Indo-Polish Chamber of Commerce & Industry

Indo-Polish Chamber of Commerce & Industry 2009

Redakcja JanuszKrzyowski Projektokadkiirysunki BarbaraJarosik Rysunkiinstrumentówindyjskich KatarzynaSzwarc Korekta DanutaWdowczyk Skadkomputerowy PiotrSzurgott Copyright2009:JanuszKrzyowski WydanieI,Warszawa2009 Kada cz tej ksiki moe by reprodukowana lub przenoszona w jakiejkolwiek formie na wszelkie noniki elektroniczne, mechaniczne lub inne stworzone teraz lub w przyszoci, wczajc kserokopiowanie, nagrywanie i wszelkie inne systemy magazynowaniaiodzyskiwaniainformacji,bezwczeniejszejpisemnejzgodyautora. Wydawca IndoPolishChamberofCommerce&IndustryiSubamarus ISBN8360440085 Spistreci ModeidojrzaelataTansena Gwalior SwamiHaridas Rewa TanseniHussaini PierwszykoncertTansenanacesarskimdworze TansenradziAkbarowi Birbal Przesuchanienacesarskimdworze Tansen,Birbal,AkbaricarRosji Zeoko Jakiinstrumentgranajadniej Czymoliwyjestwiatbezmuzyki Ktojestnajlepszymmuzykiem Koncertognistejragi LegendaoTaniiRiri MiraBai FaiziiTansen MaiBano SurdasiTansen 9 18 24 30 37 45 51 53 62 65 68 71 73 75 79 81 85 89 91 92

BaijuBawara 101 BaijuiTansen 106 Mistrzowskikonkurs 108 Agra przeszomuzyczna 111 FatehpurSikri 114 PrzeklestwoZariny 121 Zahra 127 SzejkDaraiAsadKhan 136 Tansenjakoreformatorklasycznejmuzyki IndiiPónocnych 138 PotomkowieTansena 146 Sownik 155 Podzikowania PanuAmbasadorowiIndiiwPolsce AnilowiWadhwa zawspieraniezbieraniamateriaówdotejksiki ijejpisanie,odmomentupomysunajejpowstanie. PanuJ.J.Singhzayczliwesponsorowaniejejdruku. IndianCouncilforCulturalRelationswNewDelhi zaprzyznaniestypendiumnapobytwgwaliorze wczasiefestiwalutansenaw2008roku. PanuPushkarLelezPuna,jednemuzlaureatów tegofestiwalu,zapiknekontynuowanietradycji muzykitansena.

ModeidojrzaelataTansena WmaejwsiBehatnapoudnieodGwaliorumieszkawywo dzcy si z bramiskiej kastypiewak o nazwisku Mukundra Mishra.Cieszysiszacunkiemokolicznychmieszkacówicht niebyzapraszanynaróneuroczystocirodzinneireligijne.ten ludowymuzyk,braminzpochodzenia,znawielemodlitwihym nów,jaknabraminaprzystao.szczególnielubipadmapuran, awniejhymndosaraswati boginimuzyki.mianadziej,e moewprzyszocichojednozjegopotomkówbdziemiao wikszy od niego talent muzyczny i nim bdzie czcio bogów. CzstopowtarzawichymndoSaraswati: O,DewiSaraswati,wiatówochrono, cowbiaegokwieciaoplotach, nabiaymspoczywaszlotosie, wbiaeotulonaszaty; O,Dewiprzedwieczna,jasnymnamaszczonabalsamem, zbiaymwdoniróacemiwincudown, bieljaniejcaprzeczyst, wnienezdobnaklejnoty; TobieSiddhyiGhandarwy,tytanyibogi, wieszczowieimdrcy,chwaoddaj iwpieniachsawtwojgosz, bduwielbiana,onienobiaasaraswati! 9

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii ModeidojrzaelataTansena KtotymhymnemDewiSaraswati, ojutrzencesawi,popoudniuizmierzchu, tenwiedzposidziewszelak. PrzekadWandaDynowska Niebyonjednakczowiekiemszczliwym,gdykochajca onaniedaamudotdpotomka.przyjacieleporadzili,abyuda si po porad dowitego ma Mohammeda Gausayjcego wgwaliorze. By on co prawda muzumaninem, ale jego zac no i skuteczno rad szanowali wszyscy mieszkacy okolicy. Zacnytenmwysuchastrapiebraminaiprzekazamuwda rzecennytalizman. Wego,Mishradi,izawinarcetwejony.Módlciesi opotomstwoirozdajciepewnsumpienidzyokolicznymbie dakom.modlitwaidobreuczynkisprowadznawaszdomupo mylnoispenisiwaszemarzenia.mamnadziej,enieza dugo. Taksitestao.Nieminrok,arodzinamogacieszysi nowo narodzonym synem. Pewnego dniaona zapytaa dum negoojca: Czyniewydajecisi,enaszmalec,gdypaczematakisil nyimelodyjnygos?nazwijmygoramnatulubtanna,dobrze? Myl,eTansenbdziebrzmiaobardziejdostojnie od par ojciec i oboje rodzice dalej zachwycali si piknym pa czemmalca. Wdniu,kiedyssiedzipostanowilizoyszczliwejrodzi niewizytigratulacje,caydomnapenisigwarem,asudzy niemoglinadyzserwowaniemsodyczydlagoci. Chopiecrósszczliwieibyniezymurwisem.Niezbytsi przykada do nauki, a ojciec, który stara si wpoi mu litery alfabetudawanagari,nielesifrasowajegomaymipostpami wczytaniu.chopiecmiajednakinnpasj.przepadazapie wemptaków,ryczeniemkrów,anawetudaomusipodsucha i naladowa ryk tygrysa. Po pewnym czasie bez specjalnego trudu potrafi imitowa te wszystkie dwiki, co bardzo gnie waoojca,gdyuwaatozabazestwo.dopieroswamihari das,zaskoczonymuzykalnocichopca,wytumaczyzatroska nymrodzicom,eichsynmoezostawielkimmuzykiem,iza proponowa, aby pojecha z nim do Brindawanu, gdzie bdzie znimmieszkajakouczeizapoznasizzasadamitegoszla chetnego zawodu. Kiedy rodzice na to przystali, Tansen przez kilka lat pozostawa w aramie Haridasa i ksztaci swój talent muzyczny. Tansen wsuchiwa si, jak mistrzpiewa pieni na czeiwy: Tyjestojcem,tyjestmatk, tyjeststarszymbratem, tyjestcaympokrewiestwem, typiknocikobiet,obfitocibogactw. Tyrodzin,przyjaciómi,domem. ródemmdrociczystej mdroci,któranasprowadzi. Tyjestzotem,klejnotem,per... Wtomojeciao,wtndznglin zstpie,jakobybyowitynizezota, abyukoimnietakbogoiocali, opanieaski,klejnocienajczystszy. Smutekinarodziny,mierizud Odsuneodemnie,abymstasiwolny. 10 11

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii ModeidojrzaelataTansena wiatobogosawione!schroniemsiprzytobie Ijunigdynieodejd. PrzekadZygmuntKubiak GoswamiPannalalwspomina,eSwamiHaridas,którymiesz kawbrindawanie,miaomiuuczniów.bylito Baiju,Gopala, Lala, Madana Rai, Ramdasa, Divakara Pandita, Soma Pandita, Tanna Misra oraz Raja Sauka Sainji. Kolejnym nauczycielem iduchowymgurumodegomuzykamiabyjakobymohammed Gaus.Istniejejednakwielumuzykologów,którzykategorycznie twierdz,e Mohammed Gaus nigdy nie by duchowym guru Tansena. Jaktowhistoriiindyjskiejbywa,wielefaktówopartychjest nalegendach,gdywkrajutymnieprzywizywanowielkiejwagi dozapiskówkronikarskich.niebyoksigmetrykalnych,atylko wadcymieliswoichkronikarzy.ztegopowodunieznamydokad nejdatyurodzintansenasrozbienocicodoroku,wktórym uszczliwiswymprzyjciemrodzinmukundrymishry. Pewnejest,ebyonuznawanyzajedenz klejnotówcesar skich Akbara, a lista tych wspaniaych ludzi przedstawiaa si nastpujco: 1. Tansenjakopierwszy,nadwornymuzyk 2.Dasvantjakowielkimalarz 3.RadaTodarmal geniuszwsprawachfinansowych 4.AbduusSamad,wspaniaykaligrafitwórcaobrazów nacesarskichmonetach 5.Abu`lFazlAllami,wiernyipracowityhistoryk 6.Faizi,wielkipoeta 7.MirFarehullahShirazi,filozof,lekarz,astronom 12 13

