Licencja w prawie autorskim Naczelną zasadą, nie tylko polskiego prawa autorskiego, jest wyraźny podział praw autorskich twórcy na prawa osobiste i majątkowe. Te pierwsze chronią więź twórcy z utworem. Więź ta może zaistnieć wyłącznie między autorem a jego dziełem i z tej racji nie może zostać w żadnej formie przeniesiona na osoby trzecie. Co więcej, twórca nie może się jej nawet zrzec. Inaczej jest z prawami majątkowymi, obejmującymi uprawnienie do rozporządzania utworem i korzystania z niego, a także prawo pobierania z tego tytułu wynagrodzenia. Sama definicja autorskich praw majątkowych zakłada możliwość rozporządzania nimi, a więc korzystania z nich przez osoby inne niż twórca. Sytuacja, w której z autorskich praw majątkowych do utworu korzystają osoby inne niż twórca, może mieć różnorakie źródła. Może do tego dojść po stworzeniu dzieła, ze względu na warunki jego powstania. Zdarza się czasem, że ktoś inny - nie twórca czy współtwórca - nabędzie uprawnienia do korzystania z nowo powstałego utworu. Przykładem jest tu nabycie praw majątkowych przez pracodawcę do utworu stworzonego przez pracownika w ramach stosunku pracy, z chwilą jego przyjęcia (art.12 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku - dalej w tekście Ustawy), czy też nabycie autorskich praw majątkowych do utworu audiowizualnego przez jego producenta (art. 70). Takie nabycie kwalifikowane jest podobnie jak nabycie praw przez twórcę jako pierwotne nabycie praw majątkowych. Korzystanie z autorskich praw majątkowych przez osoby inne niż pierwotny podmiot praw autorskich może być następstwem jedynie zawarcia umowy o przeniesienie praw autorskich lub licencji. Na mocy umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych ich właściciel (twórca lub inny uprawniony) dokonuje przeniesienia przysługujących mu uprawnień w określonym zakresie, w którym sam pozbywa się ich definitywnie. Zakres przeniesienia praw zakreślają kryterium terytorialne i kryterium tzw. pól eksploatacji. Pole eksploatacji definiowane jest jako konkretny sposób korzystania z dzieła. Przykładowe wyliczenie pól zawiera art. 50 Ustawy; są wśród nich wymienione m.in.: w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu - wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową; w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono - wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy; w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 - publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Wyliczenie to uzupełnione jest w samej ustawie o kilka konkretnych przykładów (np. wybudowanie w
oparciu o projekt architektoniczny konkretnej inwestycji), nawet jednak te uzupełnienia nie zamykają katalogu, umożliwiając stronom dowolne uzgadnianie i modyfikacje zakresu przeniesienia praw. Ponieważ konstrukcja przeniesienia majątkowych praw autorskich nawiązuje do konstrukcji umowy sprzedaży, bez znaczenia pozostaje tu kryterium czasowe (trudno bowiem byłoby wyobrazić sobie np. sprzedaż samochodu na jakiś czas"). Kryterium czasowe ma jednak istotne znaczenie w innego typu dyspozycji prawami autorskimi - w licencji, która tym różni się od przeniesienia praw, że jej udzielenie nie pozbawia licencjodawcy uprawnienia do korzystania z dzieła w zakresie, w jakim udzielił licencji. Licencjobiorca uzyskuje upoważnienie do korzystania z utworu nie tylko na określonym terytorium i w określonym zakresie, lecz także na ustalony czas. Źródłem licencji może być zarówno umowa zawierana pomiędzy podmiotem uprawnionym a licencjobiorcą, jak i przepisy samej ustawy konstytuujące tzw. licencje ustawowe. Licencje ustawowe Jak wspomniano wyżej, generalną zasadą przepisów prawa, która