Wyniki badań w 2011 roku z tematu: 2. Sadownictwo metodami ekologicznymi 1) Metody i sposoby wykrywania zastosowania w produkcji sadowniczej niedozwolonych w rolnictwie ekologicznym środków do produkcji Miejsce realizacji zadania 1. Nazwa i adres jednostki, w której realizowane jest zadanie: Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Agrobioinżynierii Katedra Ekologii Rolniczej ul. Akademicka 13 20-950 Lublin tel. 81 445 68 95 Opis wykonanych zadań badawczych Praca zawiera wyniki analiz materiału roślinnego roślin sadowniczych, pobranych z gospodarstw ekologicznych, kontrolowanych przez jednostkę certyfikującą Ekogwarancja PTRE. W pracy całościowo potraktowano wyniki badań finansowanych w ramach tego tematu badawczego, w połączeniu z wynikami analiz wykonanych i finansowanych przez jednostkę certyfikującą. Wyniki analiz wykonanych ramach tematu badawczego nie posłużyły wyłącznie do celów badawczych ale po wykryciu pozostałości jednostka certyfikująca uruchomiła swoje procedury łącznie z sankcjami, w stosunku do produktów i producentów. Postępowanie to było uzgodnione z nadzorem państwowym. Jako materiał wstępny zawarto dane lat 2008 2010 z gospodarstw ekologicznych, kontrolowanych przez jednostkę certyfikującą Ekogwarancja PTRE. W badanej grupie wyodrębniono gospodarstwa, w których uprawiano rośliny sadownicze. Jednostka certyfikująca wykonuje corocznie obligatoryjne kontrole każdego gospodarstwa ekologicznego. Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi co roku pobierane są próbki materiału roślinnego i gleby, przeznaczonych do badania pozostałości niedozwolonych w rolnictwie ekologicznym środków ochrony roślin. Próbki mogą być pobierane losowo lub w gospodarstwach, w których inspektor w trakcie kontroli wniósł podejrzenie użycia niedozwolonych substancji. Także przedsiębiorstwa skupujące ekologiczne surowce, niekiedy wnoszą o przebadanie zakupionego produktu. W latach 2008-2010 jednostka certyfikująca Ekogwarancja PTRE przebadała łącznie 142 próbki materiału roślinnego, pobranego z roślin upraw sadowniczych [tab. 1 i 2]. W przeważającej liczbie [124 szt.] nie stwierdzono pozostałości chemicznych pestycydów. Pobierano zarówno owoce jak i też liście, ponieważ w liściach następuje większa kumulacja substancji pochodzącej z oprysku, wynikająca z większej powierzchni sorpcyjnej [tab. 1].
Tab. 1 Liczba analiz, w których nie stwierdzono pozostałości niedozwolonych pestycydów w wybranych roślinach sadowniczych Rok jabłko Porzeczka Aronia truskawka Malina razem 2008 2009 2010 Liście 2 2 2 6 Owoce 1 1 8 11 21 Liście 10 7 14 31 Owoce 7 18 25 Liście 14 18 5 37 Owoce 3 1 4 razem 10 28 3 51 32 Niestety w badanym materiale znaleziono w 18 próbkach pozostałości niedozwolonych pestycydów, co stanowi 14% wszystkich wykonanych analiz. Symptomatyczne jest to, że gwałtowny wzrost liczby wykrytych substancji, nastąpił w 2010 roku. W 2008 roku tylko 1 próbka na 28 badanych okazała się zanieczyszczona, w 2009 roku znaleziono 2 próbki z pozostałościami pestycydów na 58 badanych, natomiast w 2010 roku było aż 15 analiz z wykrytymi niedozwolonymi substancjami, co stanowiło 27% na 56 badanych próbek [tab. 1 i 2]. Tab. 2 Liczba i nazwy wykrytych pozostałości substancji aktywnych niedozwolonych pestycydów Rok Porzeczka truskawka Malina 2008 Liście 1=procymidon 2009 Liście 1=chloropiryfos, tetrakonazol Owoce 1=Tau-fluvalinat, Karbendazym 2010 Liście 1=ditiokarbaminiany 8=alfa cypermetryna 1=lambdacyhalotryna 1=tebukonazol 1= chloropiryfos Razem 11 próbek 3 próbki 4 próbki 3=alfa cypermetryna + fenheksamid W 2011 r. wykonano 265 analiz materiału roślinnego roślin sadowniczych. Badania wykonano w czterech laboratoriach: Centralnym Laboratorium Agronomicznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Instytutu Ochrony Roślin oddział w Białymstoku, Eurocontrol sp. z o.o. w Dęblinie, Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach [tab. 3]. Przebadano głównie plantacje truskawek, w mniejszym stopniu uprawy porzeczki czarnej. Analizy maliny, wiśni i jabłoni zostały wykonane, po uznaniu podejrzenia zastosowania niedozwolonego środka.