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii ModeidojrzaelataTansena 8.RadaMaanSinghzaswrycersko 9.Birbalzadowcipicenneyciowerady. WTavarikhayKulliyatiMuntakhbutvarikhaynapisanychprzez AlBadayuniwczasachAkbarawspomnianejest,eTansenotrzy maswójprzydomek Tansen odvikramejeeta(panowaniewla tach1516 1523),synaRadyMaanSinghTomarazGwalioru. Tansennajprawdopodobniejwpóniejszychlatachswojego yciauczysimuzykiodgovindaswami.govindbynastpc VallabhaSampradayaiywBrindawanie.AlBadaonipisze,e Adil popularne imi sutana Mohammada Adila, rady Biharu (panowanie1549 1556),bywielkimmistrzempiewuitaca.Mian Tansenprzyznawasidobyciajegouczniem.Ztegowywnio skowamona,esutanmohammadadilbyteprawdopodob nienauczycielemmuzykitansena. Historyk angielski Smith w swojej ksice Akbar, Wielki Mogo wspomina,etansenwikszowczesnejedukacjiotrzy mawaniewszkolezaoonejprzezmaansinglawgwaliorze. PokocowejedukacjiuSwamiHaridasa,nazwiskoTansenaijego sawa rozszerzya si na cae Indie, a przede wszystkim wród kalawantówwieku(mistrzówsztuki).tenfaktzostazauwaony przezakbaraicesarznatychmiastrozkaza,abytansenzosta przyjtyjakomuzykdworu.jalalkhanqurchi,którybyulubio nymsugakbara,zostawysanyztaskawprobdorady wceluprzywiezieniazesobtansena.kiedyradaotrzymakró lewskwiadomo,uznawysanietansenazawielkihonor.wraz zmuzykiemprzesacesarzowiodpowiednieprezenty,takiejak wartociowabiuterialubobrazy,dataketansenowiodpowied nie instrumenty i zrobi go depozytariuszem tych prezentów. TansendotarnadwórAkbaraw1562roku.Wieluhistorykówtych 14 15

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii ModeidojrzaelataTansena czasówwymieniaotdatjakodzieowielkimznaczeniupod czaspanowaniaakbara.iqbalnamamówi,eakbardatanse nowinapierwszymspotkaniukrore(indyjskieokrelenieliczby 10000)dam,równedwómlakh(indyjskieokrelenieliczby100000) rupiilub6000perskichtomanów. Tansen okrelany by nazwiskami takimi jak Tanna Misra, RamtanuTrilochanaiTanSingh.Jednaknazwisko,podktórymna zawszezostaniezapamitanyiwielbiony,jestmiantansen.uwa ano,enazwiskotansenmawielkieznaczenie,poniewawie siwpewiensposóbzjegoumiejtnocipiewania.ustadmush taqalikhanmówi,ewierzysi,itansenotrzymaswójtytu, poniewajegotanas(pieni)byybardzoefektowneiperfekcyjne. Tanoznaczatanas,asennajcieszykoniecmiecza.Stylpiewa niatansenaiszybszepartiejegopienibyytakdoskonae,e wbijaysiwumyssuchaczajakmiecz.koniecznejesttuwspo mnienie,etansenbyznanyjako MianTansen albozpowodu jegoprzejcianaislam,albozszacunku,jakibymuokazywany przezdworzanakbarawtymczasie.wielerag(stylwindyjskiej muzyceklasycznej)stworzonychprzeztansenamiaoprzedna zwmian,np.miankimalhar,miankitodi,miankisarangitp. Jednazlegendpodaje,eTansenzostaoenionyzcórkce sarza Akbara, Mehruniss. Wedug tej opowieci Tansen przy bynadwórakbaraprzeciwkoswojejiradymansinghawoli iniechtnietuwystpowa.abyzachcigodopiewania,córka Akbara,kiedywiedziaa,eTansenjestwpobliupiewaarag niepoprawnie.tansenniemógtegoznieipewnegorazuza brainstrumentzrkmehrunissyizaczpiewaragbahant w sposób waciwy. Akbar take by w pobliu i nie móg si powstrzymainiepochwali Tansena.JednoczenieAkbarda mujednokrorerupiiirkcórki. To bardzo tajemnicze i intrygujce,e z niektórych relacji wywnioskowamona,itansenniebynajlepszymwródmu zykówwczasachpanowaniaakbara.jednoczenieuznajemygo za najlepszego wród wszystkich muzyków przeszoci, przy szoci i teraniejszoci. Jednak wnioskuje si,e relacje prze ciwko Tansenowi s stronnicze a muzycy i historycy tamtych czasówbyliniesprawiedliwiizazdroniotansena. 16 17

Gwalior Gwalior PonadstokilometrównapoudnieodAgry,nawielkiejskale GopagiriwznosisinajwikszyzamekwIndiach.Miasto,znaj dujcesiupodnóapospnejskay,zaoonezostaonajpraw dopodobniejjuwivwiekuprzezradpuckiegoksiciasurad Sena.Cierpiaonjakobynanieuleczalnytrd,leczmieszkajcy w okolicywity m i asceta Gwalipa uzdrowi ksicia, a ten zwdzicznocinazwanowemiastogwaliorem.fortnadmia stemsystematycznierozbudowywanywrazzcaokolicdopo cztkuxviwiekuprzechodzizrkdorkrónychnajedców igrabieców.dopieroradpuckiwadcaklanutomarów Man Singhprzyozdobifortecwspaniaympaacem,którymimoznisz cze,nadalbudzizachwytzwiedzajcych.odpoowyxviiiwie ku a do powstania niepodlegych Indii znajdowa si we wo ciach dynastii Sindia. W fortecy zachoway si pikne czci dawnegopaacumansinghaikilkamonumentalnychbramdo wiodcych, a najadniejsze s: brama Alamgira i brama soni. Nazwa Gwalior w przeszoci bya powodem do dumy tamtej szychradów,alemiaonwswejhistoriirównieokresybudz ce strach i odbierajce nadziej. Znajdowao si w nim przez dugiczascesarskiewizieniemogoów.kazamatypodzamkiem, które zwiedza teraz mona bez obawy, byywiadkami mro cych krew wyach historii. Do dzisiaj jakoby mona w nim usysze jki skazanych ksit wydawanych w rce trucicieli, gwatownikówiwreszciekatów.najsynniejszymiwiniamibyli czonkowierodzinycesarskiejmuhamadsultanimurad.pierw szyznich ambitnyiutalentowanysynaurangzebazostaosa dzonywwizieniu,gdycesarzbasi,emodzienieczechcego pozbawiniebawemtronu.kazawiniasystematyczniezatru waopiumiabyobserwowapostpytruciaispustoszeniawzdro wiu,jakiesubstancjawywouje,nakazasporzdzacomiesiczny portretsynaiprzysyagosobiedodelhi.murad bratcesarza Aurangzeba spdzituatrzylataswegoycia.cesarskaaska pozwalajcamuumilatenczaszukochankonkubin Sarsati Bai doprowadziaksiciadomierci.wsytuacji,gdyzwolen nicyumoliwilimuucieczkposznurowejdrabiniezlochu,aza muremoczekiwananiegodziarskiko,muradpostanowiczu lepoegnasizeswukochan.tajednakzpowodurozstania podniosatakilament,ezaalarmowanestraeodkryytajemny planiujyksicia.tozadoprowadziodowciekocimciwego Aurangzeba,którypoleciniezwoczniestracibrata. Wrómyjednakdonaszegobohateraidomuzyki,którasilnie wiesizgwaliorem.wpustelnipodmiastem,mieszkawxvi wiekuwity m Baba Gaus, który by równie doskonaym muzykiem.bywaonczstymgociemnadworzeradygwalioru, gdzie dawa koncerty. Mimoe Pir Gaus by mahometaninem cieszysirównieolbrzymimszacunkiemuhinduistów.jemu towanierodzicetansenaprzynieliniemowl,proszcobo gosawiestwodlaniego.gdypooonomumalcanakolanach ascetazapadwmedytacj.naleynadmieni,ezwykonu beteliustajegobyyzaczerwienionesokiemztegoprzysmaku. Kiedynachylisinadmalcemiszeptajakiemodlitwy,kropla czerwonegosokuspadanawargimaego.zgromadzeniwchatce ascetywieniacyodczytalitozdarzenie,jakoznakdanyodboga, emalecbdziekimniezwykym,bymoepiewakiem skoro wargi jego zostay naznaczone, a na pewno znajdzie on swoje przeznaczeniewwielkimwiecie,aniewskromnejwioscebehat. 18 19

