206 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 206-211 Czy jakość diety dorosłych mieszkańców Polski zależna jest od miejsca zamieszkania? Projekt WOBASZ Is the diet quality of the adult Polish population related to the place of residence? WOBASZ Project Anna Waśkiewicz, Elżbieta Sygnowska* Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa *w imieniu realizatorów programu WOBASZ Cel. Scharakteryzowanie jakości żywienia w zależności od miejsca zamieszkania (wielkość gminy) w dorosłej populacji Polski. Materiał i metoda. W ramach Wieloośrodkowego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ) przebadano w latach 2003-2005 reprezentatywną próbę mieszkańców całej Polski w wieku 20-74 lat. W każdym województwie wylosowano do badania 6 gmin (po 2 małe, 2 średnie i 2 duże), a w każdej z nich z bazy PESEL próbę 100 mężczyzn i 100 kobiet. U 3132 mężczyzn (1136 z gmin małych, 1114 z gmin średnich i 882 z gmin dużych) i 3529 kobiet (odpowiednio 1311, 1252 i 966 osób) oceniono sposób żywienia metodą wywiadu ze spożycia żywności w czasie 24 godzin poprzedzających badanie. Wyniki. Wraz ze wzrostem wielkości gminy zanotowano spadek spożycia produktów zbożowych u obu płci, produktów mięsnych u mężczyzn oraz tłuszczów dodanych u kobiet. Miejsce zamieszkania różnicowało również wartość energetyczną, zawartość w diecie cholesterolu, witamin C i B1 oraz wapnia. Jednak mimo zanotowanych różnic w jakości żywienia między gminami stwierdzono, że niezależnie od miejsca zamieszkania, przeciętna dieta dorosłych mieszkańców Polski była niezbilansowana pod względem części składników odżywczych. Charakteryzowała się wysoką aterogennością oraz niedoborową zawartością wapnia i magnezu. Zgodne z zaleceniami było spożycie witamin C i E oraz B1. Słowa kluczowe: wartość odżywcza diety, populacja polska, wielkość gminy, miejsce zamieszkania Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 206-211 www.phie.pl Nadesłano: 12.04.2009 Zakwalifikowano do druku: 05.06.2009 Aim. To characterize the quality of nutrition according to the place of residence (the community size) in the adult population of Poland. Material and methods. Between 2003-2005 the dietary habits of a random representative sample of the adult Polish population aged 20-74 years were assessed within the frame of the National Multicentre Health Survey (WOBASZ). In each province of Poland 6 communities were randomly selected (2 small, 2 medium-size and 2 large) and in each of them a sample of 100 men and 100 women from the personal identification number (PESEL) database was randomly chosen. The dietary habits were assessed by the 24-hour recall method in 3132 men (1136 from small, 1114 from medium and 882 from large communities) and in 3529 women (1311, 1252 and 966 respectively). Results. Along with the larger size of communities the smaller intake of cereal products both in men and women, of meat products in men and added fats in women was noted. A place of residence also influenced the dietary intake of energy, cholesterol, vitamins C and B1 and calcium. However, regardless of the nutritional quality differences among the communities, the average diet of the adult Polish citizens manifested the imbalance in relation to the intake of some nutrients. The average food ration was characterized by high atherogenicity and deficient calcium and magnesium intake. The vitamins C, E and B1 were consumed in the recommended doses. Key words: nutritional quality of the diet, Polish population, community size, place of residence Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. roln. Anna Waśkiewicz Instytut Kardiologii, Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia ul. Alpejska 42, 04-628 Warszawa tel. (22) 815-65-56, fax. (22) 812-55-86, e-mail awaskiewicz@ikard.pl Wstęp Wadliwe, niezbilansowane żywienie oraz zła jakość