ZARZĄDZANIE WIEDZĄ, UCZENIE SIĘ W PROCESACH INNOWACJI Małgorzata Dolińska Wprowadzenie Innowacje są nowościami wdroŝonymi w przedsiębiorstwie i / lub na rynku, jakościowo róŝnymi od istniejących rozwiązań dotyczących nowych produktów, procesów, rozwiązań technicznych, technologicznych, w sferze zarządzania (personelem, finansami, marketingiem, jakością). Mogą one mieć charakter materialny lub niematerialny, a ich efektem są zmiany techniczne, technologiczne, organizacyjne, ekonomiczne lub społeczne w skali przedsiębiorstwa, regionu, kraju, Europy, bądź globalnej. Proces innowacji jest określany dynamicznie jako zespół powtarzanych w czasie działań, składających się na powstanie koncepcji, opracowanie rozwiązania oraz wdraŝanie innowacji w przedsiębiorstwie lub ich promocję i sprzedaŝ na rynku, a takŝe ich rozwój 1. We współczesnym świecie kształtuje się nowy typ społeczeństwa ukierunkowanego na procesy tworzenia, wdraŝania i komercjalizacji innowacji, w których zachodzi zarządzanie wiedzą i uczenie się wewnątrz przedsiębiorstw, w powiązaniu ze współpracownikami organizacji sieciowych, funkcjonujących na wielu rynkach. Konkurencyjność polskiej gospodarki będzie w najbliŝszych latach uzaleŝniona od podwyŝszenia poziomu jej innowacyjności, zgodnie z polityką państwa i UE. Podstawą jej realizacji, zgodnie z załoŝeniami Strategii Lizbońskiej, jest tworzenie i rozwój regionalnych systemów innowacji 1 Dolińska M.: Innowacje w przedsiębiorstwie, na rynku, w regionie, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 9 (656), 2004, s. 18. Grudzewski W. M., Hejduk I.: Wspieranie innowacyjności przedsiębiorstw, Organizacja i Kierowanie, nr 3 (101), 2002, s. 3. Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 17, 20.
ROZDZIAŁ III Koncepcja procesu innowacji ciągłego uczenia się Przepływ i wzrost wartości wiedzy w procesie innowacji ciągłego uczenia się w czasie, odbywa się w powtarzającym się cyklu: dostarczanie pomysłów na innowacje, opracowanie nowych rozwiązań, testowanie i wdraŝanie innowacji, promowanie i przygotowanie ich do sprzedaŝy, tworzenie nowych zastosowań na bazie wdroŝonych wcześniej innowacji (rys. 1). Poziom i uwarunkowania rozwoju gospodarczego, osiągnięcia naukowe, techniczne, polityka innowacyjna państwa, UE, władz regionalnych, lokalnych, rozwiązania innowacyjne instytucji sfery badań i rozwoju, konkurentów, współpracowników na rynku, analiza rynku; potrzeby, oczekiwania, preferencje klientów Powstanie koncepcji Opracowanie rozwiązania Rozwój innowacji Proces innowacji (uczenia się) WdroŜenie innowacji Współpracownicy, konkurenci na rynku, instytucje transferu innowacji, instytucje sfery badań i rozwoju, instytucje wsparcia finansowego Przedsiębiorstwo i jego strategia innowacji Promocja i sprzedaŝ innowacji (koncepcji, rozwiązań, produktów innowacyjnych) na rynku Rys. 1. Proces innowacji jako proces ciągłego uczenia się Efektywność procesu innowacji jest uwarunkowana przepływem i wykorzystaniem w odpowiednim czasie aktualnych informacji i wiedzy oraz zachodzącymi wzdłuŝ niego relacjami ze współpracownikami organizacji sieciowej, którzy są zaangaŝowani w procesy uczenia się, zachodzące podczas opracowywania, wdraŝania lub transferu i sprzedaŝy innowacji na rynku. Gromadzona i rozwijana w przedsiębiorstwie oraz pozyskiwana z rynku wiedza stanowi podstawę kreowania i wdraŝania innowacji. Przedsiębiorstwo uczestniczące w procesie innowacji staje się organizacją uczącą się. Coraz więcej przedsiębiorstw stosuje w swojej działalności koncepcję rynku otwartego na innowacje, zgodnie z którą przez uczestników organizacji sieciowej wykorzystywane są w zakresie realizacji procesu innowacji oraz uczenia się takie rozwiązania jak: licencje, joint ventures, alianse strategiczne, franchising. Są one stosowane przez firmy na rynku w celu osiągnięcia przez nie korzyści 292