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Gwalior Jakkolwiekbyo,towanienadworzemaharadówGwalioru rozwina si tradycja muzyczna, a z ni i szkoa muzyczna gharana,majcaswójniepowtarzalnystyl.jejostatecznymwytwo rem by stylpiewania rag khajal, jaki znamy obecnie i który moemyrzeczywicieudokumentowahistorycznie.wedugnie którychautorówmuzycznychopracowa(tobiasz)liczne,cho niedokadnewzmiankiwskazujnauprzednimigracjtegostylu zlucknow,gdziezkoleiznalazsionbymoepodwpywem reform estetycznych w muzyce, jakie miay miejsce na dworze cesarza Mohammada Shaha w Delhi pod koniec XVIII wieku. Otym,coprzybyszezLucknowzastaliwGwaliorze,niewiemy zbytwiele.ródawskazujnato,econajmniejodxvwieku miastotobyowanymorodkiemmuzycznym.moetowska zywanaistnienienadworzegwaliorskimbogatychtradycjimu zycznych,zwizanychnajpewniejzdhrupadem,wczasachprzed przybyciem muzyków z Lucknowpiewajcych khajal i osta tecznewyparciestarejstylistykiprzeznow,bdteczciowe ichpoczenie.stylgwaliorczykówcharakteryzujejuwpierw szymkontakciewietlistoipewnegorodzajuprostota.wiara wnijestpodstawestetykigharanyzgwalioru,bronicejsi przed zbytnim przeintelektualizowaniem procesu urzeczywist nianiaragi.toostatnie potrafiby bardzomanieryczneunie którychindyjskichartystówiostateczniedoprowadzadozatar ciaestetycznejesencjiragi.obokszlachetnejwstrzemiliwoci wkonstruowaniuutworu,taszkoazawszeodznaczaasiumia remwsamejliczbieprezentowanychrag.oszczdnotawyraa si w uywaniu przez nich skromnej kolekcji dobrze znanych, rodzinnych rag,takichjak:alahya Bilawal,Yaman,Bhairav, Sarang, Multani, Shri, Bhupali, Kamod, Hamir, Basant, Paraj, Gaud Malhar,Miyan ki Malhar,Shankaraetc. Dla przykadu przytoczmy tu rag Basant, tak jak zwyk j piewatansen: O,mojaprzyjacióko,chodmydoaltanki gdziekrysznazradhbawisikoloramiwiosny. Radhauosobieniepiknaiwiernocinosibransolety ipiknegirlandykwiatówadorujcej. Pszczoywszdobylskieprzemierzajogród ARadhaiKrysznadoczylidzidoSaalVana. Stusowiki,papugiigruchajcegobie. PszczoyunoszsiponadHarim. MianTansenswawolitu,piewajcragBasant. Bogosawikadego,ktojestwiadkiemtejsceny. Nieco za miastem stoi wspaniae mauzoleum Mohammada Gausa(HadiegoHamidaudDina,zmaregow1562roku).Gro bowiecma30metrówdugoci,zomioktnymiwieaminaro gachipawilonamina2pitrachzprzodu.budowlprzykrywa wielkakopua,caozdobionajestaurowymiekranamizmar muru. Jest on przykadem stylu architektury mongolskiej z jej wczesnego okresu. Niedaleko niego pod drzewem tamaryndo wymwidaniewielkprostoktnpaszczyznzkolumienkami itojestwanieskromnygrobowiectansena.przykrywajcaka miegrobuzielonatkaninaniepozostawiawtpliwoci,eley tampogrzebanymuzumanin,boprzeciezmarywyznawcahin duizmubybypomiercispalony,aprochyjegozostaybywsy panedorzeki.tamaryndowiecrosncynadskromnymgrobem Tansenajestoddouogooconyzlici.Powodemtegojestprze konanie,enaleyulicietegodrzewa,abyrozwinwsobie talent muzyczny. I liczne rzesze modych muzyków, aby by 20 21

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Gwalior w przyszoci uznanymi wykonawcami, sigaj coraz wyej po owelicie.niedalekoodgrobowcamistrzacorokwgrudniuod bywasiwielkiogólnoindyjskifestiwalmuzykitansena.licznie zgromadzona pod wielkim namiotem publiczno, siedzc na przykrytejbiaymitkaninamimurawie,przezbliskotydziesu charónychwykonawców,azwycizcywtymkonkursienagra dzanisbiaymijedwabnymiszalami.namnienajwikszewra eniezrobimodypanditpushkarlelezpuny.abyocenijego talent,monaposuchawinternecienayoutubewjegowy konaniuragjogkaus. RódradówSindiazbudowanaprzeomieXIXiXXwieku wniedalekiejodlegociodfortecydwaeleganckiepaace.jeden bypaacemrzdowymrady,adrugi,owyrafinowanejelegancji, prywatnym paacem rani. Potomkowie tego rodu nadal miesz kajwjednymskrzydlepierwszegopaacu,acentrumipozostae skrzyda zajmuje obszerne muzeum. W paacu rani mieci si jedenznajpikniejszychhoteliwindiach.ijatambyem,birjani jademilassipiem! 22 23

SwamiHaridas SwamiHaridas WBrindawaniemieszkasynnyasceta,którybyjednocze niewielkimmuzykiem.swamiharidas,botoonimmowa,cae swojeyciepowicisubiekrysznieiuczeniumuzykiipiewu najzdolniejszychuczniów,polecanychmuprzezinnychnauczy cielizcaegokrólestwa.rzadkoopuszczaswojaaram,chyba e udawa si na pielgrzymk do którego zewitych miejsc Indii.Wczasiejednejztakichpodróy,gdydrogawiodanapo udnieodgwalioru,przechodziliprzezgstylas.naglewpobliu rozlegsidogonyryk,apóniejmruczenietygrysa.wszy scyuczniowiestruchleli.przestraszysitenauczyciel.miaon jednaksuchabsolutnyicogozastanowiowowychtygrysich porykiwaniach.suchauwanie,auczniomnakazabycicho, cijednakitakgosuzsiebieniemogliwydobyistalijakska mieniali.mistrz,odziwobezwidocznegolku,zaczzbliasi domiejsca,skdpomrukiwaabestia.nakoniecrozsunkrzaki, awtymczasiewieluuczniówzaczopopakiwacichutkoiju nieomalwidzielinauczycielawpaszczystrasznegozwierzaludo jada.wszyscysiniepomierniezdziwili,kiedyichguruzkrza kówwycignmaegochopca,którymacharozpaczliwierko maiprzepraszaharidasa.chopcemtymbytansen,którybdc wyjtkowo uzdolniony muzycznie, nauczy si naladowa od gosyzwierzt.zademonstrowatozresztzaraz,imitujcpiew ptaków,gosywiatruigodowepienijeleni.mistrzzada,aby chopieczaprowadzigodoojca.wiebehatbyaniedaleko.urwis jednakprzezcayczasbasi,enauczycielbdziesinaniego skary,aojciecprzetrzepiemudothi.taksijednakniestao. CzcigodnymuzykgratulowaMarkandajowiMishraijegoonie, e maj tak uzdolnionego syna i zaproponowa,e bdzie go uczy muzyki, a to na pewno w przyszoci otworzy mu drog dowielkiejkariery.sawaswamiharidasawowymczasiedocie raadonajdalszychzaktkówkraju,nicwicdziwnego,eojciec przysta na t wspaniaomyln propozycj. Tansen pamita bdzie,jakwanyjestdlamodegoczowiekaguru mistrzkszta ccyjegodusz: Pokornybd,swego ja wyzbyty, wspóczuciapeenisubieoddany; mocno,nieustraszenieidwyciabój, dzielnoibohaterstwototwojezawoanie. Religijneformyipusteodrzurytuay, ciasnewierzeniaiprzesdówrój. Zsercemwybaczajcymkuludziomid, leczwnajgbszejwierzenieugitybd. Agdyprawdziwyprzyjmieciguru, ciekakuprawdzielekkjubdzieiatw Dadu(1544 1603).PrzekadWandaDynowska Tansenokoodziesiciulatpraktykowapiewigrnasita rzepodkierownictwemswamiharidasa.kiedyjednaknadesza wiadomo,e ojciec jego jest chory, mistrz zgodzi si, aby mody muzyk móg pojecha w rodzinne strony. Gdy dojecha do domu, ojciec by ju ciko chory, ale ucieszy si z wizyty syna. Drogi Tanna, ciesz si,e twojeycie ju biegnie torem gwarantujcymcispokojnprzyszo.pamitaj,ezdobyciedo 24 25

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii SwamiHaridas skonaociwkadymzawodzieikadejsztucewymagaogromu pracy.bezniejniczegosinieosignie.nadrogopowiemcipo uczajchistori. WkrainieKoalaypewienczowiek,któryzmarizna lazsiwpiknymmiejscu,otoczonywszelkimiwygodami izbytkiem.podszeddoniegoubranywwytwornszat modzieniecioznajmi,emoetumiewszystko,czego zapragnie;kadprzyjemnoikadpotraw,kadroz rywk.czowiekbyzachwyconyi próbowawszystkich smakoykówiwszelkichrozrywek,ojakichmusinaziemi nawetnienio.nakoniecjednakznudziogotowszystko setnieiwezwawszymodzieca,którygoobsugiwa,po wiedzia: Znudziomnietowszystko.Muszmiejakiezaj cie.jakpracmoeszmida? Obsugujcysmutniepokiwagowiodpar: Przykromi,panie.Tojedynarzecz,którejniemo emydlaciebieuczyni.niematutajadnejpracy. Natoczowiekodrzek: wietnie,równiedobrzemógbymbywpiekle. Obsugujcypowiedziaagodnie: Atymylae,egdziejeste? Pamitajwicsynu,emaszwSwamiHaridasieserdecznego przyjacielaizwracajsidoniegozawszeorad,jelitylkozaj dzietakapotrzeba.dbajomatk.cieszsi,emamprzysobie syna.bdziemiaktozapalistospogrzebowy,gdyodejd. WkrótkimczasiepomierciojcazmararównieTansenowi matka.pozostasam.postanowidalejksztaciswojeumiejt nocimuzyczne.przedrozstaniemposzedjeszczedomoham medagausa,abysiznimpoegna. Mójdrogi powiedziastarymistrz. Terazjabdciza stpowaojca.zostawmymdomuidoskonalswójtalent. Taksitestao.Tansenprzezdwalatamieszkawskrom nejchaciewitegoipoznawapodjegookiemtajnikinowych ragiteorimuzyczn,ajegotalentrozkwitwpeni.czstopie wamistrzowihinduistycznehymnydoiwy: On,Panwieków,WadcaParwati, otozstpiwswejasce,abymnieprzygarn, wicjuprzednikimniepochylgowy, tylkojegoczcibd. Jestemwródjegosug,wicbdsipawiwradoci, taczybdipiewa. Wtomojendzneciao,wtndznglin, zstpie,jakbybyowitynizezota, abyukoimnietakbogoiocali, O,Panieaski,Klejnocienajwyszy. Smutekinarodziny,mierizud Odsuneodemnie,abymstasiwolny. wiatobogosawione!schroniemsiwtobie. Ijunigdynieodejd. Dziesipieni PrzewodnikdowadcyMurugana. PrzekadZygmuntKubiak CzstorazemkoncertowalinadworzeraniGwalioru,która wowymczasiebyajuwdow.ranimriganainibyaurzeczona talentem modego muzyka oraz jego skromnymi, ale szlachet 26 27