żywności są przyczyną około 30 jednostek chorobowych lub odchyleń w stanie zdrowia człowieka [1,2]. Na poziom i strukturę konsumpcji żywności wpływa wiele złożonych i współzależnych czynników. Do ważniejszych należą: dochody, ceny, wykształcenie, wiedza żywieniowa, przyzwyczajenia oraz moda kształtowana głównie przez reklamy. Kolejnym, różnicującym sposób żywienia, czynnikiem jest miejsce zamieszkania w zależności od wielkości miejscowości. Wieloośrodkowe Badanie Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ) jest kompleksowym badaniem epidemiologicznym, opartym na standaryzowanej metodyce, które swym zakresem objęło reprezentatywną próbkę dorosłej populacji całej Polski i pozwoliło na ocenę sposobu żywienia, zarówno całego społeczeństwa naszego kraju, jak i mieszkańców poszczególnych gmin.
Waśkiewicz A, Sygnowska E. Czy jakość diety dorosłych mieszkańców Polski zależna jest od miejsca zamieszkania?... 207 Cel pracy Ocena zróżnicowania jakości żywienia w zależności od miejsca zamieszkania (wielkość gminy) w dorosłej populacji ogólnopolskiej. Materiał i metodyka Materiał do analizy stanowiły dane uzyskane z badania WOBASZ, przeprowadzonego w latach 2003-2005 przez Instytut Kardiologii w Warszawie we współpracy z uniwersytetami medycznymi w Gdańsku, Katowicach, Poznaniu i Łodzi oraz Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie. Badaniem objęto reprezentatywną próbę losową mieszkańców całej Polski w wieku 20-74 lata. Schemat losowania próbki był dwustopniowy, stratyfikowany ze względu na województwa i kategorie gmin. Przedmiotem badania były losowe próby 100 mężczyzn i 100 kobiet w wieku 20-74 lata pobrane z 2 gmin małych (do 8000 mieszkańców), 2 gmin średnich (od 8001 do 40000 mieszkańców) oraz 2 gmin dużych (powyżej 40000 mieszkańców) w każdym z 16 województw. Schemat organizacyjny badania, szczegóły dotyczące zastosowanej metodyki, sposobu zbierania informacji i prowadzenia pomiarów podano we wcześniejszym opracowaniu [3]. Ocenę sposobu żywienia przeprowadzono metodą wywiadu ze spożycia żywności w czasie 24 godzin poprzedzających badanie w 50% próbie osób wylosowanych do projektu. Do analiz zakwalifikowano dane żywieniowe 3132 mężczyzn (1136 z gmin małych, 1114 z gmin średnich i 882 z gmin dużych) oraz 3529 kobiet (odpowiednio 1311, 1252 i 966 osób). Wartość energetyczną i odżywczą diety obliczono przy zastosowaniu bazy danych, opracowanej na podstawie polskich tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych z roku 2005 [4]. W wynikach uwzględniono straty witamin, powstające w czasie procesów technologicznych i związane z przygotowywaniem potraw [5]. Wielkość spożycia produktów spożywczych obliczono na podstawie dobowego spożycia żywności oraz jej składu recepturowego, a artykuły spożywcze łączono w grupy uwzględniając typ produktu, jego pochodzenie i technologię wytwarzania. W celu interpretacji żywieniowej uzyskanych danych, przeciętną zawartość składników odniesiono do norm dla ludności w Polsce na poziomie EAR (uwzględniające średnie zapotrzebowanie grupy) [6] oraz zaleceń Unii Europejskiej [7], a wielkość spożycia produktów porównano z modelami racji pokarmowych [8]. Zróżnicowanie średnich wartości czynników żywieniowych w grupach osób zamieszkałych w gminach o różnej wielkości wyznaczono metodą kowariancji (proc. GLM program SAS) z adiustacją na wiek i sezon. Wyniki Charakterystykę analizowanej populacji przedstawiono w tabeli I. Gminy duże w porównaniu do małych charakteryzowały się wyższym udziałem mieszkańców z wykształceniem uniwersyteckim, o wyższych dochodach przypadających na osobę w rodzinie oraz niższym bezrobociem. Miejsce zamieszkania wywierało pewien wpływ na jakość diety. Analizując spożycie wybranych grup produktów stwierdzono, że zróżnicowaniu w zależności od tego czynnika podlegały konsumpcja artykułów zbożowych u obu