Żeglarz i sternik jachtowy Andrzej Kolaszewski Piotr Świdwiński Wybrane Fragmenty
3.1.2. Prawo drogi (zasady ruchu żeglugowego) Przepisy ogólne (wyjątki) 84.2. Określenie kierunku w górę" na rzekach, łącznie z akwenami, przez które przepływają oraz na kanałach bocznych oznacza ruch w kierunku źródeł rzeki. 84.3. Użyte określenie: 1) mijanie - oznacza sytuację, gdy dwa statki idą w przeciwnych lub prawie przeciwnych kierunkach, 2) wyprzedzanie - oznacza sytuację, gdy statek (wyprzedzający) zbliża się do drugiego statku (wyprzedzanego) pod kątem większym niż 22,5, z tyłu za jego trawersem, i wyprzedza go, 3) kursy przecinające się - oznacza sytuację, gdy dwa statki zbliżają się do siebie w sposób inny niż określony powyżej. Statki o dużej prędkości (wyjątki) 85. Statki poruszające się na podwodnych płatach (wodoloty), a także inne statki pływające z prędkością większą niż 40 km/h, powinny pozostawiać innym statkom akwen zapewniający im możliwość zachowania kursu oraz swobodę manewrowania. Statki o dużej prędkości nie mogą żądać, aby inne statki ustępowały im drogi, a zamiar mijania lub wyprzedzania powinny sygnalizować we właściwym czasie. Małe statki (wyjątki) 86.1. Określenie mały statek" w tym rozdziale oznacza mały statek, jak również zestawy składające się wyłącznie z małych statków. 86.2. Jeżeli przepisy nie stanowią inaczej, małe statki powinny ustępować z drogi innym statkom, z wyjątkiem statków o dużej prędkości, pozostawiając im dostateczny akwen dla ruchu i manewrowania. Mijanie, wyprzedzanie i kursy przecinające się (wyjątki) (rys. 3.1) 87.1 Przecinanie kursu lub wyprzedzanie dozwolone jest tylko wówczas, gdy szerokość drogi wodnej jest dostateczna dla jednoczesnego przejścia, z uwzględnieniem warunków na danym akwenie oraz ruchu innych statków. 87.3. Statki idące kursem wykluczającym możliwość zderzenia nie powinny zmieniać kursu ani prędkości w taki sposób, aby powstało ryzyko zderzenia. 87.4. Jeżeli przy mijaniu lub przecinaniu kursów jeden ze statków ma ustąpić drogi drugiemu statkowi, to ten drugi statek nie powinien zmieniać kursu ani prędkości. Jeżeli z jakiejkolwiek przyczyny statek obowiązany do zachowania swego kursu i prędkości znajduje się tak blisko, że nie można uniknąć zderzenia tylko przez działanie statku ustępującego z drogi, to powinien on podjąć takie działanie, które najlepiej przyczyni się do uniknięcia zderzenia. 88.1. Jeżeli dwa statki idą kursem przecinającym się w taki sposób, że powoduje to ryzyko zderzenia, to statek, który ma drugi statek ze swej prawej burty, powinien ustąpić mu z drogi i gdy okoliczności na to pozwalają - uniknąć przecinania kursu przed jego dziobem. Jednakże statek idący prawą stroną głównego szlaku żeglownego powinien zachować swój kurs. Zasada ta nie ma zastosowania do małych statków w odniesieniu do statków, które nie są małymi statkami. 88.3. Jeżeli dwa małe statki różnej kategorii idą kursami przecinającymi się, tak że może wyniknąć ryzyko zderzenia, to małe statki o napędzie mechanicznym powinny ustąpić drogi wszystkim innym małym statkom, a małe statki, które nie mają napędu mechanicznego ani nie płyną pod żaglami, powinny ustępować z drogi małym statkom żaglowym. Jednakże maty statek, który idzie przy prawej krawędzi szlaku żeglownego lub blisko prawego brzegu, powinien zachować swój kurs. 88.4. Jeżeli dwa statki żaglowe zbliżają się do siebie w taki sposób, że powoduje to ryzyko zderzenia, to jeden z nich powinien ustąpić z drogi drugiemu według następujących zasad: 1) jeżeli obydwa statki idą różnymi halsami, statek, który idzie lewym halsem, powinien ustąpić z drogi drugiemu statkowi, 2) jeżeli obydwa statki płyną tymi samymi halsami, statek znajdujący się od strony nawietrznej powinien ustąpić z drogi statkowi znajdującemu się od strony zawietrznej, 3) jeżeli statek idący lewym halsem widzi statek znajdujący się od strony nawietrznej, a nie może z pewnością ustalić, czy statek ten idzie lewym czy prawym halsem, powinien ustąpić z drogi temu statkowi. Jednakże statek, który idzie przy prawej krawędzi szlaku żeglownego lub blisko prawego brzegu, powinien zachować swój kurs. Przepisy te nie mają zastosowania w odniesieniu do statków żaglowych nie będących małymi statkami.