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii SwamiHaridas nymimanierami.samaksinatepikniepiewaa,iczstoko rzystaazradtansena.zwielkprzyjemnocicotydziezapra szaanakoncertytansenagronoswychwysokourodzonychprzy jació,acidzielilijejentuzjazmdomuzyki.takpowolirozcho dziasipookolicznychdworachwiadomo,eotopojawisi wyjtkowoutalentowanymuzyk,któregoniewtpliwieczekawiel kakariera. Wiele lat póniej, gdy Tansen ju uznawany by za najlep szego muzyka cesarstwa, w czasie pewnego wieczoru, bezpo redniopowysuchaniuwspaniaejmuzykimistrza,akbarzapy ta: MójTansenie,czytoprawda,ejestenajlepszymmuzy kiemwhindustanie? Nie,mójpanie.Jestmuzyklepszynija. Niemoeby rzekcesarz. Któtotaki? Tomójnauczyciel,SwamiHaridas.Niktniegralepiejod niego. ZapromygodoFatehpurSikri,niechnamzagra.Porów namwaszkunsztisprawdz,czymaszracje,tansenie. Panie rzekzpokormuzyk. MistrzHaridasjestjubar dzostary.nigdzienieruszasizewitynikrysznywbrinda wanie.lepiejbdzie,jakmypojedziemydoniego. Cesarzprzystanatsugestiiwniedugimczasieodwiedzili czcigodnego muzyka. Dotarli do pustelni Swami Haridasa na brzegurzekijamunyitansenpoprosiswami,abyzapiewa,ale muzykodmówi.wtedytansenzastosowamaypodstp:sam zapiewafragmentprzedswoimmistrzem,robicniewielkibd. Mistrzodrazuzwrócimuuwagipokaza,jaktopiewawa ciwie, i kontynuowa piew cudownej serii pieni. Cesarz su cha oczarowany. Akbar uzna muzyk Swamdi za cakowicie transcendentalnizatracisikompletnie.mieliwicokazjwy suchapiknegokoncertu.gdywyszli,stwierdzijednak: Mistrzmawielkidarijestwspaniaymmuzykiem.Sucha nie go jest prawdziw przyjemnoci. Dzikuj,e namówie mnie,abygoodwiedzi.niewydajemisijednak,tansenie,aby lepiejgraodciebie. Panie,napewnolepiejgranija. Czemu,takmówisz,Tansenie? Panie,jagramdlacesarza wadcywszystkichpoddanych Indii.HaridasgradlaBoga. 28 29

Rewa Rewa Toksistwomiaoolbrzymiwkadwrozwójyciakultural nego cesarstwa Mogoów, a tradycja ta przetrwaa nieomal do dnia dzisiejszego. W XIII wieku klan Baghelów, wywodzcych si prawdopodobnie z gudarackich Czalukiów, przywdrowa dobanghavgarizaoypodwalinypodprzyszeksistworewy. Pierwszym wadc tych terenów by na wpó legendarny rada Vyaghradev.Wpoowie XVIwiekuowieconywadcaksistwa otacza si najlepszymi muzykami Indii tego okresu. Jego na stpcaradaramachandrasinghbaghalaprzeniósstolicksi stwadorewy.tutajswegoczasuznalazschronieniemodzie niec,któryzostapóniejcesarzemakbaremwczasie,gdyjego ojciechumajunmusiauciekazkraju.modyakbarwychowy wa siwspólnie z przyszym ksiciem Rewy rad Ramachan drsinghbaghalaiwtedyzawizaasimidzynimidozgonna przyja. Kraina ta wydaa wielu genialnych synów. Naley tu wymieniprzedewszystkimmaheshadasa,nazwanegopóniej przezakbarabirbalem.tutajmuzykiemnadwornymbyprzez pewienczastansen.radabardzocenijegokompozycjeiwyko nywane dawne ragi. Popewnym czasie sawa mistrza przekro czya granice ksistwa i dotara na cesarski dwór. Tote kiedy Akbar poprosi swego dawnego przyjaciela, aby zgodzi si na podró Tansena do Agry, ten z rozdartym sercem, bo bardzo przywizasidomuzyka,jednakbezwahania,rozstasiznim. Cesarzowisinieodmawia!Razjeszczeszlachetnyradaokaza sinajlepszymprzyjacielemmuzyka.aotoowahistoria: Tansenbyjuwtedynadwornymmuzykiemcesarza. Wystpowawczasiepublicznychkoncertówdworskich, alegraipiewarównietylkodlacesarza.wieczorami natarasiejegopaacugraragiwieczorne,którekoysay cesarzadosnupoburzliwychdniachwypenionychci kimidecyzjami.niekiedy,gdyzaczynaowita,graragi poranne,abycesarzraniejwstaibydobrzeprzygoto wany do trudów dnia. Jednego wieczoru, gra tak pik nie,ecesarzsiwzruszyizwdzicznociobdarowamu zyka cenn bransolet. I to wanie ona wywoaa furi zazdrociuniektórychdworzan.namówilisiniebawem iukradlicesarskidar.póniejpoinformowaliwadc,e Tansensprzedajnabazarzeiuzyskazanisporsum pienidzy.cesarzbardzosirozgniewaikiedymuzyknie móg mu pokaza bransolety wygna go z dworu. Stra pionymuzykudasidodawnegodobroczycyiopowie dziacahistori.radaporuszonyniesprawiedliwoci cesarskdamuzykowidrogocennesandaywysadzanedia mentami,którezakadanebyyprzezniegotylkowczasie najwaniejszychuroczystoci. PopewnymczasieAkbarzaczaowaswejpochop nejdecyzji.tsknizasodkmuzyktansena.wysakil kudworzanzpoleceniem,abyprzeprosilitansenaiprzy wieli ze sob na dwór. Muzyk mia znów wystpi na wielkimkoncerciezokazjijubileuszupanowaniacesarza. Przed koncertem Tansen pooy przed tronem wadcy owecennesandaywprezencie.byyoneznaczniewi cejwartenidarowanamukiedybransoleta.wzruszy si cesarz i zawstydzi. Zrozumia, jak niesprawiedliwie obszedsiztymszlachetnymiwraliwymczowiekiem. 30 31