płci, produktów mięsnych (łącznie z rybami) u mężczyzn oraz tłuszczów dodanych u kobiet. Osoby zamieszkujące gminy duże w porównaniu do małych spożywały o około 12% mniej produktów zbożowych (obie płcie) i 18% mięsa (tylko mężczyźni) oraz 10% mniej tłuszczów stosowanych do smarowania pieczywa i przygotowywania potraw (kobiety) Tabela I. Charakterystyka dorosłej populacji mieszkańców Polski w zależności od wielkości gminy Table I. Description of adults Polish population by size of community wielkość gminy /size of a community mała /small średnia /medium size duża /big mężczyźni /men liczba osób /no. of persons 1136 1114 882 wiek (lata) /age (years) 45,5 45,8 46,1 ns miesięczny dochód netto na osobę w rodzinie /net month income per member of family < 700 zł (%) 83,0 72,8 57,2 700-1500 zł (%) 15,4 24,7 35,7 0,0001 > 1500 zł (%) 1,6 2,5 7,1 wykształcenie /education podstawowe (%) /elementary (%) 75,4 61,4 47,7 średnie (%) /secondary (%) 19,9 29,1 37,8 0,0001 wyższe (%) /university (%) 4,7 9,5 14,5 osoby bezrobotne (%) 18,4 15,9 12,4 0,0011 /unemployed (%) kobiety /women liczba osób /no. of persons 1311 1252 966 wiek (lata) /age (years) 45,0 45,2 46,2 miesięczny dochód netto na osobę w rodzinie /net month income per member of family < 700 zł (%) 87,8 74,5 63,4 700-1500 zł (%) 11,0 23,5 32,9 0,0001 > 1500 zł (%) 1,2 2,0 3,7 wykształcenie /education podstawowe (%) /elementary (%) 62,7 49,3 33,3 średnie (%) /secondary (%) 30,3 39,9 49,5 0,0001 wyższe (%) /university (%) 7,0 10,8 17,2 osoby bezrobotne (%) /unemployed (%) 17,4 18,3 14,0 0,0198 p
208 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 206-211 Tabela II. Spożycie produktów w zależności od miejsca zamieszkania (g/dzień) Table II. Average intake of products by size of community (g/day) produkty zbożowe /cereals products produkty mleczne /dairy products produkty mięsne, ryby /meat products, fish owoce i warzywa /fruit and vegetables tłuszcze dodane /added fats produkty zbożowe /cereals products produkty mleczne /dairy products produkty mięsne, ryby /meat products, fish owoce i warzywa /fruit and vegetables tłuszcze dodane /added fats * Recommended intake poziom zalecany RI* mała /small wielkość gminy / size of a community średnia /medium size duża /big mężczyźni /men 310 213 207 188 0,01 850 418 439 448 ns 150 287 273 235 0,01 400 387 403 405 ns 55 58,6 58,2 55,7 ns kobiety /women 280 140 124 124 0,01 1000 384 403 428 ns 145 150 148 141 ns 400 391 389 402 ns 40 42,9 38,1 38,7 0,01 (tab. II). Jednak niezależnie od wielkości gminy, zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet spożycie produktów zbożowych i mlecznych plasowało się znacznie poniżej poziomu zalecanego w racjach pokarmowych. Spożycie warzyw i owoców we wszystkich gminach zbliżone było do wartości pożądanej, wynoszącej 400 g dziennie. Średnia konsumpcja tłuszczów dodanych w niewielkim stopniu przekraczała zalecany poziom spożycia w grupie mężczyzn oraz kobiet z gmin małych, natomiast w pozostałych grupach kobiet była zgodna z modelami racji pokarmowych. W odniesieniu do wartości odżywczej diety stwierdzono, że miejsce zamieszkania różnicowało wartość energetyczną oraz zawartość w diecie cholesterolu, witamin C i B1 oraz wapnia (tab. III). Średnia kaloryczność dziennej racji pokarmowej spadała wraz z wielkością gminy i wynosiła w grupie mężczyzn 2550 kcal w gminach małych i 2300 kcal w gminach dużych, a w grupie kobiet odpowiednio 1790 kcal i 1640 kcal. W populacji mężczyzn ilość energii dostarczanej organizmowi była zbliżona do zaleceń, natomiast w grupie kobiet plasowała się poniżej normy. Dieta osób pochodzących z gmin dużych w odniesieniu do małych zawierała mniej cholesterolu (o 15% w grupie mężczyzn i o 7% w grupie kobiet) oraz witaminy B1 odpowiednio (o 12% i o 6%), nato- p Tabela III. Wartość energetyczna i odżywcza przeciętnej diety w