ma zastosowanie do wszelkich prawem chronionych utworów, jest przysługiwanie pełni autorskich praw do utworu na wyłączność podmiotom pierwotnym prawa autorskiego lub innym, wyraźnie przez nie upoważnionym. Powszechnie obowiązującą jednak zasadą, wynikającą zarówno z konwencji międzynarodowych, jak i wewnętrznego ustawodawstwa poszczególnych państw, jest istnienie ograniczeń praw wyłącznych przysługujących twórcom i podmiotom praw pokrewnych. Ograniczenia te bywają różnie klasyfikowane, przyjmując najczęściej postać tzw. dozwolonego użytku (osobistego i publicznego) oraz licencji przymusowych. Przykładem takich licencji jest np. przewidziana w art. 2 ust. 4, dopuszczalność inspirowania się bez zgody twórcy jego utworem w celu stworzenia autonomicznego, w stosunku do dzieła inspirującego, utworu. Problematyce ograniczenia treści praw przysługujących twórcom i innym podmiotom uprawnionym poświęcone zostały także przepisy art. 23-35 Ustawy, które wprowadziły pojęcia tzw. dozwolonego użytku osobistego i dozwolonego użytku publicznego. Zgodnie z przepisem art. 100, wskazane wyżej instytucje znajdują również zastosowanie w odniesieniu do wszystkich praw pokrewnych. Dozwolony użytek (ang. fair use) polega na ograniczeniu monopolu właściciela praw autorskich oznaczającym zezwolenie na korzystanie - bez konieczności uzyskiwania jego zgody - z już rozpowszechnionego utworu pod ściśle określonymi warunkami i w ściśle określonych sytuacjach.
Przykłady licencji ustawowych Dozwolony użytek publiczny, obejmujący przede wszystkim prawo przedruku i prawo cytatu, ma na celu umożliwienie swobodnego dostępu do chronionych dóbr w interesie publicznym. Ustawodawstwa poszczególnych państw przewidują różne formy swobodnego korzystania z utworów - są one zazwyczaj związane z istotnymi potrzebami społecznymi, a w szczególności z potrzebą sprawnej wymiany informacji o bieżących wydarzeniach politycznych, kulturalnych i gospodarczych, potrzebami nauki, oświaty i kultury. Przepisy o dozwolonym użytku publicznym (art. 24-33) upoważniają określone w nich podmioty do korzystania z utworów. Eksploatacja ta nie wymaga uzyskania zgody podmiotu uprawnionego i jeżeli ustawa nie stanowi inaczej - uiszczenia wynagrodzenia. Zakres użytkowania z utworów musi się jednak odbywać przy zachowaniu wymienionych w ustawie przesłanek, a nadto w granicach wyznaczonych przez art. 34 i 35. Prawo przedruku Dozwolony użytek publiczny, w postaci prawa przedruku, reguluje art. 25 ust. 1 pkt 1 Ustawy, który stanowi, że wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji: 1) już rozpowszechnione: a) sprawozdania o aktualnych wydarzeniach, b) aktualne artykuły na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione, c) aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie. Pozostałe punkty ust. 1 tego artykułu zezwalają także na tworzenie i rozpowszechnianie, jednak z wykorzystaniem prawa przedruku często z połączeniem prawa cytatu: 2) krótkich wyciągów ze sprawozdań i artykułów, o których mowa w pkt 1 lit. a) i b), 3) przeglądów publikacji i utworów rozpowszechnionych, 4) mów wygłoszonych na publicznych zebraniach i rozprawach; nie upoważnia to jednak do publikacji zbiorów mów jednej osoby, 5) krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów. Prawo przedruku obejmuje więc na przykład przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych, które dotychczas nazywano przeglądem prasy. Co do zasady nie może to być przegląd i zeskanowanie całych artykułów. Charakterystyczne jest, że prawo przedruku, o którym mowa w zakresie wykorzystania