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Rewa Od tego czasu wynagradza go sowicie i ju nie dawa nigdyposuchuoszczercom. Dawnelegendygosz,ewRewieprzytrafiasiTansenowi historia, której zapewne chciaby unikn gdyby mia jakikol wiekwpywnarozwójwypadków.cotydzie,zazwyczajwieczo rowpor, miakilkakoncertówdlarady,swegowielkodusz negogospodarza,awtedycaydwórzbierasi,abynieuroni anijednegodwikuzkoncertumistrza.pozanielicznymimu zykami,którzymuzazdrocilitalentuiaskiksiciawszyscygo kochali.zdarzyosijednak,edwiecórkijednegozdostojni kówdworskichzakochaysinietylkowjegomuzyce,alewnim samym.obiepikne,penetemperamentudziewczynyzapaay doniegowielknamitnoci.itojuzwiastowao,niestety,tyl kokopoty.pewnegowieczoru,pokoncercie,kiedytomuzykowi udaosirazjeszczeoczarowaswympiewemsuchaczy,tan senposzednadbrzegstawu,któryoddzielapaacowyogródod gstegolasu.tuwskupieniurozwaawszystkiepasaeiimpro wizacjezwykonanejuprzednioragi.bytakskupiony,enieza uwaydwóchpiknychdziewczyn,którepocichuzbliyysi istanynieopodal.kiedyjednakcozaczymidzysobszep ta,spostrzegjeizapyta: Coturobicie,dziewczta,otakpónejporze?Czyniewie cie,ewtymlesiemoeczaisitygrys? Jednaznich,widamielszaodpowiedziaa: Przyszymy tu, panie, spotka ciebie. Twoja muzyka tra fiadonaszychserc.chcemycipowiedzie,ejestetakuroczy, jaktwojamuzyka! Czybyciebyyatakimimioniczkamimuzyki? Pyta modymistrzodkilkulatszczliwymaonek. Dziewczta odpowiadaymiao, starajc si jedna wyprze dzidrug. Oczywicie,panie,sercakobietzawszeotwartesnapikno. Muzykzamylisiiodrzek: Mojamuzykaijapowicilimysi,abyczcipikno.Ale powiedz,piknapanno,jakmasznaimiiczyjjestecórk? Starszazsióstr,któraterazmiaocignakonwersacj,po daaswojeimiinazwiskoojca dworzaninarady.oznajmia, e te potrafi pikniepiewa i na pewno w przyszoci zade monstrujeswójkunsztmistrzowi.zarazjednakpotemzapytaa Tansena: Aty,mistrzu,jakulokowaeswojeuczucia? Jakochamnajbardziejmuzyk,aonawynagradzamiwszyst kietrudynauki,wiczeiinnychwyrzecze. Dziewczniecakiembyozadowolonezodpowiedzi.Zaczep niezapytaa: Amnieczychotrochkochasz? Jestenaprawdpiknaimyl,emasztepikneserce odparmistrz,nieskadajcjednakadnejdeklaracji. Dodugotrwaatakonwersacjawyranienacechowanaflir tem,wktórymdziewczynawsposóbnaturalnybyastronaktyw niejsz.jejmodszasiostra,jakdowiedziasinaszmistrz,bya poetkimalark,mimomodegowiekujucenionnadworze. OnatenakoncertachTansenaczuasiowadnitajegomuzy k.wdomuzupodobaniemrysowaajegoportretijeszczedu ejsiwewpatrywaazezamiwoczach.byajednakbardziej niemiaanisiostraizzazdrociprzygldaasi,gdytamtana wizaaswobodnkonwersacjzmodymmczyzn.obiedziew czynybyyzakochanewmuzyku,oczymwiadczyichrozma rzonywzrokizamtwsercu.tansenjednakpamitaprzestrogi poetybharthariego: 32 33

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Rewa Przedkobietspojrzeniempochymuciekajdaleko bardziejononiogieijadwowypali, awdzikiichsjakkobrykapturrozpostarty. Przezwaukszonydriakwimoeszsileczy, gdykobietacipochwyci,czarynawetniepomog. PrzekadIreneuszKania Nastpnejnocystarszaznich,podminowanawyobraenia mirzekomegokochanka,niemogazasniodwiedziamodsz wjejpokoju.tajednakspaagbokimsnem.nastolikuobok niejstaportrettansena,apodnimmiosnywiersz.zrozumiaa, eijejsiostrawpadawsidamioci. O,Boe powiedziaa czymoliwe,edwiemytacz wokójednegopomienia?nie,tansenjestmój.jagobardziej kocham,jajestemstarszsiostr.alejelionjkocha?wszak zbymojewyznanietylkopiknymisowami. Z rozdartym sercem wrócia do swej izby i dugo jeszcze opakiwaaswójlos.zaczapiewasmutnpiezawiedzionej dziewczyny,którpowiekachpiewalidwajsiostrzecywielkie gonusrata RizwanAliiMuzzaramAliKhanowie. Niekiedywnaszymyciubywaitak, ezakochujemysiwczowieku, któryniedochowujenamwiary. Inicniepomogprzestrogi Nawetpiknaróamakolce! Jelinieprzybdzieonnaumówionespotkanie, amyczekamyprzezcanoc, tochcielibymyumrze! Niktjednaknieumieraztakiegopowodu. JausilnieproszmegoBoga, abyniepozwolirozdzielazakochanych, botojestbardzobolesne. Nastpnego dnia te nie moga zasn. Wygldajc przez okno, spostrzega,e dwaj jedcy opucili ich dom i pognali wkierunku,gdzieznajdowasidomtansena.szybkopobiega dostajni.dosiadastojcegowierzchowcaipopdziazanimi. Coniedawaojejspokoju.Gdydogoniaichpoddomemmu zyka,okazaosi,etojejsiostrazeswsucprzebraneza mczyznmajzamiarwejdojegodomu. Stój,stój,niemdradziewczyno!Jaktomoliwe,abycórka radcydworuodwiedzaaskryciewnocymczyzn?przyniesiesz habcaejrodzinie. Modszazdziewczynzatrzymaasiiomdlewajcymgosem oznajmia: KochamTansenaiprzyjechaammutowyzna.Niemog pozwoli,abytymnieubiega! Obiedziewczynyzaczysiszarpa.Kadawycignaszty let,którykobietywowymczasienosiydoobronyosobistej,iza czyzfuriwalczyzesobnamieriycie.wefekcieobie zraniysimiertelnieimimopodniesionegokrzykuprzezsu c dziewk i zaalarmowaniu Tansena, nikt nie móg ju ich uratowa.itakspaliysidwiemywjednympomieniu.potym wydarzeniumuzykjeszczedugoniemógdojdosiebie.ota kichwaniesytuacjachpisapoetabhartrihari: Lecidolampyma,boniezna spalaniabolesnego, 34 35

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii rybaykamisonawdce, bohaczykaniewiadoma, alemypozmysówrozkosze sigamydobrzewiedzcy, eoplatajesienieszczcia. Otóiotchagupoty! MuzykaTansenaniebyajedynymwkademRewywbogac two kultury Indii. Tutajy i pracowa inny genialny muzyk AlauddinKhaniwreszcieRaviShankarSharma.Stdpochodziy równiesynnewielkiebiaetygrysy,apierwszytuzapanyzo stanazwanymohan. TanseniHussaini Modymuzykcaymsercemoddanysztucewszdzie,dokd siudazewszdsyszymuzyk.zapamitujej,wrczwchania wsiebiedwikiotaczajcegowiata.fascynujgopiewypta ków,szumywiatru,szemraniestrumieni.najbardziejprzyciga jjednakjegouwagpiewyimuzyka,jakiedochodzprzyró nychokazjachzewsi odprostychludzi.zawszebyatoniewy czerpanaskarbnicamelodii,rytmówipoezji.tansen,bdcdziec kiemwsuchiwasiwpiewyptaków,jednakjakomodzieca corazbardziejinteresowagopiewdziewczt.teupodobayso bieurozmaicaczas,kiedyzbieraysikoostudni.plotkoway, szczebiotay,obmawiaychopakówzewsiiduopieway.mu zykznazdziecistwawieleztychpiosenek,alenadworzerani byosporodziewcztzodlegychnawetstron.przyniosyoneze sobnowemelodieiprzypiewki.chopakchonjecadusz. Oczywicieniebezznaczeniabyo,epiewajceprzypominay swymzachowaniem,azwaszczakolorowymstrojem,gracjru chówibeztroskgromadrozwierkanychptaków.szczególnie zachowaniejednejdziewczynygoporuszyo,itonietylkodlate go,e bya z nich wszystkich najpikniejsza.miaa sitroch mniejniinne,zachowywaapewiendystans,agosmiaaurze kajcy.miaanadodatekpewiendziwnyobyczaj.zostawaajako ostatniaprzystudni.opuszczaanaliniewiadroinienabrawszy wody,podnosiajedogóry.czyniatakpowielekro,jednocze niezagldajcdojejwntrza.tansen,któryodduszegoczasu obserwowa dziewczta zza pni wielkich banianów rosncych 36 37