ZARZĄDZANIE WIEDZĄ I ROZWIĄZANIA BUSINESS INTELLIGENCE wolnego handlu w zakresie przepływu nowych idei, rozwiązań, zastosowania benchmarkingu w procesach innowacji 2. Tworzenie, transfer, wykorzystanie wiedzy w procesach innowacji Wiedza to kompetencje, zdolność do rozwiązywania problemów, przekonania, skłonność do innowacji, strategiczne aktywa, nieprzeliczalne zasoby, pamięć organizacji. Cykl zarządzania wiedzą w procesie innowacji składa się z czterech powiązanych ze sobą podprocesów 3 : Dostarczanie przez firmy obiecujących pomysłów na innowacje. Wówczas firmy wzmacniają wartość posiadanej wiedzy i starają się ją rozszerzyć na wiele rynków, obszarów geograficznych, sektorów, branŝ, wzbogacając swoje doświadczenie w zakresie produktów, rozwiązań dotyczących technologii, organizacji, zarządzania. Wykorzystywanie uŝytecznych rozwiązań w taki sposób, aby stały się źródłem pomysłów na kolejne innowacje oraz przetrwały na rynku. W tym celu budowane są systemy zarządzania wiedzą, opisujące stosowane rozwiązania w taki sposób, aby mogły one być wykorzystane ponownie. Powoływane są zespoły konsultantów, którzy pośredniczą w wykorzystaniu uŝytecznej wiedzy. Testowanie efektywnych dla działalności firmy innowacji, aby przygotować je do sprzedaŝy, z myślą o ich sukcesie komercyjnym. Tworzenie nowych zastosowań na bazie wdroŝonych wcześniej innowacji. Dla procesu innowacji właściwe są podejścia zasobowe oraz procesowe do zarządzania wiedzą. W podejściu zasobowym szczególne znaczenie przypisuje się modelowi źródeł wiedzy. Powstał on jako rezultat badań nad innowacyjnością przedsiębiorstw. Elementy tego modelu nawiązują zarówno do wnętrza przedsiębiorstwa (implementacja oraz integracja nowych rozwiązań i technologii), jego otoczenia (import wiedzy), obejmują teraźniejszość (wspólne rozwiązywanie problemów), a takŝe wybiegają w przyszłość (prognozowanie i eksperymentowanie). Funkcję czynnika integrującego zarządzanie wiedzą, w jeden spójny i sprawny system, 2 Rigby Ch., Zook Ch.: Open Market Innovation, Harvard Business Review, October 2002, p. 82. 3 Hargadon A., Sutton R. J.: Building Innovation Factory, Harvard Business Review, May-June 2000, pp. 160-161. 293
ROZDZIAŁ III pełnią kompetencje i umiejętności - kluczowe dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa 4. W podejściu procesowym, przyjętym za podstawę rozwaŝań w tym opracowaniu, przyjmuje się załoŝenie, Ŝe zarządzanie wiedzą to ogół procesów umoŝliwiających tworzenie, dystrybucję, upowszechnianie i wykorzystanie wiedzy do realizacji celów organizacji, w tym w obszarze innowacji. W procesie tworzenia wiedzy uczestniczą laboratoria, ośrodki B+R, zespoły projektowe, procesowe, koła jakości przedsiębiorstwa. Proces ten jest realizowany przez wykorzystanie benchmarkingu, obserwację i analizę trendów rozwojowych, gromadzenie doświadczeń, eksperymentowanie, udział pracowników w kursach, szkoleniach, konferencjach, przez współpracę z klientami. Strategia tworzenia wiedzy jest efektem analizy rynku oraz powstaje podczas współpracy przedsiębiorstw w ramach aliansu strategicznego, z instytucjami sfery B+R, uniwersytetami, outsourcingu