: functional capability, elderly, chronic illness, quality of life Słowa kluczowe: sprawność funkcjonalna, pacjenci w starszym wieku, choroby przewlekłe, jakość życia Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576 www.phie.pl Nadesłano: 21.10.2009 Zakwalifikowano do druku: 29.12.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Marta Muszalik Katedra i Klinika Geriatrii ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 67-090 Bydgoszcz, tel. (52) 585-40-21, fax: (52) 585 49 21, e-mail: muszalik@cm.umk.pl

570 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576 Wykaz skrótów: Functional Assessment of Chronic Illness Therapy questionnaire ADL Activities of Daily Living czynności dnia codziennego PADL Physical Activities of Daily Living Czynności fizyczne dnia codziennego IADL Instrumental Activities of Daily Living czynności instrumentalne dnia codziennego. DPS dom pomocy społecznej HRQL Health Related Quality of Life WHO Światowa Organizacja Zdrowia Wprowadzenie Starzenie się organizmu człowieka jest wieloetapowym i wielopłaszczyznowym procesem przebiegającym na przestrzeni wielu lat życia [1]. Istnieje więc teoretyczna możliwość adaptacji i akceptacji do tego nieuchronnego procesu, kończącego się jednak ostatecznie śmiercią. Sam okres starości może mieć dwa oblicza, pierwsze to model aktywny, pogodny i satysfakcjonujący drugi, samotny i smutny dodatkowo obciążony wieloma problemami zdrowotnymi. Chociaż nie wiemy jak długo będzie trwać starość w naszym życiu, można się do niej przygotować i warto przeżyć ją godnie i pożytecznie. Wpływy różnych czynników zewnętrznych i wewnętrznych na mechanizm starzenia się człowieka są nieuniknione, jednakże istnieją metody spowalniające ten proces, które przyczyniają się do pomyślnego starzenia organizmu człowieka. Wiele jednak ludzi, zwłaszcza młodych może nie zdawać sobie sprawy z wpływu szkodliwych czynników i niewłaściwego stylu życia na organizm człowieka. Proces starzenia u każdego człowieka przebiega w indywidualny sposób, ma określoną specyfikę oraz dynamikę, a jego źródła tkwią we wcześniejszych fazach rozwoju człowieka Starzenie rozpatrywane jest łącznie w kilku aspektach: biologicznym dotyczącym ciała i narządów zmysłu, psychicznym obejmującym umysł i uczucia i społecznym, wyrażającym się w aktywności socjalnej [1,2]. Do ważniejszych zmian w życiu społecznym osób w starszym wieku należy przejście na emeryturę, które wiąże się ze zmianą trybu życia, z powstaniem nowych relacji z rodziną, znajomymi i szerszym otoczeniem. Ludzie starsi zwłaszcza w okresie późnej starości nie pracują zawodowo, chociaż aktualnie dąży się do wydłużenia okresu pracy zawodowej. Niestety skromne uposażenia rentowo-emerytalne w polskich warunkach nie pozwalają na w pełni godne i aktywne życie [3,4]. Ostatnie kilkanaście lat w naukach medycznych i społecznych przyniosło wiele prac z zakresu jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia w Polsce i na świecie [5-11]. Jakość życia związana ze zdrowiem HRQL zakłada, że podstawowym jej warunkiem jest zdrowie. De Walden Gałuszko określa jakość życia jako ogólną ocenę położenia życiowego chorego w okresie choroby i leczenia. Jakość życia związana ze zdrowiem obejmuje cztery obszary: sprawność ruchową, stan somatyczny, stan psychiczny oraz społeczny. W najnowszych badaniach również aspekt