Prognozowanie liczby studiujących w szkołach wyższych województwa mazowieckiego 2010-2030. Raport z badania

Prognozowanie liczby studiujących w szkołach wyższych województwa mazowieckiego 2010-2030 Raport z badania

Prognozowanie liczby studiujących w szkołach wyższych województwa mazowieckiego 2010-2030 Raport z badania Irena Elżbieta Kotowska (red.) Anita Abramowska-Kmon (red.) Katarzyna Kocot-Górecka (red.) Wojciech Łątkowski Małgorzata Podogrodzka Paweł A. Strzelecki dla Projekt Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza Akademickie Mazowsze 2030 www.akademickiemazowsze2030.pl Recenzja naukowa: prof. dr hab. Janina Jóźwiak Skład i korekta: Anna Mróz ISBN: 978-83-933572-0-8 Wydawca: Politechnika Warszawska Biuro ds. Rozwoju ul. Polna 50 00-644 Warszawa Publikacja udostępniana bezpłatnie współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Warszawa 2011

Spis treści Wprowadzenie 4 1. Trendy demograficzne 7 1.1. Zmiany liczby ludności w województwie mazowieckim w latach 1999-2009 7 1.2. Wyniki prognozy ludnościowej GUS na lata 2010-2030 9 2. Analiza trendów zmian liczby i struktur korzystających z usług szkolnictwa wyższego na Mazowszu, 1999-2009 13 2.1. Osoby studiujące w Polsce i w województwie mazowieckim w latach 1999-2009 13 2.2. Absolwenci szkół wyższych w latach 1999-2009 43 2.3. Zmiany liczby studentów studiów podyplomowych w latach 1999-2009 60 2.4. Zmiany liczby studentów studiów doktoranckich 1999-2009 62 3. Metoda prognozowania liczby studiujących w szkołach wyższych województwa mazowieckiego 65 3.1. Opis metody prognozowania 65 3.2. Założenia do prognozowania 66 4. Wyniki projekcji studiujących na Mazowszu w latach 2011-2030 72 4.1. Wyniki projekcji liczby studentów w województwie mazowieckim w latach 2010-2030 72 4.2. Wyniki projekcji liczby studentów w Warszawie w latach 2010-2030 88 4.3. Wyniki projekcji liczby absolwentów w województwie mazowieckim 102 4.4. Wyniki projekcji liczby absolwentów w Warszawie 106 4.5. Wyniki projekcji liczby studentów studiów podyplomowych 110 4.6. Wyniki projekcji studentów studiów doktoranckich 111 4.7. Wyniki projekcji potencjału kształcenia ustawicznego 112 4.8. Wyniki projekcji studiujących w województwie mazowieckim 113 Zakończenie 116 Bibliografia 118 Spis schematów 118 Spis tablic 118 Aneks 1 128 Aneks 2 152

Wprowadzenie Celem projektu jest określenie zapotrzebowania na różne formy kształcenia na poziomie wyższym według poziomów i obszarów w Warszawie i na Mazowszu do 2030 roku. Jednym ze sposobów jego realizacji jest opracowanie wariantowej prognozy liczby osób studiujących w województwie mazowieckim do 2030 roku. Zastosowano to rozwiązanie, tzn. dokonano wyboru i implementacji odpowiedniej metody prognozowania, opartej na metodach wykorzystywanych w tego rodzaju projekcjach w innych krajach 1. Przygotowano oprogramowanie umożliwiające wyznaczenie wariantowej prognozy liczby osób studiujących w województwie mazowieckim w latach 2010-2030 2. Jednak ze względu na dokonanie stosownych obliczeń przy różnych wariantach założeń w opracowaniu używamy określenia projekcja zamiast prognoza. Stosowanie terminu prognoza wymaga bowiem oceny wiarygodności założeń, a takiej oceny nie dokonano. Opracowany model prognostyczny korzysta z dwóch rodzajów informacji: informacji o ludności według wieku, płci, miejsca zamieszkania, wykształcenia, informacji o uczestnictwie w systemie kształcenia (współczynniki skolaryzacji, inne wskaźniki dotyczące systemu edukacji wyższej) oraz informacji o studiujących w tym systemie. Informacje o przyszłych zmianach ludności zaczerpnęliśmy z dwóch prognoz: prognozy demograficznej dla ludności województwa mazowieckiego, przygotowanej przez GUS dla lat 2008-2035 (GUS, 2009) oraz projekcji ludności Polski według poziomu wykształcenia, opracowanej przez Pawła Strzeleckiego (Strzelecki, 2007). Zgromadzenie danych dotyczących systemu kształcenia na poziomie wyższym i odnoszących się jednocześnie do cech systemu, które należy uwzględnić oraz cech osób uczestniczących w tym systemie, jest bardzo trudne. Odpowiednie dane są na ogół niedostępne. Innymi słowy, zasadnicza trudność w prognozowaniu liczby studiujących w szkołach wyższych polega na połączeniu informacji o populacji osób, które mogą studiować, wynikłej z prognozy demograficznej (wiek, płeć, miejsce zamieszkania czy ewentualnie poziom wykształcenia), z cechami systemu edukacyjnego na poziomie wyższym (typ własności uczelni, tryb studiowania, poziomy kształcenia, kierunki kształcenia, etc.). W efekcie konieczne jest przyjmowanie dodatkowych, na ogół upraszczających, założeń. Punktem wyjścia dla przygotowywania projekcji liczby osób pozostających w systemie edukacji wyższej w województwie mazowieckim było usystematyzowanie danych dotyczących studentów kształcących się w uczelniach wyższych na Mazowszu. W tym celu wykorzystano dane GUS, zarówno dostępne w publikacjach i bazach danych, jak i przygotowane przez Departament Statystyki Społecznej GUS na specjalne zamówienie 3. Skorzystano także z baz danych Eurostatu, by na podstawie określonych wskaźników ocenić położenie Polski w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej. Zgromadzone dane o systemie edukacji wyższej posłużyły do analizy zmian populacji studiujących w Polsce i na Mazowszu w latach 1999-2009 przy uwzględnieniu następujących cech systemu edukacji wyższej: typ własności uczelni (publiczne niepubliczne), trybu studiowania (stacjonarny niestacjonarny), poziomy kształcenia (I i II poziom, studia doktoranckie, studia podyplomowe), a także kierunki kształcenia. W analizach wyodrębniono też zmiany według płci. Zgromadzono również dane dotyczące uczelni Warszawy dla lat 2004-2009. Dane zaczerpnięte z baz GUS zostały stosownie opracowane nie tylko dla celów analiz przeszłych zmian, ale także pod kątem ich użycia w procedurze prognozowania. Powstała zatem baza danych o systemie edukacji w Polsce, województwie mazowieckim i Warszawie. Ma ona postać tablic w formacie Excela część z nich jest zawarta w aneksie, całość jest zapisana w formie elektronicznej. Dane dotyczące przeszłych trendów były wykorzystane do uzyskiwania parametrów modelu prognostycznego. Trudności pozyskania danych odpowiednich do wybranej metody prognozowania są główną przyczyną ograniczenia się w prezentowanych wariantach przewidywań liczby studiujących w uczelniach województwa do układu założeń, który w istocie odzwierciedla skutki braku odpowiednich działań dostosowawczych. Opracowano trzy warianty projekcji liczby studiujących, które ukazują w zasadzie wpływ zmian demograficznych, czyli zmian liczby ludności w odpowiednim wieku na wielkość populacji korzystającej z usług edukacyjnych szkół wyższych Mazowsza oraz Warszawy. Ilustrują w ten sposób znaczenie zmiany demograficznej dla zmian liczby studiujących w regionie oraz w Warszawie. Dodatkowo sformułowano czwarty wariant projekcji, który 1 Na przykład prognoza U.S. Department of Education. 2 Program jest utworzony w formacie MS Excel i pozwala na opracowywanie projekcji przy różnych wariantach założeń. 3 Skorzystano z baz danych regionalnych i lokalnych GUS. 4