Statek żaglowy płynący prawym halsem ma pierwszeństwo nad statkiem żaglowym płynącym lewym halsem Statek żaglowy zawietrzny ma pierwszeństwo przed statkiem żaglowym nawietrznym Statek wyprzedzany ma pierwszeństwo przed statkiem wyprzedzającym Statek o napędzie mechanicznym ustępuje statkowi żaglowemu Przy kursach na wprost statki o napędzie mechanicznym skręcają w prawo Statek o napędzie mechanicznym mający z prawej strony drugi taki statek powinien mu ustąpić Rys. 3.1. Prawo drogi statków
89.1. Jeżeli dwa statki idą przeciwnymi lub prawie przeciwnymi kursami w taki sposób, że powoduje to ryzyko zderzenia, to każdy z nich powinien zmienić kurs w prawo w taki sposób, aby mógł przejść z lewej burty drugiego statku. Przepis ten nie ma zastosowania przy mijaniu małych statków z innymi statkami. W razie braku odpowiednich postanowień w przepisach należy przedsięwziąć wszelkie środki ostrożności wynikające z dobrej praktyki żeglarskiej w celu zapobieżenia, w szczególności: 1) zagrożeniu bezpieczeństwa życia ludzkiego, 2) uszkodzeniu statków, brzegów oraz wszelkiego rodzaju budowli i urządzeń znajdujących się na drodze wodnej lub w jej bezpośredniej bliskości, 3) tworzeniu przeszkód dla ruchu żeglugowego. W szczególnych przypadkach w celu uniknięcia bezpośredniego grożącego niebezpieczeństwa kierownik statku powinien przedsięwziąć wszelkie dostępne środki ostrożności podyktowane sytuacją, łącznie z odstąpieniem od przestrzegania niniejszych przepisów. Na śródlądowych drogach wodnych wszelkie statki służące do uprawiania sportu i/lub turystyki o charakterze niezarobkowym zawsze ustępują statkom pasażerskim i towarowym służącym do działalności gospodarczej - zarobkowej" pozostawiając im odpowiednią przestrzeń do manewru i zachowania ich kursu. W przypadku przecinania kursów statkom zarobkowym przez inne statki należy zachować bezpieczną odległość, tj. około 100 metrów. 4.2. Pojęcia podstawowe 4.2.1. Kadłub jachtu żaglowego i jego wyposażenie Podstawową częścią konstrukcyjną jachtu żaglowego jest kadłub. Spoglądając na kadłub (jacht) w kierunku przedniej jego części, po prawej stronie znajduje się prawa burta, natomiast po lewej stronie - lewa burta. Przednia część kadłuba (jachtu) nazywa się dziobem (rys. 4.1), tylna część - rufą, a przestrzeń pomiędzy nimi - śródokręciem. Część dziobu lub rufy wzniesiona nad wodą zwana jest odpowiednio nawisem dziobowym i rufowym. Załamanie lub zaokrąglenie kadłuba w miejscu, w którym dno przechodzi w burtę, nazywa się obłem, a spód kadłuba - dnem. Oglądając kadłub jachtu na wodzie wyróżnia się część podwodną i część nadwodną, burty powyżej linii wodnej określane są jako wolne burty. Wodoszczelne pokrycie kadłuba to pokład. Pokład może być płaski lub zabudowany nadbudówką. Konstrukcja skrzynkowa z reguły wyższa od nadbudówek nazywana jest pokładówką. Przednia część pokładu to pokład dziobowy (fordek), tylna - pokład rufowy (achterdek). Nadbudówką nazywa się konstrukcję mającą na celu zwiększenie wysokości użytkowej jachtu. W celu