badań, rotacji personelu, zakupu nowej wiedzy, innowacji. Stosowane są równieŝ rozwiązania absorbujące wiedzę od ekspertów i konsultantów, współpracowników otoczenia rynkowego w zakresie innowacji, a takŝe od klientów 5. Obecnie alianse strategiczne uznaje się za jedno z zasadniczych rozwiązań, które moŝe być wykorzystane w procesie pozyskiwania nowej wiedzy przez firmy. Pojawia się tutaj nowy, wyŝszy poziom organizacyjnego uczenia się międzyorganizacyjny. Uczenie się w procesach innowacji Uczenie się moŝe być widziane jako proces pozyskiwania nowej wiedzy, motywujący personel organizacji do modyfikacji jego zachowania oraz usprawnienia jej działania. Proces organizacyjnego uczenia się jest realizowany na bazie indywidualnego i zespołowego uczenia się. Składa się on z następujących etapów: rozpoznania, rozdzielania, gromadzenia informacji i wiedzy, jej interpretacji i wykorzystania, tworzenia nowej wiedzy 6. W procesach innowacji zachodzi indywidualne, zespołowe, organizacyjne i między-organizacyjne uczenie się. Ucząca się organizacja ciągle rozwija swoją wiedzę, zwiększając jej wartość w czasie; wykorzystuje ją do opracowywania i wdraŝania innowacji. Powstająca w niej wiedza jest organizowana, rozdzielania do miejsc jej stosowania i udo- 4 Leonard-Barton D.: Wellsprings of Knowledge: Building and Sustaining the Source of Innovation, Harvard Business, Boston, 1995, p.18. 5 Mikuła B.: Strategie pozyskiwania i rozwoju wiedzy w organizacji, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 1, 2004, s. 29-30. 6 Morrison M., Mezentseff L.: Learning alliances a new dimension of strategic alliances, Management Decision, 35/5, 1997, p. 352. 294
ZARZĄDZANIE WIEDZĄ I ROZWIĄZANIA BUSINESS INTELLIGENCE stępniana uŝytkownikom, wykorzystywana i doskonalona przez nich w czasie, co czyni organizację ekspertem w zakresie zastosowania przez nią posiadanej wiedzy oraz tworzonych na jej bazie rozwiązań innowacyjnych. Ideę tę oddaje koncepcja ciągłego rozwoju wiedzy w uczącej się organizacji, który zachodzi pod wpływem pojawiających się i / lub antycypowanych zmian w otoczeniu rynkowym oraz wewnątrz organizacji. Zmiany te stają się impulsem do wprowadzania rozwiązań innowacyjnych w działalności organizacji oraz ich transferu do innych organizacji. W procesach innowacji stosowane jest twórcze uczenie się organizacji. Wymaga ono od personelu organizacji kształtowania nowego sposobu patrzenia na świat i bazuje na zrozumieniu systemów, zdarzeń i powiązań pomiędzy nimi, które zachodzą pod wpływem dynamicznych procesów zmian w otoczeniu rynkowym. Twórcze myślenie łamie reguły i prowadzi do korzyści konkurencyjnych podczas opracowywania, wdraŝania i komercjalizacji innowacji. Natomiast uczenie się adaptacyjne jest stosowane w procesie innowacji podczas naśladownictwa, bądź zakupu pomysłów na innowacje lub rozwiązań innowacyjnych. Cechą charakterystyczną uczącej się organizacji jest jej otwartość na procesy uczenia się, które przebiegają u jej partnerów rynkowych. Działalność organizacji uczącej się jest oparta na strukturze sieciowej, w której występują jednostki i komórki posiadające duŝy zakres autonomii. Do takich organizacji naleŝy alians strategiczny, którego celem jest wzmocnienie potencjału uczenia się, a zarazem budowanie klimatu i kultury wspólnego uczenia się przez jego partnerów. W aliansie wykorzystywane są zasoby jego partnerów podczas kolektywnego uczenia się i transferu informacji oraz wiedzy w procesach innowacji zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz aliansu 7. Wspólne uczenie się jest wówczas realizowane w trakcie: współpracy partnerów aliansu w zakresie opracowania, wdraŝania, transferu, finansowania, komercjalizacji innowacji, przekazywania wiedzy pomiędzy pracownikami zespołu, pomiędzy zespołami uczestniczącymi w realizacji procesów innowacji aliansu, pozyskiwania od innych organizacji, aliansów (w tym konkurencyjnych w odniesieniu do danego aliansu) personelu biorącego udział w procesach innowacji, korzystania z wyników badań podstawowych lub prowadzenie badań stosowanych i wdraŝanie ich wyników w praktyce, gromadzenia i wykorzystywania w aliansie wspólnej dokumentacji, informacji, wiedzy nt. innowacji, 7 Morrison M., Mezentseff L.: Learning alliances a new dimension of strategic alliances, Management Decision, 35/5, 1997, p. 353. 295
ROZDZIAŁ III analizy rynku, badań marketingowych przeprowadzanych na potrzeby aliansu w zakresie innowacji, benchmarkingu w zakresie innowacji w aliansie oraz na zewnątrz niego, wspólnego rozwiązywania problemów, opracowywania ekspertyz, projektów nt. innowacji przez partnerów aliansu, przyjmowania do aliansu nowych partnerów, współpracy i doskonalenia działalności partnerów aliansu podczas realizacji procesów innowacji, opracowywania i realizacji strategii innowacji dla aliansu, zarządzania zmianami w aliansie, tworzenia nowej wiedzy w aliansie i wykorzystania jej w procesach innowacji, korzystania z usług konsultantów i ekspertów z zewnątrz w zakresie innowacji. Procesy innowacji na rynku UE Na spotkaniu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 roku został sformułowany w odniesieniu do działań innowacyjnych na rynku UE cel strategiczny na następne 10 lat. Unia ma stać się w tym czasie obszarem konkurencyjnej i dynamicznie rozwijającej się na świecie gospodarki opartej na wiedzy, umoŝliwiającej zrównowaŝony wzrost gospodarczy, tworzenie nowych miejsc pracy oraz zwiększającej jego spójność społeczno - gospodarczą. Warunkiem wzrostu konkurencyjności naszej gospodarki na rynku UE jest obecnie tworzenie w naszym kraju efektywnie funkcjonujących regionalnych systemów innowacji. Systemy te opierają się na potencjale badawczorozwojowym zlokalizowanym w regionach oraz na sieci pręŝnych przedsiębiorstw, zdolnych do wdraŝania wyników badań naukowych w praktyce. Istotnym elementem systemów innowacji jest infrastruktura transferu technologii, wspierająca powiązania nauki z przemysłem, a mianowicie parki nauki i technologii, centra transferu technologii, firmy odpryskowe (spin-off) oraz system preferencji, fundusze i programy wspomagające rozwój działalności badawczorozwojowej. Zgodnie ze Strategią Lizbońską UE regionalny system innowacji jest uwaŝany za zasadnicze ogniwo integracji gospodarki i nauki na rynkach otwartych na innowacje, rozwijanych w krajach członkowskich UE. W skład takiego systemu wchodzą: Przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe, Uczelnie, jednostki naukowo-badawcze, zaplecze badawczo-rozwojowe przedsiębiorstw reprezentujących sferę B+R, 296