duchowy [12]. W koncepcji WHO jakość życia określa się jako funkcję postrzegania przez człowieka jego życiowej pozycji w aspekcie kulturowym i systemie wartości w zależności od oczekiwań i celów [13]. Głównym celem badań nad jakością życia jest krytyczna ocena stosowanych metod leczenia oraz poznanie subiektywnych odczuć pacjenta i jego samopoczucia. Choroba zwłaszcza przewlekła może mieć znaczący wpływ na oceniany poziom jakości życia. Nie jest ona wielkością łatwą do zmierzenia, chociaż badania te mają znaczenie dla planowania leczenia, pielęgnacji i rehabilitacji pacjenta oraz analiz ekonomicznych. Stąd duże znaczenie przywiązuje się do tego źródła informacji o pacjencie dokonanej również przez jego samego. Badania nad jakością życia pozwalają na diagnozowanie i monitorowanie problemów socjomedycznych i opiekuńczych, indywidualizują zarówno leczenie jak i pielęgnację. Przyczyniają się także do lepszej kontroli efektów leczenia, pielęgnacji i rehabilitacji pacjentów. Badania te posiadają również walor ściśle poznawczy ponieważ określają ogólny poziom jakości życia pacjentów z poszczególnymi schorzeniami przewlekłymi. Jakość życia powinna być badana standaryzowanymi narzędziami badawczymi. Pacjenci w starszym wieku stanowią znaczną część wśród osób hospitalizowanych w różnych oddziałach szpitalnych. Jest to grupa obciążona również znaczną liczbą schorzeń (wielochorobowość). Priorytetem opieki geriatrycznej w Polsce i na świecie jest utrzymanie niezależności życiowej (independency), leczenie i rehabilitacja oraz podnoszenie jakości życia związanej ze zdrowiem. Standardem w geriatrii jest wykonanie u każdego pacjenta Całościowej Oceny Geriatrycznej (Comprehensive Geriatric Assesment) w celu oceny potrzeb i problemów ludzi starych oraz wdrożenia całościowej opieki geriatrycznej. Oceniając sprawność funkcjonalną pacjenta w starszym wieku bierze, się pod uwagę jego umiejętność radzenia sobie z podstawowymi czynnościami dnia codziennego między innymi możliwością poruszania się, dbaniem o higienę osobistą, korzystaniem z toalety, dbaniem o wypróżniania, ubieraniem, spożywaniem posiłków i innymi [2,14]. W celu ujawnienia ukrytych niesprawności, z których czasami pacjent nie zdaje sobie sprawy, ważne są pytania o wykonywanie bardziej złożonych czynności codziennych, tzw. aktywności instrumentalnych, do

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia... 571 których należą przygotowanie posiłków, dbanie o dom, robienie zakupów, przyjmowanie leków, korzystanie z telefonu, korzystanie ze środków transportu oraz kontrola wydatków. Trudności z wykonaniem tych czynności uwarunkowane są ze stanem ogólnym chorego. Problemy z ich wykonywaniem może w znaczny sposób ograniczyć niezależność pacjenta [2,14]. Wszystkie wymienione czynności wchodzą w skład oceny geriatrycznej wykonywanej przy pomocy skal PADL i IADL. Istnieją poszerzone skale oceniające wydolność funkcjonalną w schorzeniach przewlekłych oraz jakość życia, do których należą kwestionariusze z grupy FACIT np. questionnaire (Version 4) Functional Assessment of Chronic Illness Therapy. Cele badań 1. Dokonanie analizy porównawczej oceny funkcjonalnej oraz jakości życia pacjentów w starszym wieku przewlekle chorych w świetle badania skalą ADL i kwestionariuszem. 