bezpiecznego poruszania się pokład otoczony jest obramowaniem zwanym nadburciem (falszburtą) lub relingiem. Określenie sztormreling oznacza natomiast otaczającą pokład barierkę z liny stalowej podpartej na słupkach, chroniącą załogę przed wypadnięciem za burtę. Na dziobie i rufie linka ta przechodzi w balustrady wykonane z rur i na stałe przymocowane do pokładu. Nazywane są one odpowiednio koszem dziobowym i rufowym. Kokpitem nazywa się wgłębienie w pokładzie przeznaczone dla sternika prowadzącego jacht lub sternika z załogą. Natomiast pokład biegnący wzdłuż nadbudówki lub kokpitu to półpokład. Do komunikacji pomiędzy pokładem a wnętrzem kadłuba służą zejściówki oraz luki (włazy) zakrywane wodoszczelnymi obudowami. Zejściówki to główne otwory umieszczone w tylnych ściankach pokładówek. Nazwy luków uzależnione są od miejsca ich usytuowania. Wyróżnia się forluk (właz dziobowy) i achterluk (właz rufowy). Włazy zamykane są za pomocą drzwiczek lub zasuwanych klap dociskowych poziomych (suwklapa) i pionowych. Okna umieszczone na pionowych ścianach pokładówek to iluminatory, a umieszczone w pokładzie lub dachu to świetliki (skajlajty). We wnętrzu jachtu wyróżnia się: - forpik (dziobowy przedział kadłuba), - mesę (środkowy przedział kadłuba przeznaczony na pomieszczenie mieszkalne dla załogi), - kokpit (część między środkiem kadłuba a rufą), - achterpik (rufowy przedział kadłuba). Części te mogą być oddzielone przegrodami lub grodziami wodoszczelnymi i spełniają zazwyczaj różne funkcje bytowe lub techniczne: - kubryk (wieloosobowe pomieszczenie mieszkalne), - kambuz (pomieszczenie, gdzie usytuowana jest kuchnia), - kabina nawigacyjna (pomieszczenie przeznaczone do pracy nawigatora), - kingston (pomieszczenie, gdzie znajduje się WC i toaleta jachtowa).
Najniższe miejsce kadłuba jachtu, pomiędzy podłogą a poszyciem dna nazywa się zęzą. Wykorzystywane jest często do składowania balastu, montowania zbiorników na wodę, paliwo, itp. 4.2.2. Wyposażenie i osprzęt jachtu żaglowego W skład wyposażenia kadłuba jachtu żaglowego wchodzą: - miecz i skrzynka mieczowa (sztywna skrzynia ze szparą na miecz) - urządzenia i osprzęt pokładowy, - balast i jego zamocowanie, - urządzenia kotwiczne i cumownicze, - ster i urządzenia sterowe, - siłownia, - instalacje (wodna, elektryczna, sanitarna, gazowa itp.). Osprzęt jachtu żaglowego to urządzenia stosowane na pokładzie i drzewcach służące do mocowania olinowania lub ożaglowania jachtu. Dzieli się na stały i ruchomy (takielunek). Obejmuje omasztowanie (rys. 4.8), olinowanie, ożaglowanie i drobny osprzęt. Do osprzętu stałego zalicza się: maszty, olinowanie stałe oraz drobny osprzęt pokładowy. Maszty wykonane są ze stopów aluminiowych, rur stalowych o podwyższonej wytrzymałości lub z drewna. Główny maszt to grotmaszt i w większości rodzajów osprzętu żaglowego dwumasztowego stoi na pierwszym miejscu od dziobu, drugi maszt to bezanmaszt. Jeżeli pierwszy maszt jest niższy, nazywany jest fokmasztem, drugi grotmasztem, a trzeci bezanmasztem.