ukazuje możliwości ograniczenia negatywnego wpływu zmian struktur wieku ludności na liczbę studiujących poprzez zwiększenie wskaźników skolaryzacji dla wybranych grup ludności oraz pożądane zmiany w strukturze studiów według kierunków studiowania. Istotę naszego rozumowania przedstawimy, odwołując się do syntetycznego ukazania wpływu różnych czynników kształtujących wielkość populacji studiujących na uczelniach wyższych Mazowsza na podstawie danych z przeszłości. W celu przeprowadzenia ogólnej oceny skali wpływu różnych czynników w przeszłości przyjmujemy, że w każdym okresie jedna liczba charakteryzuje wielkość populacji potencjalnych studentów, czyli populację w wieku 19-24 lata oraz współczynniki wyrażające liczbę wszystkich osób studiujących w porównaniu do tej grupy. Liczba studentów na Mazowszu zależy od czynnika demograficznego (liczby osób w wieku 19-24 lata) oraz popularności studiowania na studiach wyższych w skali całej Polski, wyrażonej jako współczynnik skolaryzacji brutto ( Schemat 1.). Schemat 1. Dekompozycja czynników zmian liczby studentów w województwie mazowieckim Liczba studentów na Mazowszu ogółem Populacja w wieku 19-24 lata na Mazowszu Współczynnik skolaryzacji brutto dla grupy wieku 19-24 w Polsce Proporcja wsp. skolaryzacji w PL do wsp. skolaryzacji na Mazowszu = x x + Liczba studiujących obcokrajowców Źródło: opracowanie własne. Iloczyn obu wymienionych czynników wyraża liczbę studentów, która byłaby obserwowana na Mazowszu, gdyby współczynnik skolaryzacji był równy przeciętnej dla całej Polski. Na Mazowszu studiuje jednak znaczenie więcej osób. Czynnikiem wyróżniającym Mazowsze w opisywanej formule jest proporcja pomiędzy współczynnikiem skolaryzacji brutto na Mazowszu i przeciętnie w Polsce. Wszystkie wymienione czynniki pozwalają na określenie liczby osób na studiach wyższych na Mazowszu, poza studentami z zagranicy. Ostatnim elementem formuły jest zatem dodanie osób z zagranicy, studiujących na Mazowszu. Określenie czynników głównych warunkujących liczbę studentów na Mazowszu umożliwia określenie wpływu zmian poszczególnych czynników na zmiany liczby studentów na Mazowszu ( Schemat 2.). Oprócz zmian, które można w pełni przypisać zmianom poszczególnych czynników w dekompozycji, zostały także uwzględnione pozostałe zmiany wynikające z interakcji pomiędzy czynnikami. Wyniki dekompozycji przedstawiono na Wykresie 1. Wyniki dekompozycji wskazują, że czynnik demograficzny miał do 2004 roku pozytywny wpływ na liczbę studentów na Mazowszu (wyjątkiem był rok 2001). Od 2006 roku uwidocznia się coraz istotniejszy negatywny wpływ czynnika demograficznego na liczbę studentów. Należy przy tym zauważyć, że w latach tych były one główną przyczyną spadku liczby studentów. Schemat 2. Formuła obliczania zmiany liczby studentów w województwie mazowieckim używana w dekompozycji czynników zmian Zmiana populacji w wieku 19-24 lata na Mazowszu Zmiana liczby osób studiujących na Mazowszu Wpływ zmian współczynnika skolaryzacji Wpływ zmian przewagi w skolaryzacji województwa mazowieckiego Zmiana liczby studentów z zagranicy + + + + = Zmiany liczby studentów na Mazowszu wynikające z jednoczesnego wpływu wszystkich czynników (interakcje pomiędzy zmiennymi) Źródło: opracowanie własne. 5