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii TanseniHussaini wpobliu,pewnegorazuprzymuszonyimpulsem,amoecieka woci,wyszedzeswejkryjówkiipocichuzbliysidodziew czyny.baruandidastakmógopisywajejurod: Jejwosyzdobicynoberpiknegokoloru, jakbywchmurachdeszczowychukazaosinowesoce. Jejczysteobliczemapiknozotegolotosu, najegowidokksiyczewstyduoddalisio200000jadon. Niezrównanapikno,czarujcasercaascetów. Ujrzawszyuroczpiknojejobfitychloków,zewstydu masypczkówtamalipozostajwlesie. Nawidokomdlaychoczubyszczcychodtuszu niebieskilotoswwodzieuprawiaascez. Nawidokszyimuszlasizawstydzia iprdkoweszadowódoceanu. Ujrzawszyjejczarujcparpiersi, owocdojrzaegogranatupkobraony. Taliaszczupa,poladkicikieipene, jejpowolnychódpikniejszyniuszalonegoabdzia. Zbliskabyajeszczepikniejsza.Kolorowesari,skromne,ale gustowneozdobyipewnaniemiao,zjakusiowaazasoni rbkiemszalatwarz,potgowayjeszczejejurok. Piknapanno,czemuczynisztakdziwnyrytua?Nienabie raszwody,tylkoopuszczaszipodnosiszwiadro.niebójsimnie. Mieszkamnadworzerani,mejchlebodawczyni.Jestemjejmu zykiem.nazywamsitansen. Oniemielonedziewczrezolutnieodpowiedziao: Znamci,panie.Lubisucha,jakgrasz.ChybasamaSara swati musiaa ci uczy muzyki. Jeste najlepszym muzykiem, jakiegomiaamokazjsysze.janazywamsihussainiisu rani.alejelipytaszomojemanewryzwiadrem,tozblisido studniiposuchaj. Gdy Tansen nachylisinad studni, a dziewczyna zacza opuszczaipodnosiwiadro,wskutekjegoocieraniasiocem browinzgbiwydobywaysiciekawedwiki,którychtajem niczopogbiajeszczerezonanszestudni. Sam powiedz, czy nie s to pikne i tajemnicze dwiki? Zastanawiamsi,czyczowiekmógbykiedykolwiekjenalado wa. Cózamuzykalnadziewczyna pomylatansen inado datektakapikna.odpar: Teraz,przeznajbliszedni,cowieczórbdgrawpaacu, bodonaszejpaniprzyjechaligocie.moenaktórymkoncer cieudamisiodtworzychojedenzesyszanychtudwików. Przyjdposucha,zapraszam.Napoegnaniezapiewajejjesz czeragbasant(wiosenn). O,cudowna,dlaciebiezamienitenlaswogród. Wtedy,twepikneoczyrozwietliwielkarado. Ty,jesteurokiemwiosnyijejsodycz. Ty,jestemoimgosemimojpieni. Jestejaksowikijakonmaszgos. O,piewajdlamniejeszcze,dziewczyno,ogosiezmiodu. Niechzakwitnkwiatywszystkimikolorami! Niechzbiorsiwszystkieptakiztegolasu! Pczkirozkwitnpenymblaskiem, Spójrztylkonanie,twoimioczamijakgazeli. RagazfilmuTansen.SowaD.N.Madohk, przekadsurenderbhutani 38 39

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii TanseniHussaini Otegoczasugramodegomuzykastawaasijeszczepik niejszaidziwnieprzypominaapiewyptakównawiosn,kiedy planujznalesobietowarzyszkyciaiuwigniazdo.wreszcie wszyscypoznaliichtajemnic. Pewnego dnia, gdy ksina miaa wyjecha do krewnych, przedodjazdemzaprosiadosiebietansena,oznajmiajc,ema dlaniegowyjtkowyprezent,którychciaamudanapoegna nie. Mój,Tansenie.Poznaamciwczasietwychwizytnadwo rze.babagausjestotobiejaknajlepszegozdania.bdzieszbysz czajakomuzykwcaymhindustanie.bdziecistanaprowa dzeniegodnegodomu.jesteponadtoporzdnymmodymczo wiekiem.dlategodajciwyjtkowocennyprezent.musiszoniego dbaprzezcaeycie. Potychsowachranizaklaskaawrceizawoaa: Wejd, Hussaini, drogie dziecko. Kocham ci jak wasn córk,aterazoddajtwojrkzakochanemuwtobietansenowi. Musiszjednakpamita,mójdrogi,cookobietachmówitutej szehinduskielegendy: OporankuwiataBrahmastworzyMczyzn. Aniebdczadowolonyzeswegodziea Zapragnjepoprawiiwtedy Zacztworzydrugistotludzk:Kobiet. Wziwicgarziemiinieconieba, Wzigwatownywiatr Itrochwodyzespokojnegostrumienia, Wziowocmango,melon,granat, Winnegronoifig,wzismukedrzewo, Wrazzkolorowpapug, 40 41

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii TanseniHussaini Wziczstknaturywróbla, Cozgobiaicozpawia, Wzisercejagnicia,wdzikdzikiegojelenia Igniewtygrysa. Wszystkieteiinnejeszcze Sodkieiszalonerzeczy WziBrahmaizmieszazesob, Abystworzydrugieswedzieo:Kobiet. Ikiedytamudnapraca Zostaawreszcieukoczona, Brahmapopatrzynato,cozrobi. Inajegoustachpojawisiumiech. IumiechasiBrahma... Obojemodzibyliszczliwi.Niespodziewalisi,elosiksi na bd dla nich takaskawe. Poniewa Hussaini bya muzu mank, wic Tansen przeszed na islam ilubu udzieli im Pir BabaGaus.Piknazaistebyaznichpara.Przebraniwksice szatyprezentowalisijakparanieziemskichistot,któratu,na tympadolepostanowiazwizasiwzemmaeskim. Tansenie powiedziababagaus udzielajcimlubu. Od dzisiajniebdzieszjutannmisra,leczataalikhanem,wy znawc wiary Proroka.yj przykadnie, zgodnie z jego zalece niami,amuzykatwojaniechbdziepokrzepieniemsercdlacaych rzeszludziteraziwprzyszoci. Póniej nienasycony mioci Tansen mia za staroytnym poetkiitisempowtarza: Kiedyznówujrztwemocne,peneuda, jaksiobronniezwieraj,bronicmidostpu? Póniejsirozchyl,posusznepragnieniu, agdysizsunjedwabie, zobacz, jakpieczzlakunaukrytymskarbie, wilgotnyjeszczeladmychpaznokci. PrzeoyPiotrFornelski Hussaini,weduginnejlegendy,poznanaszbohaterprzypad kiem,gdytanajednejzpodmiejskichkwiczyagos,piewa jcfrazydotrudnejragi.modymistrzzachwycisijejgosem, alestwierdzi,ewymagaondalszegoszkolenia.jakiczassta, wsuchujcsiwpopisyniewiadomejniczegodziewczyny.na koniecsiujawniipowiedzia: Pikniepiewasz. Ale brak ci praktyki. Powinna wiczy podokiemdobregomistrza. Aty,modziku,kimjeste,abyzwracamiuwag?Mójgos podobasijuniejednemumistrzowiznaszegomiasta.jeste zarozumialcem.pokawic,jakpowinnosipiewatmelodi rzekazaczepniedumnadziewczyna. Tansennicnieodrzek,alezaczpiewajakptaknawio sn,któryusiujeoczarowaswwybrank.wpiewwoycay swójkunszt.ciszazalegadookoa.zamilkyptaki,bojcsita kiejkonkurencji.okolicznedrzewaniespodziewaniezaczyza kwita.ichpczkirozwijaysiszybkoizanimmuzykskoczy swpie,okryysikimikwiatów.tansenzapiewafragment ragimiankimalhar: O,Kryszno!Przyszede,abyspdzaznamiholi wczasiedeszczu. Chmurydudnijaknawielkimtamburynie, 42 43

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii zbitewgstekbowiskozakryycaeniebo. Widaogniebyskawiciwszdziespadakolorowydeszcz. Gdynaturaoddaahodartycieikropledeszczuspadyna pokrytekwiatamidrzewa,toidziewczynaniemogapowstrzy masiodentuzjastycznegozadziwienia. Nie syszaam, aby kto potrafi tak pikniepiewa. Kim jeste,modziecze? Jestemtylkouczniemwielkiegomistrza odrzekskrom nietansen.dopierouczsipiewuimuzyki.mamnadziej,e kiedybdwtymniezy. ZakochanyodpierwszegowejrzeniaTansenstarasiowzgl dyhussaini.rodzicedziewczynyzgodzilisimujoddazao n,jelitylkozmieniwyznanieizostanieprzykadnymmuzu maninem. Tansen bez wikszego wahania speni ten warunek iodbyosiwielkiewesele,którekoledzypanamodegouwiet niliwystpami,akadyznichgranajlepiejjakpotrafi.hussaini jednakwiedziaa,eadenznichniedorównujejejutalentowa nemumaonkowi. RazjeszczeTansenodwiedziGuruHaridasaiprzezjakiczas onihussainibylijegouczniami.gosmodejmatki,przezwi czeniaipilnnaukstasidojrzayiwpenirozwincapalet piknychbrzmie.terazmogliczstokoncertowawspólnie. SawamuzycznaTansenarozchodziasipocaychIndiach, awreszcieznanymecenasartystówiwielbicielmuzykimahara darewyzaprosiichnadwór.tansenzostajegonadwornym koncertmistrzemiszanowanymdworzaninem. PierwszykoncertTansena nacesarskimdworze ZezamiwoczachicinitymsercemwyjedaTansenwto warzystwiehussainizgocinnegodworumaharadówrewy.je denzeszpiegówcesarskich,którzystaleprzemierzaliolbrzymi kraj,donióswadcy,ewanietu,wmaymksistwie,mieszka i koncertuje wspaniay muzyk, talent, jakiego dotd nie znay Indie.CesarzAkbar,którykochasztukimiaambicj,abyna jegodworzezebranabyamietankaartystów,najlepszychzca egowiata,natychmiastzapragnpoznatansenaioilepotwier dziybysidoniesieniawysannika,natychmiastuczynigodwor skimmuzykiem.wiedziate,epodobneambicjemamahara darewyiprzypuszcza,ebdziesionimawszelkichmoli wychsposobówiwykrtów,abynieoddamuzyka.wysaprzeto swegogeneraajalalakhanakurchizdopokaneskort,aby podkreliwagmisji.ponadtogeneraówmiapowiedzie,e gdybymaharadarobijakiekolwiektrudnocizuczynieniatak drobnegoprezentu cesarzowi,onsamgotówbybyprzybypo Tansena,alezjeszczewikszeskort.Ksizrozumiaaluzj izniechcipozwolizabrageneraowizesobmuzyka.wli cie,którywadcarewyprzesacesarzowiwidniaozapewnie nie,e ksi jest szczliwy, mogc sprawi szachinszachowi takdrobnprzysug. ZbolcymsercemionwciyopuszczaTansengocinny dwór, gdzie mia wiele przyjació i sta yczliwo ksicia. Po dwóchdniachpodróydotarlidoagry.namuzyku,którymimo wielkiegotalentubyjednakskromnymprowincjuszem,miasto, 44 45

