O czym warto pamiętać przy umowie dotyczącej praw autorskich. Moment powstania utworu, będącego oryginalnym efektem działalności twórczej, jest bardzo ważny. Wiąże się z nim ukonstytuowanie się specyficznej sytuacji prawnej. Sam fakt, że powstał utwór, który ma swojego autora, po pierwsze daje autorowi określone uprawnienia tylko z racji tego, że to on, a nie kto inny jest autorem dzieła, po drugie nakłada na inne niż autor podmioty obowiązek respektowania tych praw. Ich ogół jest nazywany prawami autorskimi. Jakie prawa? W prawie polskim występuje wyraźne rozdzielenie autorskich praw na majątkowe i osobiste. W myśl art. 16 ustawy, autorskim dobrem osobistym jest nieograniczona w czasie i niepodlegająca zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Więź tę przed wszelkimi bezprawnymi działaniami ze strony osób trzecich chronią autorskie prawa osobiste, przy czym czynią to ze skutecznością wobec wszystkich. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 19.09.1975 r. I CR 312/75 przedmiotem ochrony autorskich dóbr osobistych twórcy jest każdy przejaw osobistego stosunku twórcy do jego utworu. Ten szczególny związek emocjonalny może powstać jedynie między utworem a osobą fizyczną, tak więc tylko osobie fizycznej przysługiwać będą autorskie prawa osobiste". Ustawa w art. 16 przykładowo wymienia najważniejsze uprawnienia osobiste twórcy: prawo do autorstwa, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo, prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, prawo do decydowania o jego pierwszym udostępnieniu publiczności, prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Wyliczenie to uzupełnione jest już w samej ustawie np. o wynikające z art. 56 prawo wycofania utworu z obiegu" czy prawo dostępu do utworu" z art. 52 ust. 3. Niezależnie od powyższego, prawa twórcy chronione są także w oparciu o przepisy art. 23 k.c., który za przedmiot ochrony uznaje między innymi twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską, a także przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Granice monopolu autorskiego w zakresie autorskich praw majątkowych wyznacza art. 17 ustawy, według którego Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu". Umowy
O ile prawa osobiste na zawsze pozostaną przy twórcy jako nieprzenoszalne, o tyle prawa majątkowe mogą zostać przyznane przez niego innym podmiotom (art. 41 ustawy). Stąd sytuacja, w której jednemu podmiotowi przysługują prawa osobiste, a drugiemu majątkowe, występuje nader często. Upoważnienie twórcy do korzystania z utworu może mieć postać licencji bądź przeniesienia praw. Różnica pomiędzy licencją a przeniesieniem prawa jest taka, że przy licencji twórca udziela innemu podmiotowi prawa do korzystania z utworu, nie wyzbywając się definitywnie własnych praw do niego w tym zakresie. Przy przeniesieniu praw natomiast, z chwilą przeniesienia praw do korzystania z utworu w określonym zakresie, twórca traci to prawo definitywnie. Pola eksploatacji Istotne znaczenie ma pojęcie pola eksploatacji - czyli konkretnego zakresu wykorzystania dzieła. Jest to o tyle ważne, że za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie. Ważne jest, by strony w umowie wyraźnie określiły pola eksploatacji, które obejmuje ona swym zakresem. Zgodnie bowiem z art. 41 ust. 2 ustawy, umowa o przeniesienie praw majątkowych lub umowa licencyjna obejmuje tylko pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Dobry przykład stanowi prawo zwielokrotniania egzemplarzy utworu. Każda odmienna technika stanowi przedmiot odrębnego pola eksploatacji, np. mając prawo zwielokrotnienia dzieła plastycznego w postaci pojedynczych reprodukcji do sprzedaży, nie zyskujemy tym samym prawa do wydania ich w albumie. W umowach powinno być więc szczegółowo wskazane pole eksploatacji (a idąc za powyższym przykładem, również techniki zwielokrotnienia), w którego zakresie autor przenosi prawo autorskie lub udziela licencji. W niewymienionym w umowie zakresie prawa autorskie pozostają przy twórcy. W razie wątpliwości co do charakteru umowy, wynikających z braku wskazówek, czy mamy