SPOSOBY WŁAŚCIWEGO OŚWIETLANIA WNĘTRZ MUZEALNYCH I EKSPOZYCYJNYCH SPRZĘT I SYSTEMY OŚWIETLENIOWE Oświetlenie w muzeum ma decydujące znaczenie dla właściwej prezentacji wystawianych eksponatów, tworzy nastrój i klimat we wnętrzu oraz umożliwia skupienie uwagi na oglądanych przedmiotach. Światło nie tylko eksponuje obiekt, ale również prowadzi zwiedzającego przez wystawę, zwiększa jego gotowość do estetycznych przeżyć oraz podkreśla architekturę wnętrza. Muzea i galerie obrazów były wcześniej oświetlane niemal wyłącznie światłem naturalnym. Dziś natomiast oświetlenie sztuczne stwarza dużo lepsze warunki ekspozycji i daje większą możliwość wykorzystania istniejącej przestrzeni. Oświetlenie powinno współgrać z architekturą wnętrza muzealnego, tak aby go nie zdominować. Dobre oświetlenie muzeum, czy też galerii, powinno być zaprojektowane z myślą o wygodzie zwiedzających, jak i o bezpieczeństwie eksponatów. W tym opracowaniu, nie wyczerpując zagadnienia, zasygnalizowane zostały najistotniejsze problemy związane z projektowaniem oświetlenia w prezentowanych obiektach. Przedstawiono kryteria doboru parametrów oświetlenia, zaprezentowano przykłady sprzętu i oświetlenia typowych eksponatów muzealnych. CZYNNIKI MAJĄCE WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO I TRWAŁOŚĆ EKSPONATÓW Promieniowanie widzialne i niewidzialne pochodzenia naturalnego i sztucznego może wpływać niszcząco na oświetlane przedmioty. Szkodliwość działania tych czynników jest tym większa, im: czas wystawiania na promieniowanie jest dłuższy; moc źródła światła jest większa; równomierność natężenia napromieniowania jest mniejsza;
promieniowanie zawiera więcej promieni niebieskich, fioletowych, nadfioletowych i podczerwonych; promieniowanie nadfioletowe jest o mniejszej długości fali (tzw. średni i daleki nadfiolet); temperatura, wilgotność i zanieczyszczenie otoczenia są większe od dopuszczalnych; obiekty są bardziej wrażliwe na światło. Uszkodzenia eksponatów mogą polegać na zmianie barwy obrazów i papieru (żółknięcie), kruszeniu i pękaniu warstw malarskich oraz na rwaniu się włókien tkanin. Szczególnie groźne są niektóre zakresy promieniowania optycznego. Jest to nadfiolet (UV) o długości fali poniżej 380nm i promieniowanie podczerwone (IR) o długości powyżej 780nm. Promieniowanie nadfioletowe z uwagi na wysoką energię może wywołać w oświetlanym obiekcie reakcje fotochemiczne, które zachodzą szybciej przy mniejszej długości fali. Natomiast promieniowanie podczerwone, o mniejszej energii, może wpływać na zwiększenie temperatury obiektów ponad panującą we wnętrzu. Proces ten jest tym silniejszy, im ciemniejsze są barwy eksponatów. Zarówno promieniowanie IR jak i UV jest niewidzialne, więc staje się bezużyteczne do oświetlania zbiorów. W związku z tym, należy dążyć do eliminacji lub ograniczania szkodliwych wpływów promieniowania optycznego, zarówno naturalnych (słońce, nieboskłon) jak i sztucznych źródeł światła. Można to osiągnąć następującymi sposobami: wybór źródeł światła o małej emisji szkodliwych fal; stosowanie filtrów UV i IR zakładanych na oprawy oświetleniowe, umieszczanych w oknach lub świetlikach oraz w gablotach; unikanie zbyt wysokich poziomów natężenia oświetlenia; ograniczenie czasu wystawienia obiektu na światło; stosowanie we wnętrzach klimatyzacji. ILOŚCIOWE I JAKOŚCIOWE PARAMETRY OŚWIETLENIA Najważniejszym parametrem ilościowym jest poziom natężenia oświetlenia. Ze względu na atrakcyjność ekspozycji wskazane jest stosowanie we wnętrzach możliwie wysokich poziomów natężenia oświetlenia. Jest to sprzeczne z koniecznością ochrony eksponatów przed niszczącym działaniem promieniowania oraz ograniczeniem olśnienia zbyt wysokimi luminancjami (jaskrawościami) źródeł światła i oświetlanych obiektów. Wartości natężenia