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii PierwszykoncertTansenanacesarskimdworze aszczególniefort,zrobiyogromnewraenie.paacwadcylni przepychemzagrubymimuramiskrywasiniewyobraalnyluk sus.specjalniedotegoprzeznaczenisucyrozpylaliwewntrz wodróan.posadzkiwpaacuzmywanebyytewodróan. Wszdzie paliy si wonne kadzideka. Suki paacowe nosiy egzotyczneozdobnestrojeicikbiuteri.narazieuciekay przedwkraczajcymdopaacutansenemijegoon,aleobser wowaynowychgocizuwag.oknapaacoweprzystrojonebyy wcenne,haftowanezotymiisrebrnyminimizasony.wpoko jachprzybylizastaliókanapostumentachzbiaegomarmuru. Wpokojumuzykaczekaynaniegoflaszezrónymigatunkami wina. Tansenzaklaskawdonieisuebnadziewczynanatychmiast sipojawia.kazausunbutlezwinem,onjakoprawowierny muzumaninniebdziepizakazanychtrunków.dziewczynana tychmiastspeniapolecenie,alegdytylkoznalazasiwpokoju suby,oznajmia: TenwieniakprzyjecharobiwAgrzekarier,alejelib dzietaknadalpostpowa,toprdkogostdwygoni.niemona przecieodrzucasymboligocinnocicesarza.moenawetutn muzatogow! Tymsposobemwpaacupojawiysinoweszeptaneplotki ozarozumialstwieprowincjusza.podwieczór,kiedyprzyniesiono dlamaonkówwyszukankolacj,pojawiysipierwszeilumi nacjepaacu.lampkizozdobnegoszkapozapalanebyywsz dzie,wwielukomnatachinakorytarzachpaliysiszklanekrysz taoweyrandole.dopokojumuzykaprzybyjedenzdworzan, kiedypoznanyprzezniegonadworzewrewie.przyjemniebyo spotkakogo,ktobyprzyjacielemksicia.wielkitenpan,za ufanycesarza,zapozna zagubionegomodegomistrzawzasa dachetykietynacesarskimdworze.sucy,którzyprzybyliwraz znim,przynielidlamaonkówpiknestrojejakodarodcesa rzaicesarzowej.muzykmiasiprzedstawiwadcywczasiewie czornegodurbaru posiedzeniadworu.wieczornespotkanianie miaycharakterupolitycznychczygospodarczychsesji.teodby waysirankiemiwczesnympopoudniem.wieczoramiwadca, jegorodzinaidworzanieoddawalisirelaksowi.zazwyczajsu chanojakiegokoncertu,ogldanowystpytancerek,porównywa nokunsztpoetówlubzagadkifilozofów.niekiedyomawianoza bawneepizodyzpolitykikrajowejlubwiatowej.wieczornespot kaniapowinnydawawytchnieniepotrudachrzdzeniawcigu dnia.staranosi,abyichklimatbylekki,doznaniaartystyczne najwyszejpróby,aprzedstawianiludziepowinnibyinteresu jcyipasowalidoiluminowanegoiwystrojonegootoczenia. Kadejnowejosobie,zanimzostaaprzedstawionacesarzowi, towarzyszyyjuplotki,zainteresowaniaanawetpierwszezalki przyszejrywalizacjiiewentualnychdworskichintryg.tosamo spotkao i Tansena. Mówiono,e talent jego jest nie pierwszej próby, a sawa mocno przesadzona. Szczególnie zazdroni byli dworscymuzycydotdopywajcywewszelkiesplendoryiaski wadcy.postanowilimunieuatwiastartunadworze,aoilesi uda,nawetgoutrudnia.takieintrygisnulipógosemszczegól niemistrzowie:babaramdas,subhankhan,mainchand,vichitra Khan,MuhammadKhandhariiinni. MistrzceremoniiposadopokojówTansenalektyk,abypod kreli, jak bardzo serdecznie witany jest przez cesarsk par. Gdyprzyniesionogodosaliposucha,rozlegysizewszdpod nieconeszepty.wreszcieprzybysamcesarz,azanimwpewnej odlegocijegomaonkajodhairesztadworu.paniezajymiej scewwydzielonejczcisalizaprzewiewniprzejrzystzason. 46 47

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii PierwszykoncertTansenanacesarskimdworze Modywadcazasiadnamarmurowymtroniewykadanymszla chetnymikamieniami.stojcypobokachsudzyzaczlipowie wawachlarzami,abyzapewnitrochwicejochody.cesarzby rosym,urodziwymmczyznopotnychwsach,ajegoregu larnerysytwarzywiadczyyomocnymcharakterze.widabyo na niej,e dzisiaj jest dobrze usposobiony, i cay dwór poczu sibezpiecznyiodprony.pochwilizwrócisidomistrzacere moniimalikusharafaizi: Có,MianFaizi,jakajesttwojasugestia?Powinnimydzi najpierwposuchanaszychdworskichmuzykówczynowoprzy byegotansena? Panie,zatwojzgod,posuchajmynajpierwTansena.Na szychmistrzówsyszelimyjuwielerazy.posuchajmydzinowe gogosu. Niechtakbdzie rzekcesarz. Tansenie,poka,copo trafisz! Tansenwsta,pokonisiniskoprzedcesarzemizajmiej sce na piknym perskim dywanie przeznaczonym dla solisty. Obokniegojuczekaawykadanamasperowcennatanpura i pakhawad. Ale zgodnie z zawizanym uprzednio przez za zdrosnychmuzykówspiskiem,gdziezapodziasimuzyk,który miagranabbnie pakhawadu.tansenbyzaniepokojony. Rozgldasiwokóbezradnie.Hussaini,którazkobietamisie dziaanieopodal,szybkozorientowaasiwsytuacji.postanowia wyratowa ma z opresji. Podbiega, ukonia si przed cesa rzemiusiada,biorcbbennakolana.tansemdelikatnieporu szystrunamitanpuryirozpoczalapdoragi.jupierwszacz utworu,bogatawmelodyjneimprowizacjepokazaa,ewyst pujetumuzyknieladajaki.natwarzachsuchajcychwidabyo skupienie,apóniejpodziw.cesarztekiwagowzukonten towaniem.poalapienastpidhrupad,wktórymmistrzukaza cayswójkunszt,atowarzyszcamuhussainidzielniegowspo magaazdecydowanymiiszybkimiuderzeniamiwbben.tansen piewaragshankara: Przyjd,o,Panie! Dzikizabogosawiestwomegodomu, Twymiwitymistopami! Doprawdy,uczyniemiwielkask,przychodzctu, mójnavalalal,kryszno! Tyjestemdry,uczonyiznaszwszystkietajemnice. JesteucielenieniemWielkiejMdroci. Wdrujcwszdzie,wstpiedomegodomu. O,askawco,niezasugujnato. O,PanieTansena,jesteWszechmocny. Objawmisi,abdbogosawiony. Widabyo,elatanaukiuSwamiHaridasapobieraneprzez nichobojewydaydojrzaeowocewpostacichwytajcejzaserce muzyki. Wokó rozlegay si gosy aprobaty i podziwu Wah! Wah!... Gdymuzykskoczy,wrzawawzmogasiiwszyscycieszyli siztakpiknegowieczoru.akbartebyukontentowany.poda rowatansenowiwasnynaszyjnikioznajmi,ezatrudniagood dzisiajjakodworskiegomuzyka. Kiedy w lektyce odnoszono oboje muzyków do ich domu, mieszczcego si poza paacem, szczliwaona nie moga si powstrzyma,abyniepowiedzie: 48 49