Tab.3 Liczba wykonanych próbek CLA IOR Eurocontrol IO razem Lublin o/białystok Dęblin Skierniewice Truskawka Liść 129 46 [32*] 0 0 175 Owoc 0 46 4 1 51 Porzeczka Liść 17 8 0 0 25 czarna Owoc 0 7 0 0 7 Malina Liść 0 2 0 0 2 wiśnia liść 0 0 0 2 2 jabłoń Owoc 0 3 0 0 3 razem 146 112 4 3 265 * liczba powtórnie wykonanych analiz, w celu potwierdzenia wyników CLA W wykonanych pierwotnych analizach nie stwierdzono w 76% próbek pozostałości niedozwolonych w rolnictwie ekologicznym substancji aktywnych środków ochrony roślin. Jest to nieznaczny spadek w porównaniu do analiz 2010 r. [27%], jednak jest to liczba zbyt wysoka i nie do przyjęcia w rolnictwie ekologicznym [tab. 4 i 5]. Tab. 4 Liczba wykonanych próbek, w których nie wykryto pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin CLA IOR Eurocontrol IO razem Lublin o/białystok Dęblin Skierniewice Truskawka Liść 94 13 [7*] 0 0 107 Owoc 0 41 4 1 46 Porzeczka Liść 12 6 0 0 18 czarna Owoc 0 7 0 0 7 Malina Liść 0 2 0 0 2 wiśnia liść 0 0 0 0 0 jabłoń Owoc 0 3 0 0 3 razem 106 72 4 1 183 * liczba powtórnie wykonanych analiz, w celu potwierdzenia wyników CLA
Tab. 5 Liczba wykonanych próbek, w których wykryto pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin CLA IOR Eurocontrol IO razem Lublin o/białystok Dęblin Skierniewice Truskawka Liść 35 33 [6*] 0 0 68 Owoc 0 5 0 0 5 Porzeczka Liść 5 2 0 0 7 czarna Owoc 0 0 0 0 0 Malina Liść 0 0 0 0 0 wiśnia liść 0 0 0 2 2 jabłoń Owoc 0 0 0 0 0 razem 40 40 0 2 82 * liczba powtórnie wykonanych analiz, w celu potwierdzenia wyników CLA Łączna liczba wykrytych niedozwolonych substancji aktywnych w liściach truskawki w analizach wykonanych w Centralnym Laboratorium Agronomicznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie wyniosła 26, a w laboratorium Instytutu Ochrony Roślin oddział w Białymstoku 13 [tab. 6]. Wykaz tych środków podany w tabeli 7, pokazuje szerokie spektrum wykrytych substancji w Centralnym Laboratorium Agronomicznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Zastanawiający jest duży udział wykrytych ditiokarbaminianów w analizach wykonanych w laboratorium Instytutu Ochrony Roślin oddział w Białymstoku. Tab. 6 Liczba wykrytych substancji pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin CLA Lublin IOR o/białystok Eurocontrol Dęblin IO Skierniewice Truskawka Liść 26 13 0 0 Owoc 0 1 0 0 Porzeczka Liść 5 1 0 0 czarna Owoc 0 0 0 0 Malina Liść 0 0 0 0 wiśnia Liść 0 0 0 4 jabłoń Owoc 0 0 0 0