2. Określenie możliwych korelacji między czynnikami demograficznymi i klinicznymi (rodzaj choroby i czas trwania) a sprawnością funkcjonalną i jakością życia. Sformułowano następujące problemy badawcze: 1. Jaki jest poziom sprawności funkcjonalnej pacjentów w starszym wieku w Hospicjum i DPS w oparciu o kwestionariusz ADL? 2. Jaka jest ocena funkcjonalna i jakość życia pacjentów w oparciu o kwestionariusz? 3. Jakie czynniki socjodemograficzne mają wpływ na poziom sprawności funkcjonalnej i jakości życia pacjentów? 4. Czy rodzaj schorzenia i czas trwania mają wpływ na jakość życia? 5. Czy istnieje korelacja między badaniem sprawności funkcjonalnej kwestionariuszem ADL i FACIT F? Materiał i metody Badaniami objęto ogółem 60 osób, w tym 28 stanowili pacjenci hospicjum domowego w Pile, oraz 32 pensjonariusze Domu Pomocy Społecznej w Pile, w tym 34 mężczyzn i 26 kobiet. Pacjenci byli dobrani celowo; kryterium stanowił wiek 60 lat i powyżej oraz występowanie schorzenia o charakterze przewlekłym lub nowotworowym. Średni wiek badanych wynosił 72,7 lat. W wieku od 60-74 lat było 39 osób, natomiast 75 lat i powyżej 21 chorych. Wykształcenie podstawowe posiadało 8 osób, zawodowe 32, średnie 18, wyższe 2 respondentów. Badani pochodzili głównie z miasta 44 osoby, natomiast 16 mieszkało na wsi. Stan cywilny przedstawiał się następująco: wdów i wdowców było 24 osoby, zamężnych 20 osób natomiast stanu wolnego 16. W trudnej sytuacji materialnej znajdowało się 45 osób, dobrej 14, bardzo dobrej 1 osoba. Prawie połowa z seniorów (27 osób) chorowała ponad 10 lat, co trzecia osoba chorowała krócej niż 10 lat, natomiast 13 osób chorowało krócej niż 5 lat. Pacjenci wyrazili zgodę na udział w badaniu. Badanie było dobrowolne. Wszystkie badania były anonimowe. Każdy pacjent otrzymał zaproszenie do badania na temat sprawności funkcjonalnej i jakości życia ludzi w starszym wieku. Na wykonanie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Collegium Medicum w Bydgoszczy. Badania wykonano w 2007 roku. Na zastosowanie kwestionariusza uzyskano zgodę z organizacji FACIT. Strukturę chorób występujących u badanych pacjentów przedstawia tabela I. Tabela I. Struktura badanej grupy pod względem występowania schorzeń (N=60) Table I. Structure of studied group according to illness incidence (N= 60) Liczba pacjentów % Pensjonariusze DPS (N=32) niewydolność ukł krążenia 9 15% reumatoidalne zapalenie stawów 10 16,6% cukrzyca 4 6,6% pacjenci po udarze mózgu 9 15% Pacjenci Hospicjum (N=28) choroba nowotworowa 28 46,6% Badania przeprowadzone zostały metodą sondażu diagnostycznego z zastosowaniem techniki ankiety. Narzędziami badawczymi były: 1. kwestionariusz oceny funkcjonalnej i jakości życia przewlekle chorych (wersja 4) wersja polska; 2. kwestionariusz oceny sprawności codziennej (ADL) na podstawie skali Katza; 3. kwestionariusz ankiety do pomiaru satysfakcji z opieki domowej. Istnieje wiele narzędzi badawczych do pomiaru jakości życia osób przewlekle chorych. Kwestionariusze z grupy FACIT są często używane w badaniach narodowych i międzynarodowych(www.facit.org). FACIT F questionnaire (Version 4) służy do oceny czterech dziedzin życia pacjentów przewlekle chorych. zawiera 5 części: 1. PHYSICAL WELL BEING (PWB)- 7 questions 2. SOCIAL/FAMILY WELL BEING (SWB) 7 questions 3. EMOTIONAL WELL BEING (EWB) 6 questions 4. FUNCTIONAL WELL-BEING (FWB) 7 questions 5. FATIGUE SUBSCALE (FS) 13 questions.

