Dr hab. Janusz Mieczkowski prof. US Recenzja pracy doktorskiej pani mgr Joanny K. Skulskiej pt. Teoria argumentacji Douglasa Neila Waltona w zastosowaniu do badań z zakresu komunikacji politycznej, Wrocław 2015, ss. 200 1. Wybór tematu Kwestie dotyczące studiów nad rolą i funkcją języka w polityce stają się w coraz większym stopniu przedmiotem badań w ostatnich latach. Znaczenia w naukach politycznych nabiera przeświadczenie, że to właśnie język stanowi klucz do zrozumienia współczesnej rzeczywistości społecznej (Barbara Krauz-Mozer, Teoretyzowanie w politologii u progu XXI wieku, w: Czym jest teoria w politologii?, pod redakcją Zbigniewa Bloka, Warszawa 2011, s. 44). W ten nurt wpisuje się tematyka rozprawy doktorskiej magister Joanny K. Skulskiej. Wskazuje ona na możliwość zastosowania teorii argumentacji Douglasa Neila Waltona do badań z zakresu komunikacji politycznej, gdzie celem badacza jest zaangażowanie narzędzi logiki do analizy i oceny argumentacji prowadzonych w procesach politycznych. Wybór tematu jest oryginalnym poznawczo działaniem dającym możliwość przeprowadzenia autorskiego badania. Recenzowana praca podsumowuje kilkuletnie zainteresowania doktorantki zagadnieniami dotyczącymi zastosowania teorii argumentacji w naukach społecznych, których potwierdzeniem są jej artykuły publikowane na łamach takich czasopism jak Forum Artis Rhetoricae, Nowoczesne Systemy Zarządzania czy Studia Bezpieczeństwa Narodowego. 2. Struktura pracy Rozprawa Teoria argumentacji Douglasa Neila Waltona w zastosowaniu 1
do badań z zakresu komunikacji politycznej ma problemowy układ treści, składa się ze wstępu, czterech rozdziałów tematycznych, zakończenia, bibliografii, wykazów rysunków i tabel oraz aneksu zawierającego podstawowe schematy argumentacji wymienione przez Douglasa Neila Waltona w jego opracowaniu Argumentation Schemes for Presumptive Reasoning. Doktorantka w pierwszym rozdziale podejmuje się charakterystyki pojęcia systemu komunikacji politycznej, jego roli w życiu społecznym i politycznym, opisuje formy komunikacji politycznej, podejmuje też kwestię znaczenia komunikacji dla badania procesów politycznych. Rozdział jest pewnego rodzaju wprowadzeniem do świata pojęć i typologii charakterystycznych dla tematu. W rozdziale drugim autorka dokonuje krytycznego przeglądu podstawowych zagadnień związanych z współcześnie prowadzonymi badaniami nad argumentacją i dialogiem charakteryzując je na podstawie literatury przedmiotu. Podejmuje się także na wybranych przykładach ukazania pojęcia oraz miejsca schematów argumentacji we współczesnej teorii argumentacji. Prezentuje w nim narzędzia do badania argumentacji, takie jak diagramy argumentacji oraz program Araucaria służący do mapowania argumentacji. Rozdział kończą charakterystyki modelu schematów argumentacji według Douglasa Neila Waltona ilustrowanych trzema przykładami zaczerpniętymi z wypowiedzi Jarosława Kaczyńskiego i Donalda Tuska podczas kampanii wyborczej 2007 roku oraz materiałem ze strony partii Twój Ruch dotyczącej programów profilaktyki narkomanii. Pisząca wskazuje, że na podstawie kontekstu i zrozumienia treści wypowiedzi, a także znajomości struktury schematów różnych argumentacji istnieje możliwość rekonstrukcji tych rozumowań, odtworzenia toku rozumowania nadawcy, co umożliwia przeprowadzenie analizy oraz odpowiedniej oceny argumentacji. Według niej podjęte działania badawcze mogą stanowić podstawę dalszych analiz politologicznych. Zaletą tego jest ocena poprawności użytych argumentów, ich siły, adekwatności oraz oceny i określenia strategii osoby wypowiadającej się, w tym określenia kolejnych działań. Trzeci z rozdziałów rozprawy zawiera refleksję nad możliwościami metodologicznym teorii argumentacji w badaniu procesów komunikacji politycznej. Joanna Skulska opiera swe rozważania na dwóch tezach. Pierwsza z nich dotyczy 2