aktualnych artykułów (ust. 1 pkt b) może zostać przez właściciela praw wyłączone z dozwolonego użytku publicznego, jeżeli ten wyraźnie zabroni ich wykorzystania. Za korzystanie z utworów stanowiących aktualne artykuły na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione, oraz stanowiących aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie - twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Podstawowym warunkiem dozwolonego użytku publicznego jest to, że utwór powinien być wcześniej rozpowszechniony, aby nie naruszać podstawowego autorskiego prawa osobistego, jakim jest prawo do decydowania o jego publikacji. Za utwór rozpowszechniony, zgodnie z art. 6 Ustawy, uważa się utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. Warto zwrócić uwagę, że art. 25 ust. 1-3 odnosi się do takich środków masowego komunikowania, jak prasa, radio i telewizja, a nawet stosując je odpowiednio - do internetu - z tym że jeżeli wypłata wynagrodzenia dla twórcy nie nastąpiła na podstawie umowy z uprawnionym, wynagrodzenie jest wypłacane za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Prawo cytatu Zgodnie z artykułem 29 ust. 1 Ustawy, wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Konstrukcja ta pozwala na eksploatację utworu bez wymogu uzyskania zgody twórcy, jak i (w przeciwieństwie do opisanego wyżej prawa przedruku) bez konieczności wypłacenia mu stosownego wynagrodzenia. Działanie takie możliwe jest jednak tylko w sytuacji, gdy spełnione są następujące przesłanki: przytoczone są urywki lub drobne utwory w całości, spełniony jest cel cytatu, jakim jest np. wyjaśnienie lub nauczenie, cytat jest umieszczony w utworze stanowiącym samoistną całość. Przyjmuje się, że wskazanie źródła cytowanego fragmentu powinno być dokonane w sposób niebudzący wątpliwości co do autorstwa utworu, jak i źródła pochodzenia w odniesieniu do każdego cytowanego fragmentu. Oznaczenie takich fragmentów następuje najczęściej przez ujęcie ich w cudzysłów, tak aby możliwe było wyodrębnienie cytowanych fragmentów w ramach całego utworu. Rozmiar przejmowanego (cytowanego) utworu nie może zastępować jego lektury.
Brak oznaczenia autora cytowanego utworu, w sytuacji gdy z układu pracy nie wynika, że dany fragment pochodzi od innego twórcy, może stanowić akt przywłaszczenia autorstwa (plagiat). Dozwolony użytek prywatny Zakres dozwolonego użytku prywatnego w prawie polskim określa art. 23 Ustawy, zgodnie z którym Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym". Ustawodawca w ust. 2 tego artykułu precyzuje jednocześnie, że Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego". Przykładem dozwolonego użytku prywatnego jest np. przesłanie pliku z ulubioną piosenką przyjacielowi celem podzielenia się z nim poglądami na temat piosenki. Przekroczenie dozwolonego użytku Jeżeli zapożyczenie z utworu nie mieści się w granicach opisanego wyżej dozwolonego użytku, należy uzyskać zgodę podmiotu autorsko uprawnionego do dzieła. Twórcy lub innemu podmiotowi autorsko uprawnionemu, z którego utworu korzystamy, przysługuje prawo do wynagrodzenia. Licencje umowne O ile do uzyskania licencji ustawowej wystarczy prawidłowe zastosowanie przepisów Ustawy, o tyle do uzyskania licencji w zakresie przekraczającym zakres dozwolonego użytku niezbędne jest zawarcie z podmiotem uprawnionym odrębnej umowy. Jak już wspomniano wyżej, umowa powinna dokładnie określać zarówno zakres przedmiotowy udzielonej licencji (pola eksploatacji, na których licencjobiorca może wykorzystywać utwór), jak i jej zakres terytorialny i czasowy. Zgodnie z treścią art. 67 ust. 1 Ustawy, twórca, na mocy umowy licencyjnej, może udzielić upoważnienia do korzystania z utworu na wymienionych w umowie polach eksploatacji z określeniem zakresu, miejsca i czasu tego korzystania. Wobec