Rys. 48. Omasztowanie jachtu żaglowego typu kecz Poziome drzewce umieszczone w osi symetrii jachtu na dziobie kadłuba nazywa się bukszprytem, a umieszczone na rufie jachtu - wystrzałem. Dolny koniec masztu to pięta, górny-top, natomiast drzewce masztu na całej swojej długości nazywa się kolumną masztu (rys. 4.9). Zwyczajowo jednak część masztu powyżej salingu nazywa się stengą. Salingi to rozporki, które zwiększają kąt między olinowaniem stałym a osią masztu. Poprawia to pracę olinowania. Rozporka usztywniająca maszt od przodu nazywa się jumpsalingiem. Maszt może być zamocowany w opętniku (rys. 4.10) - na stałe, w cęgach (rys. 4.11) lub w specjalnym okuciu bezpośrednio na pokładzie lub na dachu nadbudówki, co umożliwia kładzenie masztu. Olinowanie stałe (rys. 4.12) dzieli się na: sztagi, wanty i baksztagi. Sztagi są to liny utrzymujące maszt w płaszczyźnie podłużnej jachtu. Wanty natomiast podtrzymują i usztywniają maszt w płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny symetrii kadłuba. Baksztagi usztywniają maszt w kierunku burt w rufowej części kadłuba. W czasie żeglugi wybierane są baksztagi nawietrzne, a luzowane -zawietrzne. Drobny osprzęt pokładowy stanowią: - knagi - służące do mocowania (obkładania) lin (rys 4.13), - kipy - metalowe lub drewniane oczka albo bloczki mocowane do pokładu, a służące przeprowadzaniu przez nie szotów żagli (rys. 4.14), - kabestany - urządzenia wspomagające w postaci windy (wciągarki) o osi pionowej do wybierania szotów i fałów, łańcuchów i lin kotwicznych (rys. 4.15 a), - poler lub pachołek - słupek trwale mocowany do pokładu w dziobowej części jachtu, służący do mocowania lin na pokładzie, wykorzystywa nych do cumowania, kotwiczenia lub holowania (rys. 4.16) - półkiuza lub kluza - metalowe okucie od góry otwarte lub zamknięte, stosowane w celu odpowiedniego przeniesienia dużych sił powsta jących na linach podczas czynności cumowania, kotwiczenia lub holowania, umieszczone po obu stronach kadłuba na dziobie i rufie (rys. 4.17), podwieź burtowa i sztagownik-okucia metalowe służące do przymocowania lin olinowania stałego do kadłuba, przymocowane na stałe do elementów szkieletu (rys. 4.15. b,c), ściągacz - służy do łączenia
końców lin olinowania stałego z podwięziami czy sztagownikami oraz do regulacji naprężenia olinowania (rys. 4.15. d). Ściągacz działa na zasadzie śruby rzymskiej. Rys. 4.16. Pachoł cumowniczy kluza na małej łodzi Rys. 4.17. Rodzaje kluz Do osprzętu ruchomego (takielunku) zalicza się: omasztowanie ruchome (borny, gafle, reje, flagsztok), olinowanie ruchome, żagle oraz drobny osprzęt żaglowy. Bomem nazywa się drzewce mocujące dolny lik żagla (rys. 4.18.a). Bom zamocowany jest przegubowo piętą do dolnej części masztu. Przeciwny koniec bomu nazywa się nok. Czasami pięta bomu wyposażona jest w refpatent - urządzenie umożliwiające refowanie przez nawijanie żagla na bom. Gafel to drzewce usztywniające lik górny żagla gaflowego i opierające się gardą o maszt (rys. 4.18.b). Reje to poziome drzewce, służące do mocowania górnych lików żagli rejowych. Flagsztok (drążek flagowy) to drzewce, na którym zawieszana jest bandera. Na topie flagsztoka znajduje się jabłko z otworem, przez który przechodzi flaglina. Pięta flagsztoka osadzona jest w okuciu na rufie jachtu. Olinowanie ruchome to liny służące do manewrowania żaglami oraz do poruszania niektórymi częściami osprzętu. Do olinowania ruchomego (rys. 4.19) zaliczamy: fały, szoty, halsy, szkentle, topenanty, obciągacze bomu, dirki oraz różne liny pomocnicze. Fałami nazywa się wszelkiego rodzaju liny służące do podnoszenia i opuszczania żagli lub innych ruchomych części osprzętu. Szotami nazywa się liny służące do manewrowania żaglami, tj. ustawiania żagli w żądanym położeniu w stosunku do wiatru. Hals to lina naciągająca róg halsowy żagla. Szkentla to lina naciągająca róg szotowy żagla. Topenantę stosuje się na jachtach z ożaglowaniem bermudzkim. Jest to lina przytrzymująca nok bomu i w razie potrzeby unosząca go do góry. Obciągacz bomu to linka działająca w kierunku przeciwnym niż topenanta. Na jachtach o ożaglowaniu
gaflowym stosuje się dirki, spełniające identyczną funkcję co topenanta, przy czym w czasie żeglugi dirka nawietrzna jest wybierana. a zawietrzna luzowana.
