Karolina Blusiewicz Dział Archeologiczny MHW Warszawa, 18 listopada 2013 r. Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w październiku 2013 r. W październiku 2013 r. prowadzono nadzór archeologiczny nad pracami ziemnymi związanymi z remontem nawierzchni chodników i jezdni ulic Szeroki Dunaj, Piwnej oraz Rynku Starego Miasta, którego inwestorem jest Zarząd Terenów Publicznych Dzielnicy Śródmieście, 00-261 Warszawa, ul. Podwale 23. Prace archeologiczne podjęto na mocy decyzji Stołecznego Konserwatora Zabytków nr 86A/13 z dnia 10 czerwca 2013 r. Prace ziemne związane z remontem nawierzchni prowadzone w październiku br. objęły południowy pas płyty rynku oraz jezdnie przy zachodniej i wschodniej pierzei rynku. Rynek Starego Miasta: Prowadzono obserwacje przy korytowaniu południowego pasa rynku o szerokości 23,5 m. W trakcie prac usuwano starą nawierzchnię, utwardzenie oraz zalegające pod nimi przemieszane warstwy ziemne do głębokości 0,50-0,60 m poniżej powierzchni terenu, odsłaniając strop nawarstwień kulturowych. W części północnej korytowanego pasa, podobnie jak na pozostałych częściach placu rynkowego, w planie zarysowały się nieregularne zasypiska gruzowe, wyznaczające zasięg osiemnastowiecznych kramów otaczających ratusz, rozebranych na początku XIX w. (fot. 1). W rejonie środkowej części rynku, w miejscu spodziewanego ratusza zalegały warstwy ciemnoszarej ziemi z żużlem, spalenizną, zaprawą i drobnym gruzem, być może związane z rozbiórką ratusza w 1817 r., zaś na pozostałej części placu, na zewnątrz zasięgu kramów, zarejestrowano warstwy niwelacyjne szarego, drobnoziarnistego piasku lub brązowej ziemi z drobnym gruzem ceglanym, przecięte wkopami liniowymi. 1
Fot. 1. Warszawa, Rynek Starego Miasta, południowo-wschodnia część rynku, widok po obniżeniu nawierzchni o 0,55 m. Widok w kierunku wschodnim. Strzałką oznaczono strop gruzowych zasypsk, wyznaczających zasięg osiemnastowiecznych kramów. Fot. K. Blusiewicz. Ponadto w planie wykopu zadokumentowano następujące konstrukcje: 1. W południowej części korytowanego pasa, w osi centralnej N-S rynku odsłonięto koronę ośmiobocznej obudowy studni, o szerokości między równoległymi ścianami 6,0 m, wykonanej z cegły łączonej zaprawą wapienną (fot. 2, 3), datowanej wstępnie na XVIII w. Studnia o nieco innym kształcie oznaczona jest w tym miejscu na planie z 1764 r. 2. Północna część osiemnastowiecznej studni zniszczona została częściowo przez fundament kolejnego, prawdopodobnie dwudziestowiecznego ujęcia wody. Wymurowany został w kształcie koła o średnicy 3,20-3,40 m, z prostokątnym aneksem od zachodu z cegły łączonej zaprawą cementową (fot. 2, 4). Oba obiekty zniszczone były przez wkopy liniowe, biegnące przez ich środek w osi N-S. 3. W południowo-zachodniej części rynku zadokumentowano fragment nowożytnego bruku z nieregularnych, dobrze dopasowanych dużych i średnich otoczaków, zachowany na powierzchni około 2,3 x 1,4 m (fot. 5, 6). 2
Fot. 2. Warszawa, Rynek Starego Miasta, relikty konstrukcji ceglanych w południowej części rynku, widok po obniżeniu nawierzchni o 0,5 m. Widok z góry w kierunku południowym. Fot. K. Blusiewicz. 3
Fot. 3. Warszawa, Rynek Starego Miasta, relikty zniszczonej, ceglanej konstrukcji osiemnastowiecznej studni, widok po obniżeniu nawierzchni o 0,5 m. Widok z góry w kierunku zachodnim. Fot. K. Blusiewicz. Fot. 4. Warszawa, Rynek Starego Miasta, relikty zniszczonej, ceglanej dwudziestowiecznej konstrukcji, widok po obniżeniu nawierzchni o 0,5 m. Widok z góry w kierunku zachodnim. Fot. K. Blusiewicz. 4
Fot. 5. Warszawa, Rynek Starego Miasta, południowo-zachodnia część rynku, widok po obniżeniu nawierzchni o 0,55 m z widocznymi reliktami nowożytnego bruku. Widok w kierunku wschodnim. Fot. K. Blusiewicz. Fot. 6. Warszawa, Rynek Starego Miasta, południowo-zachodnia część rynku, zbliżenie na zachowany fragment nowożytnego bruku. Widok w kierunku południowym. Fot. K. Blusiewicz. 5