do czynienia z umową przenoszącą majątkowe prawo autorskie, czy z umową jedynie upoważniającą do korzystania z utworu (umową licencyjną), zastosowanie będzie miał przepis art. 65 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Artykuł ten nakazuje rozstrzygać wątpliwości ze wskazaniem na umowę licencyjną. Z umową o przeniesienie praw autorskich mamy do czynienia tylko wówczas, gdy zostanie to w umowie wyraźnie postanowione. Wobec braku odmiennych postanowień w umowie licencyjnej, wskazujących np. na jej brak ograniczeń czasowych, upoważnienie do korzystania z utworu wygasa po upływie 5 lat od daty wejścia w życie umowy. Wyłączność Art. 67 ust 2 ustawy wprowadza rozróżnienie licencji wyłącznych i niewyłącznych. Tylko w przypadku wyraźnego wprowadzenia do umowy, w formie pisemnej, odpowiedniego postanowienia dopuszczalne jest zakwalifikowanie umowy jako umowy licencyjnej wyłącznej. Możliwe jest zawarcie wielu umów licencyjnych wyłącznych przez tego samego licencjodawcę z zastrzeżeniem, że umowy te będą obejmować różne pola eksploatacji lub będą się odnosić do różnych obszarów terytorialnych. Czas Zgodnie z treścią art. 67 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych twórca może udzielić
upoważnienia do korzystania z utworu na wymienionych w umowie polach eksploatacji z określeniem zakresu, miejsca i czasu tego korzystania. W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych, majątkowe są ograniczone czasowo - wygasają z upływem 70 lat od śmierci twórcy, przy utworach współautorskich okres ten liczony jest od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych, a przy utworach anonimowych - od pierwszej publikacji, to samo odnosi się do sytuacji, gdy przysługują one osobie innej niż twórca. Jakiekolwiek rozporządzenie autorskimi prawami majątkowymi może więc dotyczyć wyłącznie czasu ich trwania. Prawidłowe określenie w umowie czasu trwania przeniesienia praw lub udzielonej licencji, jest niezwykle ważne. Często z powodu zastosowania niewłaściwych postanowień umownych powstają poważne konsekwencje dla obu stron. W umowie dotyczącej przeniesienia praw autorskich wystarczy napisać, że dotyczy ono całego czasu ich trwania, lub po prostu nie pisać nic. Niestety, w przypadku umów licencyjnych sprawa jest dużo bardziej skomplikowana i w zależności od celu udzielania licencji wymaga różnych zapisów umownych. Licencja może być udzielona na czas określony w umowie, w odniesieniu do kalendarza (okres liczymy w dniach, miesiącach lub latach). Zdarzają się jednak licencje o bardziej skomplikowanych postanowieniach. W umowach wydawniczych spotyka się często zapisy, że licencja na wykorzystanie utworu udzielana jest w celu i na czas niezbędny do wydania konkretnego nakładu dzieła, o konkretnej liczbie egzemplarzy, z zastrzeżeniem jednak, że następuje to na czas nie dłuższy niż X, zaś po tym czasie w razie niewydania utworu powraca ona do autora. Podstawę do takich zapisów stanowi art. 57 ustawy. Problemy Często strony negocjujące umowę tak bardzo skupiają się na określeniu okresu trwania udzielonej licencji, że zapominają o kwestii o znaczeniu absolutnie podstawowym dla właściwego jego ustalenia. Chodzi o określenie w umowie momentu, od jakiego należy ten okres liczyć. Skutki tego zaniedbania mogą być niekorzystne dla każdej ze stron. Do udzielenia licencji czy przeniesienia praw może dojść na skutek różnych okoliczności - czasem utwór powstaje na zamówienie późniejszego nabywcy praw lub licencjobiorcy, czasem przedmiotem umowy jest przeniesienie praw lub zbycie licencji do utworu już istniejącego. O ile w tym drugim przypadku w umowie można zastrzec, że do przeniesienia praw czy udzielenia licencji dochodzi z chwilą podpisania umowy, o tyle w umowie o stworzenie dzieła nie byłoby to możliwe, ponieważ dzieło w momencie podpisania umowy jeszcze nie istnieje. Tutaj z kolei ważne jest, jak określimy w umowie moment przeniesienia praw lub rozpoczęcie okresu licencji. Mamy do wyboru dwie opcje: termin biegnie od dnia przyjęcia dzieła przez zamawiającego, termin biegnie od dnia otrzymania wynagrodzenia.