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Jestewspaniay,mójmu.Jestemzciebiedumna. Mojadroga,dzisiejszysukcestozasugaMuhammadaGau sa, Swami Haridasa i ksicia Rewy. My jestemy tylko kurzem uichstóp.dzitylkopokazaem,coonimiprzekazali. TansenradziAkbarowi Cesarzczstokorzysta zradswoichnajbardziejzaufanych dworzan.szczególniecenisobiewszystkieuwagiisugestiewypy wajcezustjego dziewiciuklejnotów.razzadaimpytanie, czyabyjestdobrymcesarzemiczyludgokocha?kadyzdorad cówodpowiadamunajlepiejjakpotrafi,starajcsigodziodro binobiektywizmuzniezbdnilocipochlebstw.kiedyprzy sza kolej na Tansena ten stale pamitajc swe hinduistyczne korzenieidawnhistoriswegokraju,odpar: Obyby,panie,lepszyodkrólaMahapingalizWaranasi. Towtedyludcibdziekochaiszanowa. A có to za historia, której nigdy jeszcze nie syszaem? Opowiedz! DawnotemuwWaranasi zaczopowietansen rz dziniesprawiedliwiegronykrólmahapingala.pysznytenwadca uciskapoddanychwielkimipodatkami,atych,którzyniemogli pacitorturowaiumierca.wsercujegotrudnobyobykiedy kolwiekodkrynajmniejszychobyladwspóczuciadoswych rodaków.wswympaacutebyokrutnydlasuby,arodzin przeladowanarównizmieszkacamigrodu.byniczymkurz, którydostasidooka,byjakpiasekwugotowanymryu,jak cierwbitywpit. Mia syna o imieniu Pingala. By jednak dla niego równie zymojcem.poniachopca,upokarza,skpimuwszystkiego. Tote,gdyzmarzywadca,wielkaradozapanowaawkróle stwie.ludnowyleganaulice,taczonoipiewano.zazwyczaj 50 51

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii smutneuroczystocitymrazemrozbrzmiewayradoci,astos pogrzebowytraktowanybyjakwesoeognisko. Jednatylkoosobalaazy.Bytoodwiernykrólewski.Sie dzianieopodalstosuirzewniepaka.zbliysidoniegomody królizdziwionyzapyta,czymoewadcabydlaniegodobry? Nie,opanie,niebydobry,byokrutny odpowiedziawier nysuga.zawszeilekrowychodzilubwchodzidopaacu,bi mnieosiemrazywgowlask.odtegoczasustalemniegowa boli.pomylaemjednak,ekiedykrólprzebywabdziewpiekle, napewnotebdzietambiodwiernegoswojlask.amoe nawetuderzynisamegobogajam.wtedynapewnoniebdgo tamchcielitrzymaiodelponownienaziemi.ipewniewtedy znówmniebdziebi.tegosibardzobojidlategopacz. Birbal Birbal Mohesh Das (1528 1583) jest niewtpliwie jedn znajbardziejznanychpostacizdworucesarzaakbarai,rzeczcha rakterystyczna,znanyjestwindiachzarównoprzezdorosych, jakidzieci.nacesarskimdworzezajmowasinietylkopowa nymi sprawami dotyczcymi administrowania wielkim krajem, ale by równie ulubionym towarzyszem cesarza, spdzajcym znimwieleczasu.cenionybyzaspecyficznydowcip, przeni kliwo,znajomoludziigbokihumanizm.wefekciebdc jednym z najbliszych doradców wadcy, mia wpyw na wiele wanychsprawpastwowych.wydajesiprawieniedowiary, esynbiednegobraminaztrivikrampurumógnamuzuma skim dworze zaj tak daleko. Rozmowy cesarza ze swym do radcbyyskrupulatniespisywaneidodzisopowiadanenawet przezprostychludziwcaychindiach.wieludworzan,aszcze gólniemuów,byozazdrosnychowpywyhinduistynacesarza. Birbal by równie pisarzem publikujcym pod pseudonimem Brahma idodzijegopismaprzechowujemuzeumwbharatpur. Jakwicdoszodotakwielkiegowyniesieniaprostegosyna bramina?legendyopisujtowsposóbnastpujcy: Akbar,zakochanymodycesarz,wyruszynapolowaniewlasy napoudnieodfatehpursikri.jechanawielkimsoniu,atowa rzyszya mu niedawno polubionaona Jodha. Mimo usilnych starawielkazwierzynapochowaa sigdzie,ucieka, czynic polowanienieudanym.cesarzzarzdzi: Bdwicpolowanaptaki. 52 53

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Birbal Kiedyzbliylisidowysokichdrzew,stanowicychsiedzib wielkiejrzeszyptactwa,icesarzuwaniemierzydojednegozfru wajcychcelów,jakiczowiekwybiegzkrzykiemprzeddrze woisposzypozostae,którewzleciaywysokoiuciekyprzed myliwymi. Kimjeste,czowieku,ezakócaszmojepolowanie?Ujmij ciegoszybko! Cesarzrozkaza,asudzybezzwokischwycilinieszcznika. Panie,mieszkamwtejokolicy,ateptakismymiprzyja ciómi.codziennie,gdysimodlotwojezdrowieipowodzenie, onezanoszmojesowapodniebiosa,abybyybliejboga. Gniewcesarzaustpizaciekawieniu.Nadodatekjegomoda onawczyasizprob,abybiedakawypuci,bopolowanieto naprawdokrutnyzwyczaj,aptakisprzecietakpikneibez bronne. Dobrze,darujcitwojeprzewinienie,anawetnagrodz,tym otopiercieniem,jelipowieszmi,ileptakówyjewtejkrainie. Musisztopewniewiedzie,skorosonetwymiprzyjaciómi. Tu cesarz zdj z palca swój sygnet i pokaza go biedakowi. Tenzastanawiasigbokoprzezkrótkchwil,jakbycoliczy. Wadco, mieszka w naszym ksistwie sto trzydzieci pi tysicypisetsiedemdziesitosiemptaków. Nabiaoodzianywygldajcynawieniakamodymczyzna odpowiedziapewnymgosemiczekanadecyzjecesarza. Agdybymypoliczyliibyobyichmniej,tocowtedy? za pytaakbarprzekornie. Znaczyobyto,panie,eczichpoleciaawczeniejdos siedniegokrólestwa,abyzaprosiswychpobratymców,zapowia dajcimtwojwizytwtychstronach. Cesarzrozemiasi,aznimcaydwór. 54 55

JanuszKrzyowskiTansen muzycznyklejnotindii Birbal Agdybyokazaosi,ejestichwicej,nipodae,toco wtedy? Znaczyobyto,Panie,ejuzdyywróci,razemzeswoimi kuzynami,abycipowita. Cesarzmiasiterazjudononie,aznimrazemwszystkie osobytowarzyszce. Jeste,doprawdymdrymczowiekiem,adotegodowcip nym.maszotomójpiercieizgosidomnienadwór.moe okaeszsiprzydatny.powiedz,jaksinazywasz? MaheshDas,panie. Dobrze,miaoodwiedmniewFatehpur rzekwadca. Modacesarzowa,byauszczliwionatakimzakoczeniem polowania.podzikowaamowiicayorszakniespieszniepo wrócidoftehpursikri. Wtydziepotymwydarzeniumodybraminustawisiwko lejceosób,którestayprzedpaacowbramwdniupublicznej audiencjicesarskiej.sprytniwartownicyodkadego,ktochcia sidostadorodkabralibakszyszwwysokoci6paisa.niebya towielkasumadlaludzizamonych,alebiedakówniebyosta na taki wydatek i w efekcie byli wyrzucani kopniakami spod bramy. Gdy nadesza kolej bramina okazao si,e ten te nie mapienidzy.pokazajednaksygnetwadcyirzek: Terazniemampienidzy,alepiercietenjestznakiem,e cesarzmniezaprosi. Wartownikbyjednaknieprzejednanyipodliwiewpatry wasiwpiercie. Suchaj,onierzu,obiecujcioddapoownagrody,jak dostanodcesarza.przyrzekamcito! Wartownik,upewniwszysirazjeszcze,enapewnodosta niepoownagrody,przepucibramina.ten,gdyprzyszajego kolej,skonisigbokoprzedcesarzem. Pamitamci,jesteMaheshDas,dowcipnyimdryczo wiek.jakchcesznagrod? Trzydziecibatów,panie. Trzydziecibatów!Nieartuj!Dlaczegoakurattakdziwn nagrodwybrae? Dotejdyskusjiwczysinadwornyduchownycesarza paa cowymua. Jakmiesz prosi o co tak dziwacznego! Powiniene po prosiojakdrobnsum,omateriananowaszat,oposad pomocnikawkuchnilubwogrodzie.czyniewiesz,enaszce sarzjestsprawiedliwyilubiczynidobro?doprawdyzasuye nabaty! MaheshuDasie rzekcesarz wyjanijmiswojdziwaczn prob! Panie,kiedychciaemsidostaprzedtwojeoblicze,war townikzadaodemniepienidzy,aponiewaichniemiaem, zgodzisimnieprzepucizapoownagrody,którodciebie dostan.dlategopoprosiemobaty. Wzburzysicesarz.Nakazawezwastranika.Gdytenpo spiesznieprzybyigbokoukonisiprzedwadc,akbarspo kojnymgosemzapyta: Czynaprawd,tenotoczowiek,miasiztobpodzieli poowdaru,któryotrzymabyodemnie? Stranik,zadowolony,ejuzachwilstaniesiposiadaczem poowyczegocennego,potwierdzizawartumow. Korupcja i przekupstwo na moim dworze! A przecie za pewnianomnie,enigdytosiniezdarzy!zabrategondznika! Niechznikniezmegodworu,aleuprzednioniechdostanieca nagrod,ojakprosimoheshdas. 56 57