zależności od miejsca zamieszkania Table III. Energy and nutrient intake by size of community energia (kcal) /energy (kcal) tłuszcze (% energii) /total fat (% energy) tłuszcze nasycone (% energii) /saturated fatty acids (% energy) cholesterol (mg) / cholesterol (mg) witamina C (mg) /vitamin C (mg) witamina E (mg) /vitamin E (mg) witamina B1 (mg) /vitamin B1 (mg) magnez (mg) /magnesium (mg) wapń (mg) /calcium (mg) energia (kcal) /energy (kcal) tłuszcze (% energii) /total fat (% energy) tłuszcze nasycone (% energii) /saturated fatty acids (% energy) cholesterol (mg) / cholesterol (mg) witamina C (mg) /vitamin C (mg) witamina E (mg) /vitamin E (mg) witamina B1 (mg) /vitamin B1 (mg) magnez (mg) /magnesium (mg) wapń (mg) /calcium (mg) poziom zalecany RDA* * Recommended dietary allowances mała /small wielkość gminy / size of a community średnia /medium size duża /big mężczyźni /men 1900-3600 2562 2511 2296 0,01 30 37,2 37,6 36,9 ns 10 13,6 13,7 13,6 ns 300 377 343 322 0,01 75 71 75 83 0,01 10 11,8 12,2 11,4 ns 1,10 1,60 1,57 1,40 0,01 350 299 304 290 ns 1000-1300 553 576 581 0,05 kobiety /women 1700-2400 1785 1653 1637 0,01 30 34,9 34,8 34,9 ns 10 13,0 13,2 13,2 ns 300 243 221 227 0,05 60 69 71 80 0,01 8 9,1 8,5 8,9 ns 0,90 0,98 0,95 0,92 0,01 265 223 218 228 ns 1000-1300 466 452 488 0,05 miast więcej witaminy C (o około16%) oraz wapnia (o około 5%) niezależnie od płci. Niezależnie od miejsca zamieszkania notowano przekroczenie norm w odniesieniu do energii dostarczanej przez tłuszcze (o około 23%) oraz energii dostarczanej przez nasycone kwasy tłuszczowe (o około 35%). Także zawartość cholesterolu pokarmowego p
Waśkiewicz A, Sygnowska E. Czy jakość diety dorosłych mieszkańców Polski zależna jest od miejsca zamieszkania?... 209 w grupie mężczyzn była wyższa od wartości pożądanej, która wynosi maksymalnie 300 mg dziennie. Niekorzystnie również prezentowały się wyniki dotyczące spożycia wapnia i magnezu we wszystkich analizowanych grupach - niedobory wapnia wynosiły około 50%, a magnezu około 13%. Dane dotyczące pobrania z żywnością witaminy C wykazały, że średnia jej zawartość w diecie obu płci była zbliżona do zalecanego poziomu, wynoszącego 75 mg dziennie dla mężczyzn oraz 60 mg dla kobiet. Podobnie spożycie witamin E oraz B1, niezależnie od miejsca zamieszkania badanych osób, realizowało normy na poziomie odpowiadającym średniemu zapotrzebowaniu dla grupy. Dyskusja Częstość występowania chorób cywilizacyjnych oraz ich czynników ryzyka, np. otyłości, zaburzeń gospodarki lipidowej, nadciśnienia tętniczego, nie jest w społeczeństwie rozłożona równomiernie [9-12]. Jednak, pomimo że dieta pełni ważną rolę w rozwoju wymienionych chorób, stosunkowo niewielką uwagę kieruje się na poszukiwanie społeczno-ekonomicznych uwarunkowań jakości żywienia, w tym miejsca zamieszkania. Wyniki przedstawionej pracy wykazały, że wśród dorosłych Polaków miejsce zamieszkania wywierało wprawdzie pewien wpływ na jakość diety (zróżnicowanie spożycia produktów zbożowych u obu płci, produktów mięsnych u mężczyzn oraz tłuszczów dodanych u kobiet, a także wartości energetycznej, zawartości w diecie cholesterolu, witaminy C, B1 oraz wapnia), jednak większość nieprawidłowości w spożyciu żywności i wartości odżywczej diety dotyczyła całej dorosłej populacji Polaków, niezależnie od miejsca zamieszkania. W piśmiennictwie krajowym brak jest prac badających związek pomiędzy wielkością gminy a jakością żywienia jej mieszkańców. Spośród innych publikacji dotyczących tego zagadnienia skorzystano więc z danych różnicujących wartość odżywczą diety w zależności od poziomu wykształcenia i dochodu, aby przynajmniej pośrednio dokonać porównań, zwłaszcza że w populacji polskiej gminy duże w porównaniu do małych charakteryzował zarówno wyższy udział osób z wykształceniem uniwersyteckim, jak i wyższym dochodem. Ogólnie na poziom