Tab. 7 Substancje aktywne pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin wykryte w liściach i owocach truskawki CLA Lublin IOR o/białystok Liść Trifloxystrobin = 2, linuron = 14, hexaflumuron = 2, chlorpyriphos = 2, fenoxycarb = 1, pyrimethanil = 7, clomazone = 4, cyprodinil = 2, tiophanat methyl = 1, atrazine = 1, myclobutanil = 1, pendimethalin = 2, chlorotoluron = 2, ditiokarbaminiany = 31, cyflutryna = 1, chloropiryfos = 3, bifentryna = 1, cypermetryna = 3, tetrakonazol = 4, acetamipryd = 1, boskalid = 1, pyraklostrobina = 1, atrazyna = 1, cyprodinil = 1, pirymetanil = 2, cyflutryna = 1, propyzamide = 1, boscalid = 1, pyraclostrobin = 1, tetraconazole = 1, oxadixyl = 2, terbutylazine = 2, picoxystrobin = 1, isoproturon = 1, lenacil = 1, tetraconazole = 2, difenoconazol = 1, fenpyroximate = 1 Owoc 0 ditiokarbaminiany = 5 Podobnie jak w liściach truskawki, w liściach porzeczki czarnej najwięcej różnych pozostałości niedozwolonych substancji aktywnych wykryto w Centralnym Laboratorium Agronomicznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, natomiast w laboratorium Instytutu Ochrony Roślin oddział w Białymstoku, wykryto tylko ditiokarbaminiany [tab. 8].
Tab. 8 Substancje aktywne pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin wykryte w liściach porzeczki czarnej CLA Lublin IOR o/białystok carbofuran = 1, ditiokarbaminiany = 2 thiabendazole = 2, clomazone = 1, picoxystrobin = 2, fluazinam = 1 W przebadanych liściach wiśni w laboratorium Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, w dwóch próbkach znaleziono 4 substancje niedozwolone, w tym w obu znajdowały się ditiokarbaminiany [tab. 9]. Tab. 9 Substancje aktywne pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin wykryte w liściach wiśni IO Skierniewice ditiokarbaminiany = 2, chloropiryfos = 1, propargit = 1 DYSKUSJA Rolnictwo ekologiczne jest uregulowane aktami prawnymi, które precyzują metody ekologicznej produkcji rolniczej, przetwórstwa, zasad kontroli, oznakowania i importu produktów ekologicznych z poza Unii Europejskiej, natomiast nie określają parametrów jakościowych żywności ekologicznej, a także stanu środowiska rolniczego, w którym zostały wytworzone. W załączniku II Rozporządzenia 889/2008 podano listę dozwolonych substancji stosowanych w ochronie roślin. Substancje z poza niej są zabronione, a szczególnie środki wytworzone w drodze syntezy chemicznej. Stwierdzenie przez jednostkę certyfikującą, że użyto zabronionego pestycydu, skutkuje cofnięciem certyfikatu, na produkt z tak potraktowanej rośliny. Jednak powszechnie stosowane w rolnictwie konwencjonalnym syntetyczne pestycydy, migrują poza miejsca ich użycia i są spotykane także w żywności ekologicznej. Problemem stają się więc pozostałości niedozwolonych substancji, niezawinione przez rolnika. Jak podaje Gnusowski i wsp. [2005, 2006 ] prowadzone w latach poprzednich badania analityczne polskiej żywności ekologicznej, nie wykazywały zanieczyszczeń niedozwolonymi substancjami. Natomiast obecne nasze badania, jak też innych autorów, wskazują na wzrost wykrywalności w ekologicznych produktach, pozostałości syntetycznych pestycydów [Gnusowski, Nowacka 2008].