W tym pierwszym przypadku protokół przyjęcia dzieła stanowi dla zamawiającego podstawę do wykorzystania praw w zakresie ustalonym w podpisanej przez strony umowie. W drugim zaś dopiero zapłata przez zamawiającego całości wynagrodzenia za zamówiony utwór daje mu prawo do takiego wykorzystania. Generalnie im krótszy czas licencji zastrzeżono, tym istotniejsze jest precyzyjne określenie sposobu obliczenia, w jakim okresie obowiązuje. Przykłady Załóżmy, że zamawiający zainteresowany jest uzyskaniem praw do emisji filmu reklamowego na okres 2 lat, co on sam rozumie jako stałą jego prezentację w mediach przez taki właśnie czas. Ogromne znaczenie będzie mieć w takiej sytuacji określenie, czy okres 2-letni będzie liczony od dokonania przyjęcia filmu na kolaudacji[1], czy też od daty pierwszej jego emisji. Tylko ten drugi przypadek pozwoli zamawiającemu na osiągnięcie zamierzonego przez niego celu. Jeżeli w umowie określiłby okres obowiązywania licencji na 2 lata liczone od dnia przyjęcia filmu, to w przypadku przesunięcia kampanii w mediach o rok, film byłby emitowany nie przez 2 lata, lecz wyłącznie przez 1 rok, gdyż zamawiającemu skończyłaby się licencja na korzystanie z niego. Jeżeli zamawiający korzystałby z filmu w dalszym ciągu, naraziłby się na zarzut naruszenia praw autorskich z powodu przekroczenia zakresu czasowego udzielonej licencji. Podobnie nie bez znaczenia dla legalności wykorzystania utworu pozostaje kwestia zapłaty wynagrodzenia za uzyskanie praw do niego. Konsekwencje braku zapłaty mogą być różne w zależności od zapisów umownych. Nie budzi wątpliwości sytuacja, gdy okres licencji lub przeniesienia praw biegnie od chwili zapłaty wynagrodzenia w pełnej wysokości. Oczywiste jest, że dopóki nie zostanie uiszczone wynagrodzenie, zamawiający nie ma prawa wykorzystywać utworu w żadnej postaci. Inaczej jest w przypadku, gdy momentem nabycia praw będzie np. moment przyjęcia dzieła. Jeżeli zamawiający nie zapłaci twórcy wynagrodzenia, temu ostatniemu, w razie odmiennych postanowień umownych, pozostają roszczenia cywilnoprawne o jego zapłatę. Gdy umowy nie ma Nie można też pominąć w niniejszym rozważaniu wagi i konsekwencji przedłużających się procesów negocjacyjnych dla stron umowy o przeniesienie praw autorskich czy umowy licencyjnej. Częste są sytuacje, w których strony, wyrażając wolę przeniesienia praw lub udzielenia licencji, przystępują od razu do wykonania utworu czy wręcz jego eksploatacji, pozostawiając sobie proces negocjacji umowy na później". Działanie takie należy ocenić jako ryzykowne, a w kontekście przepisów obowiązującego prawa - za niedopuszczalne. Nie można bowiem wykluczyć, że dojdzie do załamania się procesu negocjacyjnego, a w konsekwencji - do przerwania rozmów. W takiej sytuacji zamawiający nie będzie mógł wykorzystać nawet zaakceptowanego już przez siebie utworu, a w razie gdyby już go eksploatował, może mu zostać postawiony zarzut bezprawnego korzystania z utworu. Z kolei autorowi trudno byłoby dochodzić wówczas wynagrodzenia za stworzenie utworu. Nawet jeżeli strony z opóźnieniem dojdą do porozumienia co do zawarcia umowy, pozostaje jeszcze kwestia zapisu umowy odnoszącego się do daty
jej zawarcia - wpisanie daty wcześniejszej niż rzeczywista jest przestępstwem, wpisanie daty późniejszej, gdy utwór był przed jej nadejściem wykorzystywany, nie spowoduje prawnego uregulowania okresu bezumownego korzystania z utworu i nie zabezpieczy zamawiającego przed ewentualnymi oskarżeniami o naruszenie praw do niego. Zgodnie z przepisami ustawy, w przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych uprawniony, którego prawa naruszono, może żądać zaniechania naruszenia, wydania uzyskanych korzyści, a także wyrównania wyrządzonej szkody. Dochodząc roszczenia o zaniechanie, autor może się jedynie