572 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576 Każde pytanie jest oceniane w pięciostopniowej skali Likerta. Każdy pacjent był oceniany w poszczególnych dziedzinach, a następnie wyniki sumowano wg przyjętych wzorów. Wynik ogólny skali - Total i wyniki szczegółowe mają kierunek pozytywny, im większa wartość liczbowa tym wyższa jakość życia. Do opracowania przeprowadzonych badań wykorzystano następujące metody analizy danych ilościowych: 1. Statystyki opisowe (średnia arytmetyczna, minimum, maksimum, odchylenie standardowe) opisano badane zmienne i scharakteryzowano ich rozkład. 2. Różnice między porównywanymi grupami oceniono na podstawie testu istotności dla zmiennych jakościowych (kategoryzowalnych) statystyka χ 2 Pearsona. 3. T-Student test metoda pozwala na określenie przedziału zaufania dla średniej. 4. Multiple logistic regression wielokrotna regresja logistyczna jest wykonywana w celu określenia wpływu wielu zmiennych na wyniki. Za istotne statystycznie przyjęto wyniki, spełniające istotność statystyczną: p<0,05. Wyniki W badanej grupie pacjentów oceniono poziom aktywności dnia codziennego, który kształtował się w większości na niskim i średnim poziomie. Niska ocena badanych pacjentów w skali ADL świadczy o ograniczonej zdolności do samodzielnego funkcjonowania codziennego i zależności od innych osób (tab. II). Tabela II. Ogólna ocena sprawności funkcjonalnej badanej grupy pacjentów skalą ADL Table II. General assessment of functional capability in studied group using ADL scale Wartość ADL pkt. Liczba pacjentów % 6-4,5 p 8 13% 4-2,5 p 25 42% 2 i poniżej 27 45% W tabeli III zaprezentowano wyniki oceny funkcjonalnej i jakości życia badanej grupy wykonane kwestionariuszem. Przyjęto następujące wartości średnie dla badanych skal: w stanie fizycznym jako wynik dobry, zadowalający przyjęto wartość powyżej >14 punktów; życie rodzinne i towarzyskie >15 punktów; stan emocjonalny jako zadowalający >13 punktów; funkcjonowanie w życiu codziennym >14 punktów przyjęto za wynik zadowalający; stan zmęczenia >26 punktów. określa ogólną jakość życia badanych w poszczególnych dziedzinach życia i jako średnią przyjęto wartość >80 punktów. Z badań wynika, że średnie wartości oceny funkcjonalnej i jakości życia w badanej grupie pacjentów były niższe od wartości średnich. Osiągnięta średnia wartość dla kobiet (74,3) jest porównywalna ze średnią dla mężczyzn (74,8). Dla uzyskania potwierdzenia hipotezy o korelacjach miedzy zmiennymi zastosowano model regresji liniowej. Wynik korelacji miedzy badaniem a ADL prezentuje rycina 1. Wynik korelacji miedzy badaniem a wiekiem przedstawiono na rycinie 2. Średnie wartości badania w zależności od schorzenia przedstawiono na rycinie 3. Średnie wartości dla pacjentów z różnymi schorzeniami kształtowały się na podobnym poziomie. Najniższy poziom występował u chorych na cukrzycę i po udarach mózgu, natomiast najwyższy u pacjentów z niewydolnością układu krążenia. 133 113 93 73 53 33 0 1 2 3 4 5 6 ADL = 37.1383 + 9.25391*ADL (p<0,01) Ryc. 1. Korelacja wartości a ADL w badanej grupie Fig. 1. and ADL correlation in studied group 133 113 93 73 53 33 55 65 75 85 95 wiek = 145.327-0.972856*wiek (p<0,01) Ryc. 2. Korelacja wartości i wieku pacjentów Fig. 2. Correlation of value with age of patients