oświetlenia, podane w Polskiej Normie PN-84/E-02033, uzależnione są od czułości eksponatów muzealnych na światło. Metale, ceramika, kamienie, klejnoty, szkło, emalie wytrzymują natężenie oświetlenia do 300lx. Bardziej czułe na światło obiekty, takie jak obrazy olejne, tempery, skóra, laka, drewno, róg, kość słoniowa powinny być oświetlone poziomem do 200lx. Natomiast akwarele, tekstylia, dywany, papiery, okazy przyrodnicze jako eksponaty najbardziej czułe na światło wymagają natężenia oświetlenia do 50 lx. Niekiedy stosuje się większe od podanych poziomy natężenia oświetlenia przy jednoczesnym skróceniu czasu wystawiania dzieła sztuki. Wykorzystuje się też układy ściemniające i sterujące, pozwalające na dostosowanie oświetlenia do aktualnych potrzeb oraz uwzględniające poziom oświetlenia naturalnego. Istotne jest również zapobieganie olśnieniu (oślepianiu) zwiedzających światłem bezpośrednim od źródeł światła lub odbitym od błyszczących płaszczyzn np. powierzchni
obrazów lub szyb ochronnych. Odbicia źródeł światła powstające w oszkleniach lub w lakierze ochronnym obrazów powinny tworzyć się poniżej poziomu oczu zwiedzających. Eliminację lub ograniczenie przeszkadzającego olśnienia można osiągnąć następującymi sposobami: oprawy oświetleniowe powinny być umieszczone powyżej obrazów, aby oświetlające je promienie padały pod kątem do pionu nie większym niż 30 o -35 o ; w przypadku opraw o dużej powierzchni świecącej, np. sufitów świetlnych, należy wybierać źródła o małej jaskrawości i stosować szyby silnie rozpraszające; pochylać obrazy o kilka stopni do przodu; oprawy oświetleniowe powinny mieć specjalne przesłony i rastry; w szczególnych przypadkach należy stosować oświetlenie pośrednie (rozproszone); W celu wiernego oddania efektu artystycznego prezentowanych eksponatów należy zwrócić uwagę na dobór odpowiedniej barwy światła. Uzależniona jest ona od poziomu natężenia oświetlenia. Światło powinno mieć tym wyższą temperaturę barwową, im wyższy jest poziom natężenie oświetlenia. W oświetleniu muzealnym mogą być stosowane barwy światła od ciepłej, poprzez białą, aż do barwy dziennej. Źródła światła powinny wiernie odtwarzać kolory oświetlanych przedmiotów (pierwszy stopień oddawania barw). SPRZĘT OŚWIETLENIOWY Pod tym pojęciem kryją się źródła światła, oprawy oświetleniowe oraz konstrukcje nośne dla opraw np. szynoprzewody, struktury, wysięgniki. Sprzęt oświetleniowy powinien przede wszystkim gwarantować uzyskanie zamierzonych efektów oświetleniowych, a zatem jego wzornictwo powinno być w miarę neutralne, nie konkurujące z wystawianymi eksponatami oraz integrujące się z wnętrzem. W oświetleniu obiektów muzealnych mogą być stosowane żarowe źródła światła (np. żarówki typu PAR, żarówki halogenowe z zimnym lustrem i szybką ochronną), świetlówki standardowe i kompaktowe, oraz lampy wysokoprężne (szczególnie lampy metalohalogenkowe). W zależności od koncepcji oświetlenia dostępne są oprawy o skupionym rozsyle światła (o zróżnicowanej rozwartości wiązki), o rozsyle szerokim lub oprawy (naświetlacze) specjalnie zaprojektowane do równomiernego oświetlania płaszczyzn pionowych. Oprawy zawierające źródła światła wysyłające poczerwień i nadfiolet ponad dopuszczalne wartości należy wyposażyć w filtry UV i IR. Dla uzyskania lepszych efektów przy eksponowaniu rzeźb (szczególnie przy wysokich lub długich eksponatach) polecane jest użycie specjalnych soczewek owalizujących wiązkę światła. Zmianę barwy światła można osiągnąć stosując kolorowe filtry. Natomiast ochronę przed oślepianiem zapewniają przesłony i rastry zakładane na oprawy. Wiele typów opraw wyposażonych jest w specjalne skale umożliwiające precyzyjne ustawienie kierunku ich świecenia (ważne np. przy wymianie źródeł światła). Oprawy mogą być umieszczane na szynach, strukturach, wysięgnikach oraz na stropie lub suficie podwieszanym. Z uwagi na możliwość uzyskania bardzo elastycznego oświetlenia,