i strukturę konsumpcji żywności wpływa wiele złożonych i współzależnych czynników. Głównymi wyznacznikami jakości żywienia są dochody ludności, ceny artykułów spożywczych, wiedza na temat prawidłowego żywienia związana z poziomem wykształcenia, tradycja oraz wzorce żywieniowe wyniesione z domu. Wyniki przedstawionej pracy potwierdziły ubóstwo naszego społeczeństwa, szczególnie w gminach małych, gdzie znaczna część mieszkańców dysponowała bardzo niskimi dochodami, kształtującymi się poniżej minimum socjalnego. W 2004 roku Instytut Pracy i Spraw Socjalnych [13] oszacował, że minimum socjalne wahało się od 600 do 830 zł na osobę w zależności od liczebności gospodarstwa domowego. W gminach małych ponad 80% badanych deklarowało dochód na osobę w rodzinie poniżej 700 zł. Polska wyraźnie odbiega od pozostałych krajów Unii Europejskiej w zakresie wydatków na żywność, podczas gdy w innych krajach Unii udziały wydatków na żywność w wydatkach ogółem kształtowały się w roku 2002 w zakresach od 9,5% (Wielka Brytania) do 18,0% (Portugalia), to w Polsce wynosiły średnio 29,5% [14]. Jednocześnie obserwowano znaczne zróżnicowanie w zależności od wielkości i charakteru ośrodka udział wydatków na żywność wzrastał od 22% w największych ośrodkach miejskich do ponad 29% w miastach poniżej 20 tys. mieszkańców i do 34% na wsi [15]. W odniesieniu do jakości żywienia w większości badań wykazano że, zróżnicowaniu społecznemu podlegają istotne ze względów zdrowotnych składniki odżywcze i grupy produktów, będące ich nośnikami tj. witaminy, składniki mineralne, warzywa i owoce, ryby, a także żywność bardziej luksusowa i droższa [16]. W populacji polskiej wraz ze wzrostem wielkości gminy notowano spadek spożycia cholesterolu u obu płci oraz mięsa w grupie mężczyzn, natomiast zróżnicowaniu nie podlegała zawartość w diecie tłuszczów i nasyconych kwasów tłuszczowych. Generalnie w Europie i USA w większości badań zanotowano spadek zawartości tłuszczu i aterogenności diety wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia [17-21]. Realizatorzy projektów przeprowadzonych w USA jak MSH [17] i ARIC [21] zaobserwowali, że diety osób o wyższym poziomie wykształcenia charakteryzowały się mniejszą zawartością tłuszczów, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu, a także niższymi współczynnikami aterogenności diety. Także w Kanadzie [18] dla osób o wyższym poziomie wykształcenia wykazano istotnie mniejsze prawdopodobieństwo spożywania diety, w której tłuszcz dostarczał powyżej 30% energii. W prezentowanym badaniu wielkość spożycia warzyw i owoców kształtowała się na podobnym poziomie niezależnie od miejsca zamieszkania, a pobranie witaminy C rosło wraz z wielkością gminy. Dane z budżetów gospodarstw domowych wykazały, że rodziny o wysokim statusie socjoekonomicznym (określonym jako stopień wykształcenia głowy rodziny) charakteryzowały się wyższą niż przeciętna konsumpcją warzyw i owoców oraz soków [22]. Analogicznie w Finlandii [23], Szkocji [24], USA [25] i ZSRR [26] poziom
210 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 206-211 wykształcenia był pozytywnie związany ze spożyciem tych artykułów. Ponadto w USA w badaniach ARIC [21] i NFCS [27] przeciętne racje pokarmowe osób o wyższym poziomie statusu socjoekonomicznego cechowała wyższa zawartość witamin, głównie witaminy C. Wśród mieszkańców Polski miejsce zamieszkania było pozytywnie związane z konsumpcją wapnia, a choć w odniesieniu do produktów mlecznych nie było istotnego zróżnicowania, to obserwowano tendencję wzrostu spożycia tych artykułów wraz ze wzrostem wielkości gminy. Podobnie w Moskwie i St. Petersburgu w ramach Lipid Research Clinics Study [26] zanotowano, że osoby o wyższym SES spożywały istotnie więcej mleka, jogurtów i serów. Zawartości wapnia w diecie wprawdzie nie analizowano, ale można wysnuć wniosek, że jego spożycie było wyższe właśnie w tej grupie osób. Także meta-analiza badań przeprowadzonych w krajach europejskich wskazała, że spożycie serów, będących nośnikiem wapnia, wzrastało wraz z poziomem wykształcenia [28]. Wyniki badania WOBASZ wykazały, że miejsce zamieszkania różnicowało strukturę demograficzną oraz częściowo jakość żywienia ludności. Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że niezależnie od miejsca zamieszkania mieszkańcy naszego kraju popełniali te same błędy żywieniowe. Przeciętna dieta dorosłych Polaków charakteryzowała się przede wszystkim wysoką aterogennością - tłuszcze, niezależnie od wielkości gminy, dostarczały średnio 37% energii w grupie mężczyzn i 35% w grupie kobiet, a nasycone kwasy tłuszczowe odpowiednio 14% i 13%, a dodatkowo w grupie mężczyzn pobranie cholesterolu było wyższe od rekomendowanych poziomów. Zaleca się, aby w zrównoważonej w stosunku do wydatku energetycznego dziennej racji pokarmowej zawartość tłuszczów nie przekraczała 30% energii, a z nasyconych kwasów tłuszczowych 10% energii. Wykazana w niniejszym badaniu nieodpowiednia ilość i struktura tłuszczów spożywanych przez populację polską może mieć wpływ na zaburzenia gospodarki węglowodanowej, tłuszczowej i układ krzepnięcia, a także na stopień nadwagi i nadciśnienia tętniczego [29]. Ponadto niepokojąca była niedostateczna zawartość w diecie składników mineralnych: wapnia i magnezu, w przypadku wapnia sięgająca aż 50%. Niedobory wapnia mogą być brane pod uwagę jako czynnik żywieniowy sprzyjający rozwojowi osteoporozy i nadciśnienia tętniczego, a niewystarczające spożycie magnezu może zwiększać ryzyko występowania schorzeń układu sercowo-naczyniowego, włączając w to chorobę wieńcową, zawał serca, arytmię oraz nagłe zgony [30, 31]. Należy podkreślić, że wśród mieszkańców Polski pobranie witamin C, E i B1 było zadawalające i pokrywało normy na poziomie bezpiecznym. Podsumowując, wyniki przedstawionej pracy wykazały, że miejsce zamieszkania wywierało pewien wpływ na jakość diety, różnicowało spożycie części artykułów spożywczych jak również wartość odżywczą diety. Jednak większość nieprawidłowości w jakości diety dotyczyła całej dorosłej populacji Polaków, niezależnie od miejsca zamieszkania. W świetle aktualnej wiedzy, dieta niezbilansowana pod względem analizowanych składników może prowadzić do nasilenia występowania chorób dietozależnych, między innymi takich jak: choroba niedokrwienna serca, otyłość, cukrzyca oraz niektóre nowotwory. Piśmiennictwo / References 1. Committee on Diet and Health, et al. Implications for reducing chronic disease risk. National Academy Press, Washington DC 1989. 2. Szponar L. Jakość zdrowotna żywności i racjonalne żywienie w zapobieganiu chorobom na tle wadliwego żywienia. Żyw Człow Metab 1994, 1: 3-15. 3. Rywik S, Kupść W, Piotrowski W i wsp. Wieloośrodkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludności projekt WOBASZ. Założenia metodyczne oraz logistyka. Kardiol Pol 2005, 63 (supl.4): 605-13. 4. Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B. i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005. 5. Nadolna I, Kunachowicz H, Iwanow K. Potrawy skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Warszawa 1994. 6. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy Żywienia Człowieka PZWL, Warszawa 2008. 7. Kafatos A, Codrington C. Nutrition and diet for healthy lifestyles in Europe. University of Create, Iraklion 2001. 8. Szczygieł A, Nowicka L, Bułhak-Jachymczyk B i wsp. Normy żywienia i wyżywienia Cz. II. Modele racji pokarmowych. IŻŻ, Warszawa 1987. 9. Kaplan G, Keil J. Socioeconomic factors and cardiovascular disease: a review of the literature. Circulation 1993, 88: 1973-98. 10. Mayer O, Simin J, Heidrich J, et al. Educational level and risk profile of cardiac patients in the EUROASPIRE II substudy. J Epidemiol Community Health 2004, 58: 47-52. 