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia... 573 Tabela III. Ocena sprawności funkcjonalnej i jakości życia badanej grupy pacjentów skalą Tabele III. Assessment of functional capability and quality of life in studied group using scale Stan fizyczny Physical wellbeing (0-28) Życie rodzinne i towarzyskie / Social/family well-being (0-28) Stan emocjonalny Emotional wellbeing (0-24) Funkcjonowanie w życiu codziennym / Functional well-being (0-28) Stan zmęczenia Fatigue subscale (0-52) trial TOI Outcome Index (0-108) FACIT-G (0-108) (0-160) PWB SWB EWB FWB FS TOI FACIT-G N 60 60 60 60 60 60 60 60 Min 2 2 5 5 6 19 27 33 Max 26 25 19 21 39 80 84 123 Średnia 13.13 13.98 10.55 12.93 24.30 49.45 50.27 74.62 Mediana 13 14.5 10 13 25.5 51 47 71.5 SD 4.32 6.19 3.52 4.38 7.68 15.11 13.60 19.57 SE 0.27 0.32 0.24 0.27 0.36 0.50 0.48 0.57 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 Ryc. 3. Średnie wartości dla pacjentów w zależności od schorzeń Fig. 3. Mean values of for patients according to diseases 1 niewydolność układu krążenia 2 reumatoidalne zapalenie stawów 3 cukrzyca 4 choroba nowotworowa 5 udar mózgu 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Istotność p<0,025 zły średni lub dobry Ryc. 4. Średnie wartości dla badanych pacjentów w zależności od samooceny zdrowia Fig. 4. Mean values of for patients according to self-assessment of health Badania wykazały, że średnia wartość dla osób przebywających w DPS była niższa niż dla osób mieszkających z rodziną. Stwierdzono, że korelacje między czasem trwania choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją materialną, wykształceniem, płcią a w badanej grupie są nieistotne statystycznie. Stan cywilny różnica widoczna, ale statystycznie nieistotna (zamężna/żonaty 82,2 ±7,5 ; samotny/ wdowiec 70,9 ±5,0) Osoby deklarujące swój stan zdrowia jako średni lub dobry wykazały wyższe średnie wartości (ryc. 4). Z badań wynika, że istnieje korelacja pomiędzy oceną satysfakcji z opieki a (ryc. 5). satysfakcja z opieki 69 65 61 57 53 49 45 33 53 73 93 113 133 Satysfakcja z opieki = 48.9288 + 0.094991* (p<0,05) Ryc. 5. Korelacja wartości i oceny satysfakcji z opieki Fig. 5. Correlation of value with assessment of satisfaction with care Dyskusja U osób w starszym wieku istnieje wiele czynników prowadzących do występowania problemów zdrowotnych i opiekuńczych. Są to czynniki fizjologiczne, postępujące z wiekiem procesy osłabienia sprawności funkcjonalnej i zdrowia, a wywołujące konieczność działań pielęgnacyjnych i terapeutycznych. Następnie sytuacja opiekuńcza, która oznacza poziom równowagi między potrzebą korzystania z pomocy innych osób, a możliwością uzyskania i faktycznie udzielaną pomocą, głównie w czynnościach codziennego życia. Sytuacja emocjonalna człowieka starszego i relacje z innymi osobami. Sytuacja bytowa wyznaczona przez fakt zakończenia aktywności zawodowej i pobierania emerytury oraz realną możliwością korzystania

574 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576 z różnych form pomocy społecznej i źródeł wsparcia materialnego [15]. Podstawowe problemy seniorów związane są z wykonywaniem czynności dnia codziennego. Dodatkowe problemy, jakie wywołują schorzenia przewlekłe prowadzą do zmian dotychczasowych zachowań, nauczenia się nowych czynności i sposobów ich wykonywania. Zmiany zachowań uwarunkowane są utratą lub ograniczeniem sprawności fizycznej i psychicznej w czynnościach codziennych, pogorszeniem się stanu zdrowia oraz występowanie chorób, co wywołuje konieczność prowadzenia terapii i pielęgnowania. Wystąpić może również ograniczenie lub utrata orientacji czasoprzestrzennej, co uniemożliwia życie bez stałej opieki [15]. Przedmiotem naszych badan była ocena funkcjonowania i jakości życia osób w starszym wieku. Badaniami objęto pacjentów, będących pod opieką Poradni Opieki Paliatywnej Hospicjum Domowego i DPS w Pile. Całość grupy badanej stanowiło 60 pacjentów. Analiza struktury zbiorowości statystycznej wskazuje, że wśród 60 osób objętych badaniem, 57% stanowiły kobiety, w większości mieszkanki miasta z wykształceniem zawodowym. Najczęściej były to wdowy o zdecydowanie trudnej sytuacji materialnej i raczej złym lub średnim stanie zdrowia. W okresie wczesnej starości było 65% badanych, natomiast późnej 35%. Prawie połowa z seniorów chorowała od ponad 10 lat. Jest to