Obowiązujące w rolnictwie ekologicznym przepisy prawne [Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007] nie zobowiązują do badania jakości produktu finalnego, a jedynie obligują do przestrzegania zasad ekologicznej produkcji. Jednak odbiorcy dużych partii towaru, coraz powszechniej żądają wyników badań żywności ekologicznej na pozostałości chemicznych pestycydów. Dzięki wprowadzeniu w akredytowanych laboratoriach nowoczesnej aparatury, stopień wykrywalności wzrósł wielokrotnie. Stąd też pojawiają się pozytywne wyniki na pozostałości, nie tylko po zastosowaniu niedozwolonego pestycydu, lecz też wykrywane są resztki substancji po użyciu ich wiele lat wstecz. Problemem staje się ich interpretacja. Unia Europejska wychodząc na przeciw coraz szerszemu wprowadzeniu upraw roślin modyfikowanych genetycznie, wprowadziła w nowych przepisach [Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007] możliwość zaakceptowania przypadkowego zanieczyszczenia roślinami transgenicznymi żywności ekologicznej do wysokości progu 0,9%. W żywności konwencjonalnej dopuszcza się zawartość substancji po środkach ochrony roślin [Rozporządzenie Min. Zdrowia 2004, Sadło i wsp. 2006]. Takiej możliwości nie ma w przypadku pozostałości chemicznych pestycydów w żywności ekologicznej. Niezależnie od progu zanieczyszczenia, jakiekolwiek wykrycie niedozwolonej substancji syntezy chemicznej, dyskwalifikuje produkt jako żywność ekologiczną. Dane ujęte w niniejszej pracy wskazują na duże zagrożenie żywności ekologicznej pozostałościami pestycydów. Jednak skutki zanieczyszczenia dla firm przetwórczych, po ich wykryciu w dużych, łączonych partiach towaru, stają się finansowo bardzo dotkliwe. Także konsumenci są zaniepokojeni wzrostem wykrywalności środków w żywności ekologicznej. PODSUMOWANIE 1. W wykonanych pierwotnych analizach stwierdzono w 24% próbek pozostałości niedozwolonych w rolnictwie ekologicznym substancji aktywnych środków ochrony roślin. 2. Największej liczbie analiz poddano liście truskawki, w których 43% wykazały zanieczyszczenie substancjami niedozwolonymi w rolnictwie ekologicznym. Zaś w owocach truskawki tylko w 11% analiz wykazano zanieczyszczenie substancjami niedozwolonymi. 3. Równie wysokie zanieczyszczenie jak w liściach truskawki, stwierdzono w liściach porzeczki czarnej. Udział próbek z wykrytymi niedozwolonymi substancjami wyniósł 39%. Natomiast nie stwierdzono zanieczyszczenia substancjami niedozwolonymi owoców czarnej porzeczki. 4. Wnikliwej ocenie należy poddać jakość wykonywanych analiz laboratoryjnych. W 35 próbkach liści truskawki wykryto w Centralnym Laboratorium Agronomicznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie aż 26 różnych niedozwolonych substancji. Z
kolei w laboratorium Instytutu Ochrony Roślin oddział w Białymstoku w 33 analizowanych próbkach liści truskawek wykryto w 31 próbkach ditiokarbaminiany oraz we wszystkich 5 próbkach owoców truskawki stwierdzono zawartość ditiokarbaminianów. Gwoli wyjaśnienia należy dodać, że w Centralnym Laboratorium Agronomicznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie nie oznaczano ditiokarbaminianów, z kolei w laboratorium Instytutu Ochrony Roślin oddział w Białymstoku nie oznaczano niektórych wykrytych w CLA Lublin substancji. 5. Należy podkreślić, że te same próbki wysyłano do różnych laboratoriów, a wyniki nie były porównywalne. W jednym przypadku akredytowane laboratorium przyznało się do popełnionego błędu. 