W południowo-zachodnim narożniku badanego terenu pogłębiono wykop w miejscu spodziewanej studzienki rewizyjnej dawnego systemu wodociągów miejskich, której wschodnia ściana oraz dochodząca do niej drewniana rura wodociągowa odsłonięte zostały w sierpniu br 1. Na głębokości 0,8 m ppt odsłonięto zarys wkopu i w przybliżeniu kwadratowej, drewnianej skrzyni (fot. 7). Każda jej ściana złożona była z dwóch solidnych desek o długości 1,30-1,45 m i szerokich na około 20 cm, łączonych w narożnikach na zrąb. Wypełnisko studzienki stanowiła jednolita warstwa szarej, wilgotnej, mulistej ziemi z grudkami gliny i dość dużą liczbą ułamków naczyń późnośredniowiecznych i nowożytnych. Wewnątrz odsłonięto łączenie dwóch drewnianych rur wodociągowych (fot. 8). Pierwsza, (odsłonięta w sierpniu br., w wykopie pod wymianę magistrali wodociągowej), o średnicy około 30 cm, biegła wzdłuż strony Kołłątaja rynku i przechodziła przez całą szerokość studzienki. Od góry zaopatrzona została w prostokątny otwór (wizjer) zasłonięty dopasowanym czopem. We wschodniej ścianie studzienki znajdował się wylot drugiej rury drewnianej o średnicy około 32 cm, biegnącej wzdłuż strony Zakrzewskiego. Rury łączone były ołowianym łącznikiem wychodzącym z wpustu drugiej i dochodzącym prostopadle do otworu w pierwszej rurze. Znajdowały się we wkopie, który przecinał starsze nawarstwienia i był nieznacznie zagłębiony w calcu (1,40-1,50 m ppt). Z rury i desek studzienki pobrano próbki do badań dendrochronologicznych. Fot. 7. Warszawa, Rynek Starego Miasta, południowo-zachodni narożnik rynku, widok na głębokości 0,8 m poniżej powierzchni terenu. W planie widoczny zarys wkopu oraz deski drewnianej obudowy studzienki rewizyjnej. Widok w kierunku zachodnim. Fot. K. Blusiewicz. 1 Patrz K. Blusiewicz, Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w sierpniu 2013 r., maszynopis w archiwum ZTP. 6
Fot. 8. Warszawa, Rynek Starego Miasta, południowo-zachodni narożnik rynku. Wnętrze studzienki rewizyjnej. Widok w kierunku południowym. Fot. K. Blusiewicz. Prowadzono obserwacje przy korytowaniu jezdni wzdłuż strony Barssa w części południowej, w pasie o szerokości 7,5 m. W trakcie prac usuwano starą nawierzchnię, utwardzenie oraz zalegające pod nimi przemieszane warstwy ziemne do głębokości 0,50 m poniżej powierzchni terenu. Teren jezdni w dużej części pokryty i zniszczony podłużnymi wkopami pod różnego rodzaju instalacje (CO, gazowe i elektryczne), zasypane żółtym, jałowym piaskiem lub piaskiem przemieszanym z gliniastą ziemią z przemieszanym nowożytnym materiałem zabytkowym. Strop nienaruszonych warstw kulturowych w postaci niewelacji z jałowego, jasnoszarego piasku (zadokumentowanego w wykopie pod wymianę magistrali wodociągowej w sierpniu br.) zarejestrowano jedynie na wąskich pasach pomiędzy wkopami. Miejscami przykryty został powojenną warstwą gruzu ceglanego. Korytowano pas zachodniej jezdni rynku, wzdłuż strony Kołłątaja, o szerokości 5,0-5,5 m (do linii wykopu pod wymianę magistrali wodociągowej). Zdejmowano 0,55 m warstwę ziemi, przede wszystkim stare utwardzenie pod nawierzchnię oraz przemieszane warstwy ziemno-gruzowo-piaskowe. Niemal cały pas jezdni zajmowały podłużne wkopy instalacyjne: wodociągowe, gazowe, kanalizacyjne, wypełnione jasnym piaskiem lub przemieszaną gliniastą ziemią z gruzem. Strop nienaruszonych warstw kulturowych w postaci jasnoszarego piasku zachował się na wąskim pasie przy wkopie pod magistralę wodociągową. Prowadzono nadzór nad usuwaniem nawierzchni i korytowaniem poziomu chodnika przed frontem kamienic wzdłuż strony Kołłątaja rynku. Mechanicznie usuwano nawarstwienia do poziomu 0,30 m poniżej powierzchni terenu - podsypkę pod płyty chodnikowe oraz zasypiska wcześniejszych wkopów instalacyjnych, nie naruszając 7
stropu warstw kulturowych. Wkopy pod instalację elektryczną w całości zlokalizowane były w dawnych wkopach instalacyjnych. Równocześnie, w trakcie prac związanych z remontem nawierzchni prowadzono prace osuszania fundamentów kamienic przyrynkowych po wschodniej - Barssa i południowej Zakrzewskiego stronie rynku. W wąskich wykopach odsłaniano fundamenty do głębokości 0,6-0,8 m poniżej powierzchni terenu. W trakcie prac archeologicznych wykonano dokumentację opisową, pomiarową, rysunkową i fotograficzną. Zebrany materiał zabytkowy przyporządkowano do kolejnych numerów inwentarza polowego zabytków. Prace archeologiczne nie wstrzymywały postępu prac budowlanych. 8