Wykres 1. Dekompozycja wpływu głównych czynników strukturalnych na zmiany liczby osób studiujących na Mazowszu w latach 2000-2009 Źródło: Dane GUS, obliczenia własne. W całym analizowanym okresie pozytywny wpływ na liczbę studentów miał ogólny wzrost współczynnika skolaryzacji brutto. Wysoki współczynnik skolaryzacji na Mazowszu, w porównaniu ze średnim dla całego kraju, zmieniał się zwłaszcza w latach: 2000, 2002-2004 oraz 2009 wolniej niż współczynnik skolaryzacji w całej Polsce. Powodowało to, że przewaga województwa mazowieckiego pod tym względem malała. Zmiany liczby studentów z zagranicy miały marginalne znaczenie. Najwyższy dodatni wpływ wystąpił w 2008 roku. Bardzo niewielki wpływ interakcji pomiędzy zmiennymi oznacza, że wpływ zmian trudnych do przypisania pojedynczym czynnikom był znikomy. Przedstawiona analiza wskazuje, że zmiany demograficzne zaczęły oddziaływać na liczbę studentów w województwie mazowieckim już od 2006 roku. Ujemny wpływ pogłębia się w kolejnych latach i uzasadnia znaczenie czynnika demograficznego w opracowywaniu prognoz liczby studentów. Niniejsze opracowanie dotyczy wariantowych projekcji liczby studiujących w uczelniach województwa mazowieckiego. Rozpoczyna je ukazanie przeszłych (lata 1999-2009) i przyszłych (lata 2010-2030) zmian liczby ludności w grupach wieku 19-24, 25-39, 40-64 (rozdział 1.). Następnie dokonana jest dość szczegółowa analiza trendów zmian studiujących na Mazowszu oraz w Warszawie na tle zmian dokonujących się w Polsce (rozdział 2.). Metoda prognozowania zmian liczby studentów uczelni województwa omówiona jest w kolejnym rozdziale. Uwzględnia ona cechy systemu edukacji wyższej. Przedstawione tam też są założenia wykorzystane w obliczeniach przewidywanej liczby osób studiujących na poziomie I i II, liczby studentów studiów doktoranckich oraz studentów studiów podyplomowych według zaproponowanych scenariuszy projekcji, odrębnych dla studiujących na I i II stopniu oraz dla studiów doktoranckich i podyplomowych (przedstawionych w rozdziale 2.). Opracowano też odrębny scenariusz dotyczący potencjału kształcenia ustawicznego. Ukazano w nim, jak zmiany aktywności edukacyjnej osób w wieku 30-54 lat przekładają się na liczbę osób w tym wieku, które mogą być potencjalnymi użytkownikami oferty edukacyjnej szkół wyższych. Innymi słowy, wskazano na możliwości, jakie dla szkolnictwa wyższego stwarza udział w procesie kształcenia ustawicznego. Kolejny rozdział prezentuje wyniki obliczeń, czyli projekcje liczby wyodrębnionych grup studentów dla lat 2010-2030. Raport kończy podsumowanie. 6

1. Trendy demograficzne W rozdziale tym zmiany demograficzne dotyczące liczby ludności i jej struktury według wieku w województwie mazowieckim zostaną przedstawione na tle zmian zachodzących w Polsce. W pierwszej części niniejszego rozdziału opisano zmiany zaobserwowane w latach 1999-2009, które dotyczą populacji ogółem oraz ludności w wieku 19-24 lata. Tę grupę wieku potraktowano najszerzej, gdyż osoby w tym wieku są głównymi odbiorcami usług edukacyjnych w tzw. kształceniu formalnym. Przedstawiono także wyniki analiz przeprowadzonych dla osób w wieku 25-39 lat (w pięcioletnich grupach wieku), gdyż populacja ta wydaje się być istotna z punktu widzenia popytu na studia innego typu niż studia stacjonarne. Ponadto, z uwagi na inne usługi edukacyjne, jakie mogą być oferowane przez szkoły wyższe osobom, które zakończyły edukację formalną, opisano także zmiany populacji osób w wieku 40-64 lata, wyróżniając osoby w wieku 40-44 lata. Druga część rozdziału przedstawia wyniki prognozy ludności opracowanej przez GUS w 2008 roku. Wyniki analiz ujęto w podobnym układzie, jak w części pierwszej. Prognoza ludnościowa GUS została przygotowana na lata 2008-2035, jednak z uwagi na cel pracy i horyzont czasowy projekcji przewidywane zmiany zostały opisane do roku 2030. 1.1. Zmiany liczby ludności w województwie mazowieckim w latach 1999-2009 W latach 1999-2009 populacja ogółem Polski spadała (do 2007 roku), a następnie nieznacznie wzrosła do poziomu prawie 38,2 mln. W efekcie, w badanych latach liczba ludności Polski zmalała o 0,3%, natomiast liczba ludności województwa mazowieckiego systematycznie rosła do 5,2 mln, czyli zwiększyła się o 2% ( Wykres 2.). Zmiany liczby osób w wieku 19-24 lata charakteryzowały się podobnym trendem w rozpatrywanym okresie: początkowo wzrostowym (do roku 2003 mazowieckie oraz do 2004 roku Polska), a następnie spadkowym. W województwie mazowieckim populacja osób w wieku 19-24 lata zmalała w badanym okresie z 496,3 tys. do 439,1 tys. czyli o prawie 12%. Z kolei dla Polski spadek ten był nieco słabszy i wyniósł 6%. W 1999 roku udział tych osób w populacji w województwie mazowieckim i w Polsce był na zbliżonym poziomie (9,7%). Jednak na skutek opisanych wyżej zmian ich udział w województwie mazowieckim zmniejszył się bardziej niż dla Polski ogółem w 2009 roku wynosił on odpowiednio: 8,4% i 9,2%. W województwie mazowieckim liczba mężczyzn w wieku 19-24 lata była nieznacznie wyższa niż kobiet w tym samym wieku (Wykres 5.), jednak zmiany wielkości obu subpopulacji były podobne. W województwie mazowieckim w 2009 roku kobiet w wieku 19-24 lata było prawie 215 tys., a mężczyzn o blisko 10 tys. mniej. W ykres 2. Ludność województwa mazowieckiego (prawa oś) na tle Polski w latach 1999-2009 (w mln) 7