ZARZĄDZANIE WIEDZĄ I ROZWIĄZANIA BUSINESS INTELLIGENCE Instytucje wspomagania i transferu innowacji oraz wiedzy: agencje rozwoju regionalnego, lokalnego, inkubatory przedsiębiorczości, regionalne centra transferu innowacji, technologii, centra doskonałości, parki naukowe i technologiczne, ośrodki szkoleniowe, firmy konsultacyjne, Regionalne władze rządowe i samorządowe, przedstawiciele władz lokalnych z powiatów, gmin, instytucje pośredniczące i uczestniczące w finansowaniu innowacji. Współpraca przedsiębiorstw w systemie innowacji na poziomie regionu oraz pomiędzy systemami regionalnymi w obrębie kraju i UE bazuje na procesach innowacji. Jest ona wspomagana technologią informacyjną, stymulującą rozwój działalności innowacyjnej w ramach organizacji sieciowych. Składowymi regionalnego systemu innowacji są klastry. Klaster (cluster) jest to grupa firm współpracujących ze sobą w sieci na danym terenie, których sukces gospodarczy staje się moŝliwy dzięki zachodzącym pomiędzy nimi interakcjom, bazującym na współpracy, rozwoju i przepływie pomiędzy nimi wiedzy, ułatwionej przez ich gospodarczą i geograficzną bliskość. Interakcje te zachodzą podczas uczenia się firm, zarówno w drodze konkurowania jak i kooperacji, bądź zajmowania przez nich następujących po sobie pozycji w łańcuchu wartości dodanej. Klastry obejmują równieŝ alianse strategiczne z uniwersytetami, instytucjami B+R, podmiotami reprezentującymi usługi świadczone w procesach innowacji, instytucjami pośredniczącymi w ich realizacji, bądź klientami. W klastrze występują obok firmy rdzenia, przodującej w zakresie rozwoju innowacji równieŝ firmy i instytucje spełniające róŝnorodne funkcje pomocnicze wobec podstawowego obszaru działalności klastra. Stają się one coraz bardziej innowacyjne dzięki wzajemnej współpracy ze sobą oraz powiększają swój potencjał innowacyjny w oparciu o wspólną wiedzę, tworzoną w procesach uczenia, przebiegających w sieci 8. Podsumowanie Konkurencyjność oferty przedsiębiorstwa na rynku zaleŝy obecnie od zawartych w niej innowacji, a ich wartość od wykorzystanej w nich wiedzy, będącej rezultatem procesów innowacji ciągłego uczenia się. Firmy, aby być konkurencyjnymi i szybko adaptować swoją działalność do warunków funkcjonowania na rynkach globalnych, charakteryzujących się duŝą dynamiką zmian, starają się wejść w skład organizacji sieciowej, realizującej procesy innowacji. Jej współpracownicy, podczas wykorzystania wspólnych zasobów, wiedzy i moŝliwości uczenia się, dzięki efektom synergicznym mają 8 Dolińska M.: Innowacje w przedsiębiorstwie, na rynku, w regionie, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 9 (656), 2004, s. 18. 297
ROZDZIAŁ III lepsze szanse rozwoju innowacyjnego oraz są w stanie kierować do klientów większą wartość. Literatura [Doli04] [Doli05] [GrHe02] [HaSu00] [LeBa95] [Miku04] [MoMe97] [RiZo02] [Pomy01] Dolińska M.: Innowacje w przedsiębiorstwie, na rynku, w regionie, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 9 (656), 2004, s. 18-25. Dolińska M.: Procesy uczenia się w organizacji i aliansie strategicznym, Przegląd Organizacji, nr 1, 2005, s. 19-22. Grudzewski W. M., Hejduk I.: Wspieranie innowacyjności przedsiębiorstw, Organizacja i Kierowanie, nr 3 (101), 2002, s. 3-22. Hargadon A., Sutton R. J.: Building Innovation Factory, Harvard Business Review, May-June 2000, pp. 160-161. Leonard-Barton D.: Wellsprings of Knowledge: Building and Sustaining the Source of Innovation, Harvard Business, Boston, 1995. Mikuła B.: Strategie pozyskiwania i rozwoju wiedzy w organizacji, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 1, 2004, s. 29-30. Morrison M., Mezentseff L., Learning alliances a new dimension of strategic alliances, Management Decision, 35/5, 1997, pp. 351-357. Rigby Ch., Zook Ch.: Open Market Innovation, Harvard Business Review, October 2002, p. 81-89. Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. 298