badanie na średniej próbie, lecz w miarę jednorodnej, o małym rozrzucie jeśli chodzi o opracowanie statystyczne, stąd można przyjąć wyniki za wiarygodne. W następnym etapie badania dotyczyć będą dużej grupy pacjentów. Badania wśród starszych osób kwestionariuszem są pierwszymi w Polsce. Nie znaleziono podobnych w literaturze zagranicznej dotyczących pacjentów w starszym wieku. Badania na świecie kwestionariuszami z grupy FACIT odnoszą się przede wszystkim do pacjentów onkologicznych poddanych długiej terapii [16-19]. Jednakże pacjenci w starszym wieku ze względu na przewlekłe schorzenia również podlegają długotrwałej terapii, stąd zdecydowano się na użycie kwestionariusza za aprobatą jego twórców. Badania kwestionariuszami FACIT oceniają stan funkcjonalny oraz jakość życia pacjentów przewlekle chorych. Badania nasze pokazują, że jakość życia związana ze zdrowiem zależała od wieku, miejsca pobytu, samooceny zdrowia, oceny ADL, a także oceny satysfakcji z opieki. Z badań innych autorów wynika, że jakość życia zależy również od płci, rodzaju schorzenia, czasu trwania choroby, metod leczenia i innych czynników [7,10,11,20,21]. Podobne rezultaty uzyskała Kwapisz w badaniach kwestionariuszem FACIT-G wśród starszych ludzi w opiece społecznej, której badanie pokazuje, że u większości tych osób występują ograniczenia funkcji sprawności psychofizycznej [22]. Stan funkcjonalny w wieku starszym, oznaczający zdolność do samodzielnego wykonywania podstawowych i złożonych czynności dnia codziennego, odgrywa niezwykle istotną rolę w ocenie ogólnej jakości życia w tym okresie. Modele odnoszące się do procesu niepełnosprawności wskazują na znaczącą rolę stanu funkcjonalnego w kontynuacji pełnionych ról społecznych w wieku starszym, zakresie interakcji społecznych, zadowolenia z życia, a zarazem na fakt, że to stan funkcjonalny decyduje o znaczeniu osób starszych w różnych grupach społecznych. Miernikiem stanu funkcjonalnego jest stopień niezależności od innych osób i możliwość prowadzenia samodzielnego życia w dotychczasowym środowisku. Wykonywanie bez ograniczeń codziennych czynności traktowane jest jako wskaźnik zdrowej starości i stawiane za cel wielu programów profilaktycznych i promujących zdrowie. Sprawność funkcjonalną traktuje się zwykle jako pierwszy krok do oceny tak wielowymiarowego pojęcia, jakim jest jakość życia. Uważa się, że sprawność funkcjonalna należy do jednego z łatwiejszych, pod względem pomiaru, wskaźników stanu zdrowia w starszym wieku [23]. Poziom sprawności funkcjonalnej w skali ADL badanej grupy seniorów kształtował się w większości na niskim i średnim poziomie. W odpowiedzi na pytanie o samoocenę stanu zdrowia większość podopiecznych stwierdziła, że ich stan zdrowia jest średni lub zły. Wynik ten koreluje z badaniami Synaka przeprowadzonymi w latach 1999-2001, w których spośród osób badanych aż 52% osób oceniało stan swojego zdrowa jako negatywny (zły lub raczej zły), a tylko 17% pozytywnie (dobry lub raczej dobry) [24]. Samoocena stanu zdrowia wyraża odzwierciedlenie subiektywnych i obiektywnych aspektów zdrowia w osobistej percepcji respondenta. Wśród czynników determinujących subiektywną ocenę zdrowia w pierwszej kolejności wymienia się liczbę odczuwanych dolegliwości, w drugiej zaś sprawność w zakresie czynności dnia codziennego. W dalszej kolejności znalazły się: częstość kontaktów z placówkami służby zdrowia, zadowolenie z obecnego życia, wykształcenie, aktywne spędzanie wolnego czasu i inne [25]. W badaniach naszych samoocena zdrowia korelowała z ogólną jakością życia badaną kwestionariuszem. Analiza wyników badań wykazała, że uzyskane wartości dla kobiet i mężczyzn okazały się porównywalne i wyniosły 74,3 pkt. dla kobiet i 74,8 pkt. dla mężczyzn. Współzależność pomiędzy FACIT F, a wskaźnikiem ADL wskazała zależność dodatnią.