Wykres 3. Ludność w wieku 19-24 lata w województwie mazowieckim (prawa oś) i w Polsce w latach 1999-2009 (w tys.) Wykres 4. Ludność w wieku 19-24 lata w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 1999-2009 (udział procentowy) Wykr es 5. Ludność w wieku 19-24 według płci w województwie mazowieckim w latach 1999-2009 (w tys.) 8

Populacja osób w wieku 25-39 lat w Polsce charakteryzowała się w latach 1999-2009 tendencją wzrostową: jej wielkość wzrosła z prawie 7,7 mln osób w 1999 roku do blisko 9 mln w 2009 roku, czyli o 16% (por. Wykres 6.). Najbardziej zwiększyła się liczba osób w wieku 30-34 lata (o 27%) oraz 25-29 lat (o 22%). W tym samym czasie liczba osób w wieku 25-39 lat w województwie mazowieckim zwiększyła się dużo silniej: z 1 mln do 1,26 mln (o 25%). Wzrost ten był także bardziej wyraźny dla grupy wieku 30-34 lata (ponad 40%) oraz nieco słabszy dla grupy 25-29 lat (niewiele ponad 20%). Z kolei liczba osób w wieku 40-64 lata w Polsce wzrosła znacznie słabiej z ok. 12 mln w 1999 roku do 12,8 mln w 2009 roku (o 7%). Dla województwa mazowieckiego odnotowano podobny wzrost: z 1,6 mln do 1,7 mln (czyli o ok. 6%). Warto podkreślić, że w skali kraju i w województwie mazowieckim liczba osób w wieku 40-44 lata w rozpatrywanym okresie systematycznie malała. Wykre s 6. Ludność w wieku 25-39 lat w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 1999-2009 (w tys.) Polska mazowieckie Wykres 7. Ludność w wieku 40-64 lata w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 1999-2009 (w tys.) Polska mazowieckie 1.2. Wyniki prognozy ludnościowej GUS na lata 2010-2030 W przyszłości, podobnie jak w ostatnim dziesięcioleciu, liczba ludności w województwie mazowieckim w przeciwieństwie do ludności Polski ogółem będzie stale rosła. Można oczekiwać, że wzrośnie ona do prawie 5,5 mln w 2030 roku, czyli w latach 2010-2030 zwiększy się o ponad 4%. Z kolei populacja Polski będzie systematycznie malała i wyniesie 36,8 mln w 2030 roku (zmniejszy się o więcej niż 3% w tym samym okresie). 9

Wykres 8. Ludność województwa mazowieckiego (prawa oś) na tle Polski w latach 2010-2030 (w mln) Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2009). Zapoczątkowany w 2004 roku spadek liczby osób w wieku 19-24 lata w Polsce będzie kontynuowany w przyszłości najniższy poziom jest przewidywany dla 2025 roku (nieznacznie ponad 2,1 mln osób). W latach 2010-2025 liczność tej grupy osób zmniejszy się o 37%. Można oczekiwać, że w kolejnych pięciu latach tendencja ta ulegnie odwróceniu i w 2030 roku będzie ok. 2,4 mln osób w wieku 19-24 lata (wzrost o prawie 11%). Generalnie w całym najbliższym dwudziestoleciu populacja ta zmniejszy się o 30%. W konsekwencji tych zmian udział osób w tym wieku w populacji będzie systematycznie malał do 2024 roku (do najniższego poziomu 5,7%), a następnie nieznacznie wzrośnie do 6,4%. Innymi słowy, odsetek osób w wieku 19-24 lata zmniejszy się z poziomu 9,2% w 2009 roku do 2030 roku o 2,8 punktu procentowego. Ten ogólnopolski trend znajduje odzwierciedlenie również dla Mazowsza, aczkolwiek należy podkreślić, że spadek będzie nieco słabszy i nieco wcześniej ulegnie odwróceniu. W województwie mazowieckim liczba osób w wieku 19-24 lata będzie malała do 2023 roku, osiągając najniższy poziom 302 tys. Oznacza to, że w latach 2010-2023 liczność tej grupy wieku zmniejszy się o prawie 29% (czyli spadek będzie słabszy niż dla Polski ogółem). W kolejnych latach (do 2030 roku) można oczekiwać wzrostu liczebności osób w tej grupie wieku do poziomu 355 tys. (czyli o ponad 17% w latach 2023-2030). Zatem w województwie mazowieckim wzrost ten będzie większy niż w Polsce ogółem. Generalnie w latach 2010-2030 liczba ta zmniejszy się o prawie 17%, czyli spadek ten będzie mniejszy niż w Polsce ogółem. Oznacza to nieco korzystniejszą sytuację na Mazowszu niż w Polsce. Podobnie jak dla Polski ogółem, w efekcie tych zmian odsetek osób w wieku 19-24 lata będzie malał do 2023 roku (i wyniesie 5,5%), a następnie wzrośnie do poziomu prawie 6,5% w 2030 roku. Co więcej, obecnie w województwie mazowieckim jest on nieco niższy niż w Polsce i różnice te będą widoczne w najbliższych dziesięciu latach do 2024 roku. Wykres 9. Ludność w wieku 19-24 lata w województwie mazowieckim (prawa oś) i w Polsce w latach 2010-2030 (w tys.) Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2009). 10