dostosowanego do zmieniających się ekspozycji, polecane są szynoprzewody i struktury świetlne zawierające szyny. Istnieje cała gama systemów montażowych, od szyn zasilających, do których przyłączone są oprawy, poprzez różne warianty konfiguracji, aż do oświetlenia ogólnego z wbudowanych w sufit opraw kierujących światło pionowo w dół. Niektóre rozwiązania i przykłady sprzętu są podane na rysunkach. Nośnikiem oświetlenia oświetlenia jest podwieszona struktura z oprawami typu "uplight" do oświetlenia pośredniego realizującego równomierne oświetlenie sufitu oraz z naświetlaczami do bezpośredniego oświetlenia ścian. Struktura umożliwiająca górne i dolne mocowanie opraw realizujących oświetlenie pośrednie (góra) i bezpośrednie (dół). Szynoprzewód z reflektorem Reflektory asymetryczne Wallwasher - równomierne oświetlenie ściany - do świetlówek kompaktowych i żarówek halogenowych.
Nośnikiem oświetlenia są zamocowane na suficie szynoprzewody tworzące dwa prostokąty. Zewnętrzny prostokąt wyposażony jest w oprawy typu "wallwasher" zapewniające równomierne oświetlenie ścian. Na wewnętrznym prostokącie zamontowane są projektory do oświetlenia akcentującego rzeźb. Poprzez naprzemienne zestawienie naświetlaczy do żarówek halogenowych i świetlówek kompaktowych można uzyskać zróżnicowane natężenie oświetlenia na ścianie. Asymetryczne oprawy (wallwasher) na świetlówki liniowe z różnym usytuowaniem źródła światła w stosunku do odbłyśnika. Do oświetlenia służy linia opraw do świetlówek standardowych uzupełniona poprzez regularne rozmieszczenie opraw typu downlight do żarówek halogenowych. Dodatkowe oświetlenie akcentujące realizują symetrycznie rozmieszczone projektory.
Reflektor z adaptorem do montowania w suficie. Oprawy do stropów podwieszanych Do oświetlenia służą montowane na fryzie oprawy, Oprawy asymetryczne montowane na które działają jako naświetlacze ścienne, ale także wysięgniku poprzez raster pryzmatyczny kierują światło na sufit. OŚWIETLENIE OBIEKTÓW DWUWYMIAROWYCH Najczęściej prezentowanymi eksponatami są płaskie obrazy. Dla właściwego odbioru artystycznego niezbędne jest równomierne oświetlenie obiektu, zarówno co do poziomu jak i barwy. Sposób oświetlania obrazów zależy od ich wielkości, rozmieszczenia jak i architektury wnętrza. W przypadku eksponatów rozmieszczonych w dużych odstępach od siebie stosuje się oświetlenie każdego z nich oddzielnie, np. reflektorami umieszczonymi na szynach lub wysięgnikach. Ważne jest wtedy unikanie odbić kierunkowych, przeszkadzających oglądającym wystawę. Przy dużej liczbie obrazów rozmieszczonych swobodnie, można zastosować oświetlenie za pomocą naświetlaczy posiadających asymetryczny rozsył światła. Takie oprawy zapewniają równomierne oświetlenie płaszczyzn pionowych.
Równomierne oświetlenie ogólne pomieszczenia i doświetlenie ścian przez naświetlacze asymetryczne. Wersja praktyczna w dla stropów podwieszanych i dużej ilości obiektów na ścianach. Idea tylko punktowego oświetlenia ścian. Bardzo praktyczna tam, gdzie szczególnie chce się uwypuklić prezentowane obiekty. W celu wyeksponowania niektórych obiektów stosuje się reflektory kierunkowe, które zwiększają kontrast pomiędzy prezentowanymi obrazami a tłem. Niekiedy, z uwagi na szczególne wymagania konserwatorskie, do oświetlenia obiektów płaskich stosuje się jedynie oświetlenie ogólne. Można je uzyskać za pomocą tzw. Sztucznego świetlika lub opraw oświetlających sufit i dających po wielokrotnych odbiciach oświetlenie rozproszone. Ten ostatni sposób jest również praktyczny dla obiektów muzealnych, w których zachodzą częste zmiany rodzaju i usytuowania wystawianych eksponatów.