11. Panagiotakos D, Pitsavos Ch, ManiosY, et al. Socio-economic status in relation to risk factors associated with cardiovascular disease, in healthy individuals from the ATTICA study. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2005, 12: 68-74. 12. Strand B, Tverdal A. Can cardiovascular risk factors and lifestyle explain the educational inequalities in mortality from ischemic heart disease and from other heart disease? 26 year follow up of 50000 Norwegian men and women. J Epidemiol Community Health 2004, 58: 705-9. 13. www.ipiss.com.pl/opracowania_min.html
Waśkiewicz A, Sygnowska E. Czy jakość diety dorosłych mieszkańców Polski zależna jest od miejsca zamieszkania?... 211 14. Berberka J. Żywność w strukturze wydatków gospodarstw domowych wybranych krajów Unii Europejskiej. [w:] Konsument Żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej. Gutkowska K, Narojek L (red). SGGW, Warszawa 2005. 15. Warunki życia ludności Polski w latach 2004-2005. GUS, Warszawa 2007. 16. Chmielewska B. Wykształcenie a poziom i struktura spożycia żywności. [w:] Wybrane problemy nauki o żywieniu człowieka u progu XXI wieku. Brzozowska A, Gutkowska K (red). SGGW, Warszawa 2004. 17. Kushi L, Folsom A, Jacobs D, et al. Educational attainment and nutrient consumption patterns: The Minnesota Heart Survey. J Am Diet Assoc 1988, 88: 1230-6. 18. Pomerleau J, Pederson L, Ostbye T, et al. Health behaviours and socio-economic status in Ontario. Eur J Epidemiol 1997, 13:613-22. 19. Roos E, Lahelma E, Virtanen M, et al. Gender, socio-economic status and family status as determinants of food behaviour. Soc Sci Med 1998, 46: 1519-29. 20. Shea S, Melnik T, Stein A, et al. Age, sex, educational attainment, and race/ethnicity in relation to consumption of specific foods contributing to the atherogenic potential of diet. Prev Med 1993, 22: 203-18. 21. Shimakawa T, Sorlie P, Carpenter M, et al. Dietary intake pattern and sociodemographic factors in the atherosclerosis risk in communities study. Prev Med 1994, 23: 769-80. 22. Gutkowska K. Zróżnicowanie poziomu i struktury spożycia żywności w różnych typach gospodarstw domowych. Żyw Człow Metab 2003, 30: 46-52. 23. Roos E, Prattala R, Lahelma E, et al. Modern and healthy? Socioeconomic differences in the quality of diet. Eur J Clin Nutr 1996, 50: 753-60. 24. Uitenbroek D, Kerekovska A, Festchieva N. Health lifestyle behaviour and socio-demographic characteristics. A study of Varna, Glasgow and Edinburgh. Soc Sci Med 1996, 43: 367-77. 25. Subar A, Heimendinger J, Patterson B, et al. Fruit and vegetable intake in the United States: the baseline survey of the Five a Day for Better Health Program. Am J Health Promot 1995, 9: 352-60. 26. Dennis B, Zhukovsky G, Shestov D, et al. The association of education with coronary heart disease mortality in the USSR. Lipid Research Clinics Study. Int J Epidemiol 1993, 22: 420-7. 27. Windham C, Wyse B, Hanson R. Nutrient density of diets in the USDA Nationwide Food Consumption Survey, 1977-78: I Impact of socioeconomic status on dietary density. J Am Diet Assoc 1983, 82: 28-34. 28. Sanchez-Villegas A, Martinez J, et al. A systematic review of socioeconomic differences in food habits in Europe: consumption of cheese and milk. Eur J Clin Nutr 2003, 57: 917-29. 29. Kozłowska-Wojciechowska M. Rola kwasów tłuszczowych, steroli i stanoli roślinnych oraz błonnika w zapobieganiu miażdżycy. [w:] Kardiologia zapobiegawcza. Naruszewicz M (red). PTBNM, Szczecin 2003: 314-29. 30. Vaskonen T. Dietary minerals and modification of cardiovascular risk factors. J Nutr Bioch 2003, 14: 492 506. 31. Griffith L, Guyatt G, Cook R, et al. The influence of dietary and nondietary calcium supplementation on blood pressure: an updated metaanalysis of randomized controlled trials. Am J Hypertens 1999, 12: 84-92.