Wykres 10. Ludność w wieku 19-24 lata w województwie mazowieckim i w Polsce w latach 2010-2030 (udział procentowy) Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2009). Wykres 11. Ludność w wieku 19-24 lata według płci w województwie mazowieckim w latach 2010-2030 (w tys.) Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2009). W latach 2010-2030 można oczekiwać dużego spadku liczby osób w wieku 25-39 lat. W Polsce populacja ta zmniejszy się o jedną trzecią (z ponad 9 mln do 6 mln). Najsilniejszego spadku można spodziewać się dla grupy wieku 25-29 lat (ponad 46%), nieco słabszego dla grupy wieku 30-34 (o 36%). W województwie mazowieckim spadek liczby osób w wieku 25-39 lat będzie słabszy niż dla Polski, ale równie istotny (o 29%, z 1,3 mln do 0,9 mln). Podobnie jak dla Polski ogółem, zmniejszeniu ulegnie najbardziej liczebność grupy wieku 25-29 lat (o 40%) oraz 30-34 lata (o prawie 35%). Z kolei prognoza przewiduje, że liczba osób w wieku 40-64 lata w Polsce nieznacznie wzrośnie z 12,9 mln w 2010 roku do 13,5 mln w 2030 roku (o blisko 5%). Dla województwa mazowieckiego wzrost ten będzie nieco silniejszy i wyniesie 16% (z 1,7 mln w 2010 roku do 2 mln w 2030 roku). 11

Wykres 12. Ludność w wieku 25-39 lat w Polsce i w województwie mazowieckim w latach 2010-2030 (w tys.) Polska mazowieckie Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2009). Wykres 13. Ludność w wieku 40-64 lata w Polsce i w województwie mazowieckim w latach 2010-2030 (w tys.) Polska mazowieckie Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2009). 12

2. Analiza trendów zmian liczby i struktur korzystających z usług szkolnictwa wyższego na Mazowszu, 1999-2009 Trendy zmian liczby studentów będą oceniane przy uwzględnieniu typu własności szkoły wyższej, trybu studiowania oraz płci studiujących. Ukazujemy zmiany zachodzące w województwie mazowieckim na tle zmian ogólnopolskich. Uwzględniamy przy tym także zmiany dokonujące się wśród studiujących na uczelniach warszawskich, korzystając z danych dla okresu 2004-2009. 2.1. Osoby studiujące w Polsce i w województwie mazowieckim w latach 1999-2009 System edukacji typ własności szkoły wyższej i tryb studiowania Analizując zmiany liczby osób studiujących w ostatniej dekadzie, można zauważyć, że w Polsce w ciągu pierwszych pięciu lat tego okresu liczba ta systematycznie rosła, chociaż tempo tych zmian z czasem malało. W drugiej połowie obserwujemy zaś powolny jej spadek, tj. średniorocznie ubywało ok. 2% studentów. W województwie mazowieckim odnotowujemy podobne zmiany, z tym że z czasem udział osób studiujących w szkołach wyższych tego regionu zmniejszył się z 20% do 18%. Obserwacja zmiany liczby studentów w Warszawie, obejmująca lata 2004-2009, pokazuje wzrost populacji studiujących do 2008 roku, średnio o ok. 1,5% rocznie. Dopiero rok 2009 przynosi dość istotny ich spadek (o 3% w stosunku do roku poprzedniego). Nie powoduje to jednak istotnej zmiany w wartości odsetka osób studiujących w tym mieście w ogólnej liczbie studentów w połowie omawianego okresu wartość ta wynosiła ok. 14%, a pod koniec tego okresu nieco ponad 15% ( Wykres 14. i Wykres 15.). Wykres 14. Liczba osób studiujących w latach 1999-2009 (w tys.) (Polska prawa oś) Wykres 15. Dynamika zmian liczby osób studiujących w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) Własność szkoły wyższej wpływała zarówno na liczbę osób na niej studiujących, jak i na kierunek oraz natężenie zmian w czasie. Większość studiuje w szkołach publicznych, ale różnica w liczbie osób studiujących na tych uczelniach nie była stabilna w badanym okresie. Dla Polski systematycznie malała, chociaż rok 2009 przynosi odwrócenie tej tendencji. Na początku badanego okresu na uczelniach publicznych studiowało o ok. 139% więcej osób niż na niepublicznych, ale pod jego koniec już tylko o 96% więcej. Natomiast w województwie mazowieckim i w Warszawie obserwujemy trend rosnący, którego intensywność wyraźnie wzrosła po 2007 roku i który jest wyraźniejszy dla miasta stołecznego. Jednak nie tylko liczby osób studiujących na uczelniach publicznych i niepublicznych nie różnią się tak wyraźnie, ale przede wszystkim dynamika zmian liczby studiujących jest inna, tzn. silniejszego spadku liczby studiujących doświadczyły uczelnie niepubliczne. W 1999 roku w województwie mazowieckim liczba studentów szkół publicznych była o 14% większa niż liczba studentów szkół niepublicznych, w 2009 roku o 22%. W publicznych uczelniach Warszawy w 2004 roku studiowało o 23% więcej osób niż w uczelniach niepublicznych, w 2009 roku już o 31%. W analizowanym okresie nieco odmiennie zmieniała się liczba studentów na uczelniach publicznych i niepublicznych. O ile na tych pierwszych były one bardzo nieregularne, to na tych drugich zasadniczo liczba ta stale rosła, ale natężenie tych zmian było nieco odmienne w zależności od analizowanego zakresu informacji. Dla Polski na uczelniach publicznych liczba studentów wyraźnie rosła do 2004 roku, średniorocznie o 5%, ale po tym okresie odnotowujemy jej spadek, który powoli wygasł prowadząc do stabilizacji liczby studiujących. W uczelniach niepublicznych stale przybywało studentów, zwłaszcza w pierwszych pięciu latach ba- 13