6. Osobnym zagadnieniem jest odpowiedzialność jednostki certyfikującej, która na podstawie wyników analiz ma podjąć decyzję o uznaniu jakości ekologicznej badanego materiału roślinnego. ZALECENIA DLA PRAKTYKI Przeprowadzone badania dowiodły, że w materiale roślinnym upraw ekologicznych występuje wiele pozostałości chemicznych pestycydów. Wykryto w sumie 34 niedozwolonych substancji aktywnych. Taka duża liczba różnych substancji aktywnych, nie świadczy o masowym stosowaniu przez rolników ekologicznych, niedozwolonych chemicznych pestycydów ale raczej o pozostałościach w glebie pozostałości z poprzedniego, konwencjonalnego okresu gospodarowania oraz o wpływie oprysków, przenoszonych z pól konwencjonalnych sąsiadów. Wzrost liczby wykrytych niedozwolonych substancji był także wynikiem coraz lepszej aparatury, stosowanej w akredytowanych laboratoriach. Poziom oznaczalności w wielu wypadkach zmienił się z 0,01 ppm do 0, 001 ppm, co automatycznie powiększyło liczbę analiz z wynikami, potwierdzającymi obecność pozostałości w badanym materiale. Przepisy Rozporządzenia (WE) nr 834/2007 określają poziom dozwolonego, przypadkowego zanieczyszczenia GMO na poziomie 0,9%, natomiast nie ma żadnej informacji o dopuszczalnym poziomie niezawinionego przez rolnika zanieczyszczenia pestycydami syntezy chemicznej. Stąd też wykrycie jakiejkolwiek niedozwolonej substancji, na jakimkolwiek poziomie oznaczalności, automatycznie generuje przez jednostkę certyfikującą, zakaz oznaczenia takiego produktu etykietą ekologiczną oraz sankcje wobec producenta. Problem ten powinien być jak najszybciej rozwiązany na poziomie unijnym i krajowym. Osobnym zagadnieniem jest właściwa analiza w akredytowanych laboratoriach. W trakcie tegorocznych badań stwierdzono pomyłki w wykonanych analizach. Ponadto stosowane przy oznaczeniach niektórych substancji metody pośrednie, dają wyniki wielce problematyczne. Jednostka certyfikująca otrzymująca pozytywny wynik z akredytowanego
laboratorium, ma obowiązek cofnięcia certyfikatu na produkt, w którym znaleziono niedozwolone pozostałości. Niestety koszty ewidentnej pomyłki akredytowanego laboratorium ponosi producent. Przeprowadzone badania potwierdzają trafność wyboru metodyki, z położeniem nacisku na analizy w okresie inwazji najbardziej popularnych patogenów chorobotwórczych i szkodników: - w truskawce: 2 tygodnie przed kwitnieniem i w trakcie kwitnienia, gdy mogą zostać zastosowane niedozwolone środki przeciwko takim szkodnikom jak: Kwieciak malinowiec, Opuchlak truskawkowiec, Roztocz truskawkowy oraz chorobom: Mączniak prawdziwy truskawki, Biała plamistość liści truskawki. - czarnej porzeczce: bezpośrednio przed kwitnieniem, następnie po kwitnieniu aż do zbioru są stosowane środki przeciwko takim szkodnikom: Brzęczak porzeczkowy, przędziorki, Bawełnica wiązowo porzeczkowa, Zwójka porzeczkóweczka itp. oraz patogenom chorobotwórczym: Antraknoza, Biała plamistość liści, Rdza wejmutkowo porzeczkowa. - malinie: szara pleśń. Obecnie w gospodarstwach ekologicznych uprawiana jest tzw. malina jesienna, której owoce niekiedy mogą być przy obfitych deszczach porażane przez szarą pleśń. W pobranych próbkach liści truskawek, stwierdzono obecność niedozwolonych substancji w 43%. Natomiast w owocach tylko w 11% próbek stwierdzono niedozwolone pozostałości. W pobranych liściach porzeczki czarnej w 39% próbek, oznaczono niedozwolone substancje, natomiast w owocach nie znaleziono pozostałości. W tym roku od końca sierpnia do późnej jesieni w regionie uprawy jesiennej maliny nie spadł żaden deszcz. Stąd też podejrzenie użycia środka przeciw szarej pleśni było bezzasadne, dlatego pobrano tylko 2 próbki liści, w których nie stwierdzono żadnych niedozwolonych pozostałości. Wyniki te jednak świadczą o podejrzeniu dużej grupy producentów, która stosuje niedozwolone środki w okresie inwazji agrofagów. Stężenie tych nowoczesnych, chemicznych pestycydów dosyć szybko maleje i niekiedy ich zawartość w świeżych owocach jest niewykrywalna, co nie znaczy, że