Oświetlenie ścian wraz z punktowym oświetleniem pozostałej przestrzeni. Całość zawarta w ramach jednej struktury przestrzennej. Połączenie punktowego oświetlenia ścian i koncepcji równomiernego oświetlenia pośredniego całego pomieszczenia. OŚWIETLENIE OBIEKTÓW TRÓJWYMIAROWYCH Dla obiektów tego typu (np. rzeźb) ważne jest pokazanie plastyki i przestrzenności eksponatu. Oświetlenie rozproszone te cechy przedmiotu zatraca. Podkreślenie kształtu obiektów trójwymiarowych uzyskuje się przez silne, jednostronne oświetlenie i wywołanie ostrych cieni własnych, łagodzonych przez źródło światła umieszczone z drugiej strony obiektu. Oświetlenie boczne powinno mieć różną intensywność z obu kierunków ponieważ w przeciwnym razie wypukłości mogłyby ulec spłaszczeniu, a nawet zaniknąć całkowicie. Wskazane jest stosowanie opraw wyposażonych w specjalne soczewki rozciągające wiązkę światła.
Obiekt przestrzenny (rzeźba) oświetlona w sposób punktowy, przez oprawy kierunkowe umieszczone na szynoprzewodach lub w suficie podwieszanym. Rzeźba oświetlona w sposób kierunkowy, w pomieszczeniu zastosowano również równomierne podświetlenie ścian. OŚWIETLENIE GABLOT Oprawy oświetlające gabloty mogą być umieszczane zarówno wewnątrz nich jak i na zewnątrz. Duże znaczenie ma ograniczenie przeszkadzających refleksów od pionowych i poziomych powierzchni szklanych. Można to osiągnąć przez odpowiedni dobór opraw i kierunku ich świecenia. Źródła światła umieszczone w gablotach powinny wydzielać jak najmniej ciepła. W przypadku oświetlania szczególnie wrażliwych na temperaturę eksponatów, np. okazów przyrodniczych, druków, stosuje się ostatnio systemy światłowodowe lub diody elektroluminescencyjne. Należy również zwrócić uwagę na odpowiednie rozmieszczenie opraw w gablotach, tak, aby światła nie były widoczne dla zwiedzających z normalnych kierunków oglądania. Sposoby oświetlania gablot z zewnątrz:
Oprawy oświetlające oszklone gabloty winny być rozmieszczane tak, aby źródło światła nie odbijało się w szybie i nie oślepiało patrzącego. Sposoby oświetlania gablot z wewnątrz:
Technika światłowodowa pozwala umieścić źródło światła w odległości do 15m od obiektu. Możemy zatem umieścić je w miejscu, z technicznego punktu widzenia najwygodniejszym, nawet w dolnej części gabloty. OŚWIETLENIE AWARYJNE We wnętrzach muzealnych oprócz oświetlenia podstawowego, eksponującego obiekty i podkreślającego architekturę, należy zapewnić oświetlenie awaryjne, na wypadek zaniku napięcia. Jest to konieczne ze względu na bezpieczeństwo dzieł sztuki jak i samych zwiedzających. Do tego celu mogą być zastosowane oprawy z wbudowanymi elektronicznymi przetwornicami i bezobsługowymi akumulatorami. Tego typu oprawy posiadają również znaki wskazujące drogę ewakuacji. W przypadku zasilania awaryjnego większej liczby opraw stosuje się stosuje się systemy zasilania grupowego.
Podane ogólne zasady pokazują, iż nie ma jednak gotowych recept na rozwiązanie kwestii oświetlenia, pasujących do wszystkich wnętrz muzealnych, gdyż każde z nich ma odrębny charakter, inna jest w nich organizacja ekspozycji, różne są eksponaty. Projekty oświetlenia będą zawsze projektami indywidualnymi. Najlepszym rozwiązaniem jest powierzenie wykonania projektu oświetlenia obiektu muzealnego firmom zajmującym się zawodowo techniką świetlną.