danego okresu. Mimo iż w analizowanej dekadzie średnie roczne tempo wzrostu studentów w tej grupie uczelni wynosiło 6%, to wzrost ten nie rekompensował spadku ogólnej liczby osób studiujących. W województwie mazowieckim i w Warszawie dynamika zmian liczby studentów nieznaczne różniła się, ale nie była już tak wyraźna jak odnotowana dla kraju. Również i tu na początku badanego okresu liczba studentów systematycznie rosła, znacznie silniej na uczelniach niepublicznych, ale spadek liczby studentów rozpoczął się na nich nieco wcześniej aniżeli na uczelniach publicznych, a dodatkowo dynamika tych zmian była nieco wyraźniejsza, zwłaszcza pod koniec omawianego okresu ( Wykres 16. i Wykres 17.). Wykres 16. Liczba osób studiujących według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne Wykres 17. Dynamika zmian liczby osób studiujących według typu własności szkoły wyższej w Polsce, w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) publiczne niepubliczne Osoby uczące się w szkołach wyższych preferowały studiowanie w trybie stacjonarnym, niezależnie od typu własności. Jednocześnie zmiany w czasie proporcji między tymi dwiema grupami studentów zależały od własności szkoły oraz szczebla agregacji informacji o liczbie studentów. Dla Polski odnotowujemy systematyczny wzrost ilorazu liczby osób studiujących w trybie stacjonarnym w stosunku do liczby osób studiujących w trybie niestacjonarnym. Na początku omawianej dekady było ich o 30% więcej, a pod koniec już o 90%. W szkołach niepublicznych sytuacja wyglądała odwrotnie, tzn. liczba studiujących w trybie niestacjonarnym była początkowo większa o 30% od liczby studiujących stacjonarnie, a pod koniec przewaga ta spadła do 20%. Podobne zmiany w relacjach liczby osób studiujących w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym odnotowaliśmy w województwie mazowieckim, ale o nieco innej intensywności. Dla szkół publicznych był to wzrost z 50% do 70%, a dla szkół niepublicznych, podobnie jak dla kraju, spadek z 30% do 20%. 14

W Warszawie, niezależnie od własności szkoły, z czasem maleje różnica między liczbą osób studiujących w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym. O ile na początku badanego okresu na studiach stacjonarnych studiowało w szkołach publicznych o ponad 100% więcej studentów, to pod koniec tego okresu różnica ta wynosiła już tylko 70%. Dla szkół niepublicznych wartości te wynosiły odpowiednio 40% i 25%. Z zestawienia tych informacji wynika, że w uczelniach Warszawy zyskują na popularności studia w trybie niestacjonarnym. Powyższe relacje między liczbą studiujących stacjonarnie i niestacjonarnie w obu typach szkół wyższych są wypadkową różnej dynamiki zmian wielkości poszczególnych grup studiujących. Liczba osób studiujących w trybie stacjonarnym systematycznie rosła, zwłaszcza na początku badanego okresu, jednakże kierunek i natężenie tych zmian wyraźnie zależały od własności uczelni. Na uczelniach publicznych średnie roczne przyrosty liczby studentów w latach 1999-2005 wynosiły dla Polski 8%, a dla województwa mazowieckiego 5%. W tym samym czasie na uczelniach niepublicznych liczba studentów studiów stacjonarnych rosła z roku na rok średnio o 10% i 5% odpowiednio w Polsce i na Mazowszu. W kolejnych latach obserwujemy ustabilizowanie się liczby studentów w szkołach publicznych, a nawet nieznaczny ich wzrost w Warszawie, natomiast w szkołach niepublicznych ich systematyczny spadek. Szczególnie intensywny był on w województwie mazowieckim ( Wykres 18. i Wykres 19.). Wykres 18. Liczba osób studiujących w trybie stacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne Wykres 19. Dynamika zmian liczby osób studiujących w trybie stacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce, w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) publiczne niepubliczne Zmiany w czasie w liczbie osób studiujących w trybie niestacjonarnym kształtowały się odmiennie w zależności od typu własności szkoły. Na uczelniach publicznych podlegały one licznym wahaniom, natomiast na uczelniach niepublicznych zasadniczo liczba ta systematycznie rosła. 15