braku odmiennych postanowień w umowie licencyjnej wskazujących np. na jej brak ograniczeń czasowych, upoważnienie do korzystania z utworu wygasa po upływie 5 lat od daty wejścia w życie umowy. Ustawodawca w art. 67 ust. 2 wprowadza rozróżnienie licencji wyłącznych i niewyłącznych. Tylko w przypadku wyraźnego wprowadzenia do umowy, w formie pisemnej, odpowiedniego postanowienia co do wyłącznego charakteru licencji bądź postanowienia wyraźnie sprzeciwiającego się udzielaniu dalszych licencji przez licencjodawcę, dopuszczalne jest zakwalifikowanie danej umowy jako umowy licencyjnej wyłącznej. Możliwe jest zawarcie wielu umów licencyjnych wyłącznych przez tego samego licencjodawcę z zastrzeżeniem, że umowy te będą
obejmować różne pola eksploatacyjne lub będą odnosić się do różnych obszarów. Sublicencje Umowa licencyjna poza ww. zakresami, które można jeszcze rozszerzyć np. o prawo do dokonywania zmian w dziele, powinna także wyraźnie stanowić o możliwościach dalszego dysponowania licencją przez licencjobiorcę. Powyższe zagadnienie nie ma znaczenia przy umowach przenoszących autorskie prawa majątkowe z racji definitywności tego przeniesienia - nabywca tych praw, podobnie jak właściciel kupionego samochodu, może go w dalszej kolejności sprzedać dowolnej osobie. Nie ma także zastosowania do licencji ustawowych, o których mowa powyżej i które z natury swej są nieprzenoszalne. Licencje umowne, które z istoty swej zakładają ograniczoną możliwość korzystania z utworu, mogą być jednak przedmiotem dalszego obrotu, stąd istotne jest określenie zasad i granic takich możliwości. Strony mogą w umowie licencyjnej ustalić, że licencjobiorca będzie miał prawo do zbycia nabytych przez niego uprawnień na rzecz podmiotów trzecich, nie pozostawiając ich dla siebie (konstrukcja analogiczna do przeniesienia praw), co nazywane jest potocznie sprzedażą licencji. Może on także w umowie uzyskać uprawnienie do udzielania tzw. dalszych licencji (sublicencji), zezwalając na ich podstawie na korzystanie z utworu w zakresie nieprzekraczającym jego własnych uprawnień określonych umową licencyjną łączącą go z jego bezpośrednim licencjodawcą, samemu jednak nie wyzbywając się tych uprawnień. Co się dzieje, gdy strony zapomną o uregulowaniu tej kwestii w umowie licencyjnej? Zasadnicze znaczenie ma tutaj brzmienie art. 67 ust. 3 Ustawy, który nie pozostawia złudzeń i mówi, Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, licencjobiorca nie może upoważnić innej osoby do korzystania z utworu w zakresie uzyskanej licencji". Jeżeli jednak zapis o możliwości przeniesienia praw z licencji lub udzielenia sublicencji znajdzie się w umowie licencyjnej, należy także pamiętać o tym, że w każdym razie licencjobiorca nie będzie mógł, dysponując własną licencją, wyjść poza jej zakres. Zawierając umowę sublicencyjną czy kupując licencję, należy się więc upewnić, czy zakres przedmiotowy, terytorialny i czasowy takiej umowy mieści się w zakresie posiadanych uprawnień dysponenta licencji. W razie bowiem jego przekroczenia dyspozycja wykraczająca poza uprawnienia dysponenta licencji będzie nieskuteczna wobec nabywcy, który wykorzystując utwór w zakresie takiego przekroczenia, będzie ponosił odpowiedzialność za wykorzystanie utworu bez zgody twórcy, bez możliwości powołania się przez niego na zawartą z dysponentem licencji umowę. Patrycja de la Rosa Jimenez
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) radca prawny Departament Prawa Ochrony Własności Intelektualnej i Przemysłowej Kancelaria Prawna BSO Prawo & Podatki Jeśli widzisz błąd w artykule, prosimy o e-mail'a na adres een (at) parp.gov.pl Artykuł pochodzi ze styczniowego Biuletynu Euro Info 2011.