uznania dialogicznej struktury komunikacji (będącej fundamentem wypowiedzi argumentacyjnych) jako warunku pozwalającego na wykorzystanie schematów argumentacji w instrumentarium metodologicznym badań nad komunikacją polityczną. Druga teza zakłada, że oparta na dialogu teoria argumentacji oferuje elastyczne, realistyczne, a co najważniejsze, możliwe do wdrożenia techniki. W rozdziale czwartym monografii autorka analizuje miejsce i rolę systemu komunikacji politycznej w teorii argumentacji. Jak zauważa: system komunikacji politycznej stanowi niemal idealny model argumentacyjnego dyskursu. Wskazuje na potencjalne pola badawcze procesów politycznych. Do nich zalicza m.in. język komunikacji. Podkreślając oparcie języka polityki na języku perswazji zaznacza nierozłączność relacji perswazji z argumentacją, a co za tym idzie możliwość objęcia go badaniami argumentacji. Innym z pól badawczych jest przestrzeń interakcji komunikacyjnej. Pisząca zaznacza, że relacyjność jest nieodzowną cechą komunikacji między jej podmiotami, jakimi są aktorzy polityczni. Objawia się ona zarówno w wymianie treści komunikatów, jak i konkretnym kontekście komunikacyjnym. Relacyjność jawi się w tej sytuacji jako zjawisko ściśle związane z argumentacją. Ostatnim z przytaczanych pól badawczych procesów politycznych jest według Skulskiej dyskurs polityczny, którego podstawowym narzędziem jest język (język argumentacji) przekazujący idee, komentarze czy opinie. Dobrym posunięciem jest zaprezentowanie w tekście rozdziału przykładów zastosowania schematów argumentacji pozwalających doktorantce na stwierdzenie o ich znaczeniu dla szerokiego wykorzystania w badaniach i w zrozumienia różnych typów sporów argumentacyjnych. Pisząca podkreśla znaczenie teorii argumentacji jako alternatywnego podejścia do metod w ramach nauki o polityce. Uważa, że umożliwia ona odejście od czysto dedukcyjnych, monotonicznych typów rozumowań i przejście w kierunku przypuszczanych, niemonotonicznych technik. Według doktorantki przyjęcie takiego kierunku może mieć znaczny wpływ na metodologię badań politycznych oraz weryfikację dotychczasowych sposobów ich interpretacji, zwłaszcza w sferze wnioskowania, wyprowadzania i testowania hipotez badawczych jak i tworzeniu uogólnień. 3
Istotnym uzupełnieniem recenzowanej pracy jest aneks zawierający tłumaczenia schematów argumentacji Douglasa Neila Waltona wraz z ich krótką charakterystyką. Daje on możliwość pełniejszego zapoznania się z omawianymi instrumentami badawczymi. 3. Ocena metodologiczna Doktorantka jest świadoma przyjętych założeń metodologicznych i formułowanych na ich podstawie wniosków. Podkreślając znaczenie paradygmatu dialogowego dla prowadzonych badań potrafi określić swoje miejsce wśród różnych kierunków refleksji nad komunikacją polityczną na gruncie polskim. Wskazuje na kierunek praktyczno-polityczny, związany z analizami skuteczności politycznej promocji. Złożenia metodologiczne pracy uznać należy za prawidłowe. Autorka rozprawy jasno ukazuje cel pracy, precyzuje problemy badawcze oraz przedstawia przyjęte hipotezy. Uznaje, że zasadniczym celem jest zbadanie możliwości zastosowania analiz argumentacyjnych dyskursu naturalnego w obszarze badań typu politologicznego oraz możliwości wykorzystywania narzędzi dostarczanych przez teorię argumentacji ( ) do metodologicznego wsparcia procesów badawczych w obszarze komunikacji politycznej. Zamiarem piszącej jest wskazanie na możliwości poszerzenia i zmodyfikowania warsztatu politologicznego o ten typ działań badawczych. Założone w pracy cele są konsekwentnie realizowane w trakcie prowadzonego przez nią wywodu badawczego. Doktorantka formułuje szereg podstawowych problemów badawczych. Należy do nich refleksja nad obszarem i zakresem oraz płaszczyzną badań związanych z dysertacją, metodologiczną zasadnością zastosowania teorii argumentacji Douglasa Neila Waltona w badaniach komunikacji politycznej, użytecznością tej teorii dla procedur i procesów badawczych mających na celu obiektywne poznanie rzeczywistości komunikacyjnej oraz ograniczeń jakie za sobą niesie. Poszczególne problemy badawcze mają jasno sformułowane zadania przedstawione następnie w rozprawie. Według przyjętej przez Skulską hipotezy teoria argumentacji może stanowić alternatywne podejście do metod stosowanych we współczesnej nauce o polityce. 4