W latach 1999-2009 w ujęciu ogólnopolskim liczba osób studiujących na uczelniach publicznych w trybie niestacjonarnym systematycznie rosła do połowy badanego okresu, chociaż natężenie tych zmian stale malało, a następnie można zaobserwować jej powolny spadek, średniorocznie o 5%. Podobne zmiany odnotowujemy dla województwa mazowieckiego, ale były one znacznie mniej intensywne. W Warszawie roczne przyrosty liczby studentów wykazują duże wahania. Liczba osób kształcących się w szkołach niepublicznych w trybie niestacjonarnym wyraźnie rosła w czasie, zwłaszcza w pierwszej połowie badanego okresu, a dynamika rocznych przyrostów była nieco wyższa dla Polski niż dla województwa mazowieckiego czy Warszawy ( Wykres 20. i Wykres 21.). Wykres 20. Liczba osób studiujących w trybie niestacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne Wykres 21. Dynamika zmian liczby osób studiujących w trybie niestacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce, w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) publiczne niepubliczne Studiujący według płci W ogólnej liczbie osób studiujących przeważają kobiety, ale ich udział wyraźnie zmieniał się w czasie i zależał od trybu studiowania oraz typu własności szkoły. Dla Polski przewaga liczby studiujących kobiet w stosunku do studiujących mężczyzn na uczelniach publicznych w trybie stacjonarnym systematycznie rosła z czasem, tj. z 11% na początku omawianej dekady do 31% w jej latach końcowych. W województwie mazowieckim zmiany te nie były tak wyraźne. Przewaga kobiet oscylowała stale wokół 30%. W Warszawie również obserwujemy wzrost omawianego wskaźnika, ale natężenie tych zmian było znacznie słabsze niż dla Polski przewaga liczby uczących się kobiet do mężczyzn wzrosła z 18% do 28%. Nieco odmiennie sytuacja ta wyglądała w przypadku uczelni niepublicznych. Tu obserwujemy wyraźny spadek przewagi kobiet nad mężczyznami w pierwszym okresie badanych lat, a następnie jego wzrost, który był jednakże nieco mniej intensywny. Zmiany te spowodowały, iż z czasem różnice w liczbie osób stu- 16

diujących według płci zmniejszyły się, ale nadal były one znacznie wyraźniejsze aniżeli na uczelniach publicznych. W 1999 roku w ujęciu ogólnopolskim liczba studiujących kobiet była o ok. 60% wyższa w porównaniu do mężczyzn. Sześć lat później wynosiła ona ok. 30%, a pod koniec omawianego okresu znowu 50%. Podobne natężenie zmian odnotowaliśmy w województwie mazowieckim, ale wartości tego ilorazu były znacznie niższe, tj. 40% oraz 12% i 22%. W Warszawie różnice w liczbie studiujących osób według płci były znacznie mniejsze, ale wyraźnie zmieniały się z roku na rok. W okresie tym średnia roczna przewaga kobiet wynosiła 23%. Sytuacja przedstawiała się na studiach niestacjonarnych nieco odmiennie od tej zaobserwowanej dla studiów stacjonarnych. Na uczelniach publicznych przewaga liczby studiujących kobiet w stosunku do liczby mężczyzn była bardziej stabilna w czasie. Dla Polski wahała się ona od 30% do 35%. W województwie mazowieckim wartości te wynosiły od 40% do 45%, a dla Warszawy ok. 55%. Na uczelniach niepublicznych, podobnie jak dla trybu stacjonarnego, przewaga kobiet wahała się w czasie, ale była tu znacznie wyraźniejsza. Dla Polski i województwa mazowieckiego zmiany te przebiegały podobnie, tj. o ile na początku omawianego okresu przewaga ta wynosiła 70%, to w połowie już tylko 30%, a pod jego koniec znowu urosła do 50%. Również w Warszawie studiuje znacznie więcej kobiet niż mężczyzn, a ich przewaga zwiększyła się z 40% do 55%. Reasumując, wśród osób studiujących w trybie stacjonarnym, niezależnie od własności szkoły, przeważały kobiety. Szczególnie wyraźną ich dominację odnotowujemy w szkołach niepublicznych. Ponadto, różnice w liczbie osób studiujących według płci były mniejsze w Warszawie aniżeli w województwie mazowieckim czy dla Polski. Podobnie sytuacja przedstawiała się dla studiów niestacjonarnych, przy czym przewaga uczących się kobiet nad mężczyznami była tu jeszcze mocniej zaznaczona, zwłaszcza w Warszawie. Obecnie nieco bardziej szczegółowo omówimy zmiany w czasie liczby studiujących mężczyzn i kobiet, ponieważ podział na te dwie zbiorowości jest bardzo istotny z punktu widzenia przygotowywanej prognozy. W zbiorowości mężczyzn liczba osób studiujących wyraźnie rosła w pierwszych latach omawianego okresu, zwłaszcza na uczelniach publicznych. Później ukształtowała się na podobnym poziomie, a na uczelniach niepublicznych nawet nieznacznie spadła. Podobne zmiany obserwujemy niezależnie od poziomu agregacji informacji, jednakże ich intensywność była wyraźniejsza w województwie mazowieckim i w Warszawie. W latach 1999-2005 dla Polski obserwujemy wzrost natężenia liczby studiujących mężczyzn na uczelniach publicznych, który był nieco słabszy niż na uczelniach niepublicznych. Z roku na rok przybywało na nich ok. 5% studiujących mężczyzn, podczas gdy na niepublicznych ok. 10%. Po 2005 roku na uczelniach publicznych liczba studiujących mężczyzn stabilizuje się, natomiast na niepublicznych spada średniorocznie o 10%. Podobny kierunek zmian w liczbie studiujących mężczyzn odnotowujemy również w województwie mazowieckim, ale ich natężenie było nieco słabsze. W Warszawie do 2005 roku kierunek i natężenie zmian liczby studiujących mężczyzn były podobne jak dla Polski, ale po tym okresie na uczelniach publicznych liczba studentów nadal systematycznie rosła, chociaż dynamika tych zmian malała z czasem. Średniorocznie liczba studiujących mężczyzn rosła o ok. 1%. Podobnie jak dla kraju, ubywało studentów na uczelniach niepublicznych, ale w nieco wolniejszym tempie. Spadek ten wynosił z roku na rok ok. 7% ( Wykres 22. i Wykres 23.). Wykres 22. Liczba studiujących mężczyzn w trybie stacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne 17