Na rysunku 4.27 przedstawione zostały sposoby łączenia żagli przednich do sztagu i szota, natomiast na rysunku 4.28 - sposoby mocowania żagli do drzewc. Likszparą nazywa się wydrążenie w maszcie lub bomie, w które wciąga się liklinę żagla. Segarsy stosowane są na większych jednostkach z ożaglowaniem gaflowym do mocowania przedniego liku żagla do masztu. Segarsy są luźno nakładanymi na maszt pierścieniami. Pełzacze to kształtki o wyglądzie zbliżonym do litery T" (wsuwane w szynę) lub U" (nasuwane na szynę przytwierdzoną do masztu). Stosuje się je przede wszystkim na morskich jednostkach z ożaglowaniem bermudzkim do mocowania lików żagli do masztów. Marlinką nazywa się linkę, którą oplatane jest drzewce i żagiel. W podobnym celu używana jest także żmijka. Drobny osprzęt żaglowy (rys. 4.29) stanowią: - szekle - metalowe łączniki w postaci podkowiastych pałąków z ramio nami zakończonymi otworami. Przez otwory przechodzą sworznie lub śruby zakończone główkami. Szekle służą do łączenia między sobą olinowania oraz innych części osprzętu, - kausze - metalowe chomątka o kształcie kroplowym umieszczone w okach lin, a chroniące je przed przetarciem, - bloki - służą do zmiany kierunku siły potrzebnej do wybierania żagli. Składają się z krążków, policzków (płaszczyzn bocznych), okuć i krętlików, - krętliki - połączenia osiowe, np. szekli z ogniwami, umożliwiające ich wzajemny obrót. Pozwalają na ustawienie bloków w kierunku przechodzących przez nie lin oraz zabezpieczają liny i łańcuchy przed skręcaniem się, - raksy i karabińczyki - służą do zamocowania liku przedniego foka do sztagu.
Bajdewind to kurs, podczas którego wiatr wieje z kierunków pomiędzy linią wyznaczoną przez kąt graniczny a trawers jachtu, tj. kierunek prostopadły do płaszczyzny symetrii jachtu. Półwiatr to kurs, podczas którego wiatr wieje z kierunku równoległego do trawersu jachtu. Baksztag to kurs, podczas którego wiatr wieje z kierunków od rufy do trawersu jachtu. Fordewind to kurs, podczas którego wiatr wieje od rufy. Kursy bajdewind i półwiatr nazywane są kursami ostrymi, a baksztag i fordewind - kursami pełnymi. Od kursu półwiatr do kursu bajdewind siła wiatru pozornego wzrasta w stosunku do siły wiatru rzeczywistego. Wiatr pozorny, z wyjątkiem kursu fordewind, jest zawsze ostrzejszy (bardziej od dziobu) niż wiatr rzeczywisty. (Kąt graniczny to kąt zawarty między kierunkiem wiatru a osią jachtu płynącego takim kursem, przy którym maksymalnie wybrane żagle mogą pracować. Kąt ten waha się od 30 do 60 w zależności od rodzaju ożaglowania.) Wyróżnia się lewy i prawy hals. Prawym halsem nazywa się kurs, podczas którego wiatr wieje z prawej strony (z prawej burty), a lewym halsem - gdy wiatr wieje z lewej. Jeżeli jacht jest w ruchu, a jego siłą napędową są żagle, to wyróżnia się burtę nawietrzną i zawietrzną. Burta nawietrzna to ta, na którą wieje wiatr, a przeciwna to burta zawietrzna. Zmianę kursu jachtu w kierunku wiatrów pełniejszych, tj. od bajdewindu do fordewindu, nazywa się odpadaniem, zmianę kursu w kierunku wiatrów ostrzejszych, tj. od fordewindu do bajdewindu - ostrzeniem.