Doktorantka posługuje się kilkoma metodami badawczymi omówionymi we wstępie do pracy. Metody te są zależne od założeń danej części rozprawy. Użyte instrumenty badawcze pozwalają na sprawne przeprowadzenie badania i przedstawienie na ich podstawie wniosków. W rozprawie autorka korzysta m.in. z analizy treści (dla opracowań naukowych) i analizy argumentacyjnej (dla wybranych wypowiedzi z dyskursu publicznego). Ponadto zaznacza użycie przy poruszaniu poszczególnych kwestii szczegółowych m.in. analizy hermeneutycznej, analizy dyskursu, analizy semantycznej. Autorka wskazuje także na znaczenie wykorzystania schematów argumentacji przez metodę diagramów stosowaną w analizie argumentacji, polegającą na wizualnej reprezentacji struktury oraz schematów argumentacji. 4. Ocena formalna Pod względem formalnym pracę należy ocenić pozytywnie. Joanna K. Skulska zadawalająco wykorzystuje instrumentarium naukowe. Język rozprawy jest poprawny, niekiedy zdarzają się literówki, takie jak np.: na s. 9, wiersz 9 od dołu jest Khun winno być Kuhn, na s. 22, wiersz 10 od dołu jest Sobkowski winno być Sobkowiak. Pewnymi niezręcznościami są określenia za wartościową perspektywę badawczą tak jakby pozostałe już tej wartości nie miały (s. 24). Nie do końca rozumiem intencję autorki związaną z wybiórczym umieszczaniem przy części osób informacji o datach ich życia, podobnie jak wyróżnianie niektórych badaczy tytułem profesora, innych zaś nie (np. s. 43, 142, 166). Przypisy przygotowane są według jednego przyjętego standardu, spełniają stawiane im wymogi. Bibliografia podzielona została na 4 działy dotyczące: wydawnictw zwartych (219 pozycji), artykułów i rozdziałów w wydawnictwach zwartych (61 pozycji), artykułów w wydawnictwie ciągłym (43 pozycje), oraz adresów internetowych (11 adresów). Wśród opracowań przeważają prace w języku polskim i angielskim, w mniejszym zaś stopniu w języku niemieckim i francuskim. Odnosząc się do doboru literatury upomniałbym się o klasyczną pracę Marshalla McLuhana, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, Warszawa 2004, jako jedną z podstawowych dla 5
charakterystyki przemiany mediów czy też opracowanie Dyskurs jako struktura i proces, pod redakcją Teuna A.van Dijka, Warszawa 2001 (zwłaszcza, że badaczka odwołuje się do niego, cytując z drugiej ręki zob. s. 145-146), ułatwiające naszkicowanie kontekstu relacji pomiędzy polityką a badaniem języka oraz Agnieszki Hess, Społeczni uczestnicy medialnego dyskursu politycznego w Polsce. Mediatyzacja i strategie komunikacyjne organizacji pozarządowych, Kraków 2013. Zapisy bibliograficzne podobnie jak w przypadku przypisów odpowiadają przyjętym standardom (jedynie w przypadkach prac Ludwiga von Bertalanffa i Thomasa Kuhna brakuje wskazania oficyny wydawniczej). Przytoczone uwagi mają jedynie techniczny charakter (poczyniony z myślą o potencjalnym wydaniu drukiem pracy), nie umniejszając w żadnym razie pozytywnej oceny rozprawy. 5. Konkluzje Doktorantka potwierdza poprzez swe działania umiejętność wykorzystania sprzężenia zwrotnego między wiedzą teoretyczną a empiryczną ujawniającego się w formułowaniu problemu badawczego, jego identyfikacji i rozwiązaniu. Zaletą rozprawy jest krytyczna analiza i ocena możliwości zastosowania schematów teorii argumentacji w badaniach komunikacji politycznej. Doktorantka dostrzega zarówno zalety, jak i wady takiego rozwiązania. Praca Teoria argumentacji Douglasa N. Waltona w zastosowaniu do badań z zakresu komunikacji politycznej stanowi oryginalne opracowanie, można je traktować jako autorski wkład w rozwój badań nad komunikacja polityczną. Rozprawa mgr Joanny K. Skulskiej spełnia wymagania określone w Ustawie z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. 2003 nr 65 poz. 595 z późn. zm.). Wnoszę zatem o dopuszczenie doktorantki do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Janusz Mieczkowski 6