Wykres 23. Dynamika zmian liczby studiujących mężczyzn w trybie stacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce, w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) publiczne niepubliczne Zmiany w liczbie studiujących mężczyzn w trybie niestacjonarnym przebiegały nieco odmiennie od tych odnotowanych dla trybu stacjonarnego. Były one bardziej intensywne i własność szkoły wyraźniej je różnicowała. Również i tu można wyodrębnić dwa podokresy różnych kierunków zmian w przyrostach liczby studentów, ale moment odwrócenia tych tendencji wystąpił tu w nieco innych punktach czasowych. Dla Polski na uczelniach publicznych obserwujemy istotny wzrost liczby mężczyzn studiujących jedynie do 2001 roku. Średniorocznie przybywało bowiem ok. 10% studentów. Przez kolejne pięć lat liczba ta kształtowała się na podobnym poziomie, ale od 2007 roku ubywało rocznie ok. 4% studentów. Nieco inaczej sytuacja ta przedstawiała się w województwie mazowieckim. W latach 1999-2005 liczba studentów systematycznie rosła, ale dynamika tych zmian malała w czasie. Średniorocznie przybywało 2% studentów. Natomiast w 2006 roku liczba studentów w stosunku do roku poprzedniego wzrosła aż o 17%. Po tym okresie, podobnie jak dla kraju, obserwujemy spadek tej liczby. W Warszawie zmiany w liczbie studentów podlegały wyraźnym rocznym wahaniom, również z tendencją malejącą, ale znacznie mniej intensywną niż dla pozostałych regionów. Na uczelniach niepublicznych do 2007 roku liczba studiujących mężczyzn systematycznie rośnie, ale roczne przyrosty studentów maleją z czasem i odmiennie kształtują się w zależności od stopnia agregacji informacji. Dla Polski i województwa mazowieckiego średniorocznie przybywało ok. 10% studentów. W Warszawie zmiany te były wyraźniejsze i liczba studentów rosła z roku na rok średnio o 13%. Po 2007 roku obserwujemy spadek liczby studentów, który był znacznie wyraźniejszy dla Polski niż dla Warszawy ( Wykres 24. i Wykres 25.). Wykres 24. Liczba studiujących mężczyzn w trybie niestacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne 18

Wykres 25. Dynamika zmian liczby studiujących mężczyzn w trybie niestacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce, w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) publiczne niepubliczne W latach 1999-2009 w Polsce liczba studiujących kobiet w trybie stacjonarnym na uczelniach publicznych stale rosła. Najszybciej przybywało ich na początku badanego okresu (średniorocznie o ok. 8%). Na uczelniach niepublicznych tendencja ta również była wzrostowa, ale pod koniec badanego okresu uległa odwróceniu. Dynamika zmian liczby studiujących stacjonarnie kobiet była tu nieco słabsza, ale bardziej zróżnicowana niż dla szkół publicznych. Średniorocznie na tych uczelniach przybywało ok. 3% studentek. W województwie mazowieckim liczba uczących się kobiet nie była stabilna w czasie, ale z tendencją rosnącą, zwłaszcza na uczelniach publicznych. Podobnie sytuacja przedstawia się dla Warszawy, z tym że natężenie zmian było wyraźniejsze dla szkół niepublicznych ( Wykres 26. i Wykres 27.). Wykres 26. Liczba studiujących kobiet w trybie stacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne 19

Wykres 27. Dynamika zmian liczby studiujących kobiet w trybie stacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce, w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (wskaźniki łańcuchowe) publiczne niepubliczne Zmiany liczby kobiet studiujących w trybie niestacjonarnym przedstawiały się nieco odmiennie od zaobserwowanych dla kobiet uczących się w trybie stacjonarnym. Na uczelniach publicznych zmiany te nie były jednokierunkowe. Przez pierwsze trzy lata badanego okresu liczba kobiet systematycznie rosła, potem do roku 2006 kształtowała się na zbliżonym poziomie, a następnie obserwujemy jej powolny spadek. Mimo tych wahań w badanym okresie ogólny trend był rosnący. W szkołach niepublicznych natomiast stale rosła liczba studentek studiujących niestacjonarnie, zwłaszcza po 2004 roku. Od tego roku sytuacja przedstawiała się zatem odmiennie od odnotowanej dla studiów stacjonarnych. Podobne do ogólnopolskich zmiany w kierunku liczby studiujących kobiet odnotowujemy również w województwie mazowieckim i w Warszawie, ale ich natężenie było nieco silniejsze. Średniorocznie przybywało bowiem nieco więcej niż 1% studentek ( Wykres 28. i Wykres 29.). Wykres 28. Liczba studiujących kobiet w trybie niestacjonarnym według typu własności szkoły wyższej w Polsce (prawa oś), w województwie mazowieckim i w Warszawie w latach 1999-2009 (w tys.) publiczne niepubliczne 20