ich tam nie ma. Brak jest także widocznych oznak ich zastosowania na roślinie uprawnej. Ważną wskazówką dla jednostek certyfikujących jest pobieranie próbek w okresie potencjalnego pojawienia się patogenów, których inwazja zazwyczaj występuje w uprawach truskawki przed lub w trakcie kwitnienia. W uprawach czarnej porzeczki zazwyczaj po kwitnieniu, w trakcie intensywnego wzrostu młodych pędów. W wyniku cofnięcia certyfikatu producentom, u których w liściach truskawki i czarnej porzeczki wykryto niedozwolone pestycydy, owoce od tych rolników nie były skupowane w
jakości ekologicznej. Tylko w dwóch przypadkach stwierdzono w zakładach przetwórczych w 2011 r. pozostałości w przetworzonych owocach truskawki i porzeczki czarnej, przy czym owoce truskawki pochodziły z sezonu 2010 r. Procedura pobierania próbek. Każda jednostka certyfikująca posiada własną procedurę pobierania próbek. Istotnymi elementami są: sposób pobrania prób pierwotnych, sporządzenia próby średniej oraz przygotowania próbek jednostkowych do analiz. Pobrane próbki jednostkowe powinny być zapakowane w specjalnie skonstruowane i przeznaczone do tego celu opakowania [są w sprzedaży]. Świeży materiał roślinny powinien być jak to tylko możliwe schłodzony i następnie zamrożony do temperatury - 23 C. Jednostka powinna być wyposażona w odpowiedni sprzęt do pobierania próbek, transportu [chłodziarka samochodowa] i przechowywania [zamrażarka]. Przeprowadzone badania świadczą o dużym problemie pozostałości niedozwolonych substancji w produktach ekologicznych. Problem ten wymaga proceduralnych rozwiązań. LITERATURA 1. Czernyszewicz E.: Stan i perspektywy ekologicznej produkcji owoców w Polsce, Pam. Puł. z. 151/II, Puławy, 2009, s. 425 439, 2. Gnusowski B., Szymona J., Sadło S.: Pozostałości środków chemicznej ochrony roślin w żywności pochodzenia roślinnego produkowanej metodami ekologicznymi w roku 2004, Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 45(1), 2005, s. 146 151, 3. Gnusowski B., Szymona J., Sadło S.: Pozostałości środków chemicznej ochrony roślin w żywności pochodzenia roślinnego produkowanej metodami ekologicznymi w roku 2005, Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 46(1), 2006, s. 495 501, 4. Gnusowski B., Nowacka A.: Pozostałości środków chemicznej ochrony roślin w produktach rolnictwa ekologicznego, Mat. Konf. Poszukiwanie nowych rozwiązań w ochronie upraw ekologicznych, IOR, Poznań, 2008, s. 63 69, 5. Matyjaszczyk E., Sobczak J.: Możliwości ochrony upraw roślin warzywniczych i owoców w gospodarstwach ekologicznych, Mat. Konf. Poszukiwanie nowych rozwiązań w ochronie upraw ekologicznych, IOR, Poznań, 2008, s. 156 166, 6. Rozporządzenie Min. Zdrowia w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości chemicznych środków ochrony roślin, które mogą
znajdować się w środkach spożywczych lub na ich powierzchni, Dz. U. nr 85, poz. 801 z dnia 16 kwietnia 2004 r. 7. Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r., w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 [Dz.U. nr L 189/1 z 20.07.2007 r.], 8. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli [Dz.U. nr L 250/1 z 18.09.2008 r.], 9. Sadło S., Rogozińska K., Szpyrka E., Rupar J.: Pozostałości substancji aktywnych środków ochrony roślin w artykułach spożywczych pochodzenia roślinnego w 2005 roku, Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 46 (1), 2006, s. 754 760, 10. Willer H., Kilcher L. (Eds.): The World of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends 2009, FiBL, Frick; IFOAM, Bonn; ITC, Geneva, 1st edition, 2009, s. 1 304, Adres autora: Dr hab. Jerzy Szymona Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Akademicka 13 20-950 Lublin, Polska e-mail: jerzy.szymona@up.lublin.pl