Muszalik M i wsp. Ocena funkcjonalna pacjentów w starszym wieku w odniesieniu do jakości życia... 575 Pacjenci samodzielni w wykonywaniu podstawowych czynności codziennych wykazali wyższą jakość życia. Badania przeprowadzone przez Tobiasz-Adamczyk w 2002 r. potwierdzają, że ryzyko znacznego spadku aktywności funkcjonalnej, zarówno u kobiet jak i mężczyzn wzrasta z wiekiem i negatywną oceną subiektywnego stanu zdrowia [23]. W badaniach własnych wykazano, że istnieje korelacja między wartością a poziomem satysfakcji z opieki. Można przyjąć, iż poziom satysfakcji z opieki zależy w dużym stopniu od uzyskanego poziomu. Wiek podopiecznych objętych badaniem korelował również z wynikiem oraz ze sprawnością funkcjonalną i jakością życia. Ludzie w zaawansowanym wieku stają się bardziej zależni od otoczenia i od pomocy innych osób. W badanej grupie średnie wartości dla pacjentów z różnymi jednostkami chorobowymi kształtowały się na podobnym poziomie. Najniższe były dla chorych na cukrzycę i po udarach mózgu, natomiast nieco wyższe u chorych z niewydolnością krążenia. Badania Muszalik i Kędziory-Kornatowskiej nad jakością życia przewlekle chorych pacjentów w starszym wieku z 2006 r. wykazały, iż jakość życia pacjentów z chorobami przewlekłymi zależy przede wszystkim od wieku, a także od rodzaju i czasu trwania choroby [11]. Badania własne wykazały, iż średnie wartości dla osób przebywających w DPS są niższe niż dla osób mieszkających z rodziną. Można przyjąć, iż funkcjonowanie pacjentów mieszkających z rodziną jest na wyższym poziomie. W populacji osób starszych, czynnikiem, który przyjmuje się za istotny w kształtowaniu jakości życia jest miejsce zamieszkania. Część osób starzeje się we własnym środowisku. Inni, mieszkając samodzielnie utrzymują mniej czy bardziej regularne i częste kontakty z osobami im bliskimi. Są wreszcie i takie osoby, które albo chcą, albo muszą przenieść się do domów opieki społecznej. Dotychczasowe miejsce zamieszkania człowieka starego stanowi gęsto utkaną sieć zależności i znajomości, dające osobie starszej poczucie bezpieczeństwa. T. Sękowski, badając cechy osobowości ludzi starych przebywających w domach rencisty, we własnych mieszkaniach bądź u rodzin, stwierdził u mieszkających samodzielnie większą niezależność, aktywność i inicjatywę. Osoby będące w placówkach instytucjonalnej opieki, zyskawszy regularny tryb życia, utraciły bodziec konieczny do podjęcia działania [26]. Korelacje między czasem trwania choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją materialną, wykształceniem, a okazały się w naszych badaniach statystycznie nieistotne. Jedynie płeć w sposób dosyć znaczący wpływa na poziom funkcjonowania (zamężna/żonaty 82,2±7,5; samotny/wdowiec 70,9±5,0). Badania wykazały, że osoby deklarujące swój stan zdrowia jako średni lub dobry wykazują wyższe średnie wartości. Podsumowanie i wnioski 1. Stan funkcjonalny badanych pacjentów mierzony skalą ADL i wykazuje korelację dodatnią. Istnieje również korelacja między oceną satysfakcji z opieki, samooceną zdrowia i wiekiem a oceną funkcjonalną i jakością życia. Są to zależności istotne statystycznie. 2. Poziom satysfakcji z opieki skorelowany był z wynikiem ogólnym poziomu jakości życia i sprawności funkcjonalnej. Im wyższy wskaźnik tym wyższy poziom satysfakcji z opieki. 3. Nie stwierdzono zależności między czasem trwania choroby, miejscem zamieszkania, sytuacją materialną, wykształceniem, płcią i rodzajem jednostki chorobowej a poziomem sprawności funkcjonalnej i jakości życia w badanej grupie. Piśmiennictwo / References 1. Abrams WB, Beers MH, Berkow R. MSD Podręcznik Geriatrii. Urban & Partner, Wrocław 1999. 2. Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A. Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2006. 3. Trafiałek E. Zalety i wady podeszłego wieku. Gerontol Pol 1997, 5: 46-58. 4. Mianowany M, Maniecka-Bryła I, Drygas W. Starzenie się populacji jako ważny problem zdrowotny i społecznoekonomiczny. Gerontol Pol 2004, 12: 172-174. 5. Tobiasz-Adamczyk B. Jakość życia w naukach społecznych i medycynie. Sztuka Leczenia 1996, 2: 33-40. 6. Wagner E. Choroby wieku podeszłego i rola leczenia usprawniającego w utrzymaniu dobrej kondycji fizycznej osób w podeszłym wieku. Kwart Ortop 2004, 4: 211-224. 7. Jaeschke R, Guyatt GH, Cook DJ i wsp. Określenie i mierzenie jakości życia. Med Prakt 1999, 4:155-162. 8. Sokolnicka H, Mikuła W. Medycyna a pojęcie jakości życia. Med Rodz 2003, 24: 3-4. 9. Sierakowska M, Krajewska-Kułak E. Jakość życia w chorobach przewlekłych nowe spojrzenie na pacjenta i problemy zdrowotne w aspekcie subiektywnej oceny. Piel XXI Wieku 2004, 2: 23-27. 10. Muszalik M, Bartuzi Z, Kędziora-Kornatowska K i wsp. Jakość życia chorych przewlekle w badaniu profili zdrowia. Ann UMCS Lublin 2006, 60: 85-89. 11. Muszalik M, Kędziora-Kornatowska K. Jakość życia przewlekle chorych pacjentów w starszym wieku. Gerontol Pol 2007, 4: 185-189.

576 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 569-576 12. De Walden Gałuszko K. Problemy jakości życia u chorych w stanie terminalnym. Medipress Med Paliat 2003, 1: 4-6. 13. Karow A, Naber D. Subjective well-being and quality of life under atypical antipsychotic treatment. Psychopharmacology 2002, 162: 3-10. 14. Jacob GM, Palmer RM. Metody określania stopnia nieporadności osób w podeszłym wieku. Ocena geriatryczna prowadzona w celu poprawy jakości życia. Medycyna po Dyplomie 1999, 6: 63-71. 15. Kawczyńska-Butrym Z. Rodzina zdrowie choroba. Koncepcje i praktyka pielęgniarstwa rodzinnego. Czelej, Lublin 2001. 16. Cella DF, Tulsky DS, Gray G, et al. The Functional Assessment of Cancer Therapy (FACT) scale: Development and validation of the general measure. J Clin Oncol 1993, 11: 570-579. 17. Winstead-Fry P, Schultz A. Psychometric assessment of the Functional Assessment of Cancer Therapy-General (FACT-G) scale in a rural sample. Cancer 1997, 79(12): 2446-2452. 18. Webster K, Odom L, Peterman A, et al. The Functional Assessment of Chronic Illness Therapy (FACIT) measurement system: Validation of version 4 of the core questionnaire. Qual Life Res 1999, 8(7): 604. 19. Overcash, J, Extermann M, Parr J, et al. Validity and reliability of the FACT-G scale for use in the older person with cancer. Am J Clin Oncol 2001, 24(6): 591-596. 20. Arendarczyk, M, Nowak E, Uchmanowicz I i wsp. Jakość życia pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Ann UMCS Lublin 2004, 59: 10 15. 21. Pufal J, Gierach M, Pufal M i wsp. Wpływ czynników społeczno-demograficznych i klinicznych na jakość życia chorych na cukrzycę typu 2. Diabet Doświad Klin 2005, 5(4). 22. Kwapisz U. Functional status of geriatric patients according to their subjective of heath evaluation. Pielęgn Pol 2005, 1: 149-152. 23. Tobiasz-Adamczyk B, Brzyski P. Czynniki warunkujące zmiany w stanie funkcjonalnym w wieku starszym na podstawie 12-letniej obserwacji. Gerontol Pol 2002, 10(1): 4-9. 24. Synak B. Polska starość. UG, Gdańsk 2002. 25. Kędziora-Kornatowska K, Połocka-Molińska M, Kuczma- Napierała J i wsp. Analiza wybranych czynników wpływających na psychofizyczną charakterystykę pacjentów w wieku podeszłym. Ann Acad Med Siles Katowice 2005, 59: 4-8. 26. Obuchowski K. Starość i osobowość. AB, Bydgoszcz 2002.