domagać wydania wobec sprawcy naruszenia nakazu zaprzestania naruszeń. Obowiązek czynnego zachowania można osiągnąć, posługując się roszczeniem o usunięcie skutków niedozwolonych działań, w szczególności roszczeniem o naprawienie wyrządzonej szkody. Alternatywą dla wspomnianego wyżej może być roszczenie o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia. W przypadku tego roszczenia istotne znaczenie ma zagadnienie winy sprawcy naruszenia. W przypadku jej istnienia poszkodowany może się domagać nawet potrójnej wysokości stosownego wynagrodzenia, przy jej braku - podwójnej. Przez stosowne wynagrodzenie należy tu rozumieć takie, jakie otrzymałby podmiot prawa autorskiego, gdyby sprawca zawarł z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia. Posłużmy się powyższym przykładem - gdyby zamawiający liczył okres obowiązywania swojej licencji nieprawidłowo i emitował film przez 2 lata liczone od pierwszej emisji, a nie, jak stanowi umowa, od przyjęcia filmu, a co za tym idzie, gdyby przekroczył okres dozwolonej eksploatacji filmu o 1 rok; stosownym wynagrodzeniem byłaby opłata licencyjna liczona za okres 1 roku, czyli połowa opłaty dotychczas przez niego uiszczonej. Sankcją dla zamawiającego byłaby więc konieczność uiszczenia kwoty równej całości lub 1½ dotychczas uiszczonej opłaty licencyjnej, w zależności od stopnia jego zawinienia. W przypadku naruszenia związanego z działalnością gospodarczą poszkodowany może ponadto domagać się zasądzenia na rzecz Funduszu Promocji Twórczości odpowiedniej sumy pieniężnej, nie niższej od 2-krotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia, górna jej granica nie jest limitowana. Czynnik winy nie ma w przypadku tego roszczenia żadnego znaczenia. W sądzie W sprawach o naruszenie autorskich praw majątkowych pozywaną będzie każda osoba fizyczna lub prawna, która takiego naruszenia dokonała. Mogą to być zarówno osoby trzecie, kontrahenci podmiotu praw autorskich, którzy przekroczyli granice udzielonego im umową upoważnienia, jak i sami twórcy (np. w wyniku konfliktów między współtwórcami), a także współsprawcy naruszenia, pomocnicy i nakłaniających oraz wszystkie osoby, które z dokonanego naruszenia odniosły jakieś korzyści. Uprawnionym w takim procesie będzie twórca lub pierwotny podmiot autorskich praw majątkowych (np. producent utworu audiowizualnego) oraz ich następcy prawni, a także licencjobiorcy wyłączni i organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi. Roszczenia wynikające z naruszenia autorskich praw majątkowych przedawniają się z upływem 10 lat, gdy powód nie prowadzi działalności gospodarczej, i 3 lat, gdy taką działalność prowadzi.
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) Ustawa za naruszenie praw autorskich przewiduje także odpowiedzialność karną. Ograniczając się tylko do przykładu takiej odpowiedzialności, przytoczmy art. 116. ust. 1, zgodnie z którym kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat". Kolejne postanowienia tego artykułu modyfikują tę odpowiedzialność, w zależności od okoliczności konkretnego naruszenia. Zawarcie więc z odpowiednim wyprzedzeniem stosownej umowy rozporządzającej prawami do utworu, określającej precyzyjnie zakres dysponowania nimi, także ten czasowy, leży w interesie obu jej stron i może je uchronić przed poważnymi często konsekwencjami nawet niewielkich zaniedbań. Patrycja de la Rosa Jimenez radca prawny Departament Prawa Ochrony Własności Intelektualnej i Przemysłowej Kancelaria Prawna BSO Prawo & Podatki Przypisy: [1] Kolaudacja - komisyjne obejrzenie zrealizowanego filmu albo materiału zdjęciowego w celu jego oceny i dopuszczenia do dystrybucji. Jeśli widzisz błąd w artykule, prosimy o e-mail'a na adres een (at) parp.gov.pl Artykuł pochodzi z grudniowego Biuletynu Euro Info 2010.