Planowanie w Nadrenii-Palatynacie. Przygotowani na nowe regionalne strategie planowania przestrzennego.

Planowanie w Nadrenii-Palatynacie. Przygotowani na nowe regionalne strategie planowania przestrzennego. Publikacja Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sportu, Nadrenia-Palatynat Nowe regionalne plany zagospodarowania przestrzennego będą istotnie wpływały na przyszłość każdej gminy w Nadrenii-Palatynacie. Stąd terenowe jednostki administracji publicznej mają prawo i obowiązek włączenia się w proces ich opracowywania. Niniejsza broszura przybliża w trzech rozdziałach możliwości uczestniczenia, ale również istotne uwarunkowania i obszary działania w przyszłości dla miast i gmin w Nadrenii-Palatynacie. 1 Wprowadzenie... 3 2 Możliwości uczestniczenia w procesie opracowywania nowych regionalnych strategii zagospodarowania przestrzennego... 5 2.1 Treść i cel Planowania Przestrzennego... 5 2.2 Podstawy prawne, struktura, cele i instrumenty Planowania Przestrzennego na poziomie regionu i kraju związkowego... 6 2.3 Raportowanie o stanie zagospodarowania przestrzennego jako instrument analityczny budowania zrównoważonej strategii regionalnej i krajowej... 11 2.4 Budowanie zrównoważonej strategii regionalnej i krajowej jako ramy do wytycznych zagospodarowania przestrzennego... 14 2.5 Opracowywanie regionalnych planów zagospodarowania przestrzennego we współpracy z gminami... 15 2.6 Związki Planowania Przestrzennego i Związek Region Rhein-Neckar... 16 3 Uwarunkowania rozwoju gmin... 23 3.1 Przemiany społeczne uwarunkowania przyszłego rozwoju przestrzennego... 23 3.2 Nadrenia-Palatynat w Europie: tętniący życiem region w sercu Europy... 26 3.3 Wzmacnianie regionów metropolitalnych i obszarów wiejskich... 30 4 Obszary działania trwałego rozwoju gmin... 32 4.1 Usługi publiczne obszar działania przewidywalnej polityki komunalnej... 32 4.2 Usługi publiczne realizowane przez sektor prywatny współpraca z aktywną gminą 34 4.3 Trwałe kształtowanie rozwoju obszarów mieszkalnych wzmacnianie centrów wsi i miast... 38 4.4 Wzmacniać gminy jako atrakcyjne lokalizacje, rozpoznać tematy przyszłości, wykorzystanie szans... 39 Strona 1 z 53

4.5 Koncepcje rozwoju: do sukcesu przez nieformalne planowanie, komunikację i współpracę... 41 4.6 Przestrzeń publiczna: zapewnić, chronić, wykorzystać w celu sprawiedliwego wyważenia interesów... 42 4.7 Zachowanie krajobrazu kulturowego, stworzenie tożsamości regionalnych - Nadrenia-Palatynat jako miejsce, w którym warto żyć i które warto polubić... 43 4.8 Zapewnienie dostaw energii i ochrona klimatu... 45 5 Terminy oraz definicje planowania i budowania strategii zagospodarowania przestrzennego... 48 Strona 2 z 53

1 Wprowadzenie Karl Peter Bruch, Minister Spraw Wewnętrznych i Sportu Szanowni Mieszkańcy, czy ma powstać nowy obszar mieszkalny, czy też centrum handlowe: każdy dobry pomysł wymaga podstawy planistycznej, by mógł być zrealizowany. Z mojego doświadczenia w polityce komunalnej wiem jednak także: planowanie samo w sobie nie wystarczy. Dopiero zdrowa mieszanina planowania opartego na przesłankach merytorycznych oraz zaangażowania ludzi na miejscu uczyniły z miast i wsi Nadrenii-Palatynatu tym, czym są dzisiaj: miejscami, w których warto żyć i które warto polubić, dla każdej grupy wiekowej. By tak pozostało, polityka krajowa i komunalna musi stawić czoła dającym się przewidzieć wyzwaniom. Kto działa zawczasu, może tworzyć zamiast, po latach, móc jedynie reagować. Dlatego też rząd kraju związkowego w 2008 r., w Programie Rozwoju Kraju Związkowego (LEP IV), zwrócił także uwagą na niewygodne fakty. Liczba mieszkańców Nadrenii-Palatynatu będzie różnie w poszczególnych regionach malała, w szczególności zaś zmieni się struktura ludności: więcej ludzi starszych, mniej młodszych. Na ten wyzwanie musimy znaleźć rozwiązania nie tylko na chwilę obecną, lecz także na następne dziesięć czy dwadzieścia lat. Dotyczy to także wyzwań na rynku pracy, który wynikają z globalizacji, nowych mediów, czy wymagań pojawiających się w związku ze zmianą struktur rodzinnych. Dotyczy to w takim samym stopniu widocznych zmian klimatycznych. Odwracanie się czy oczekiwanie do niczego nie prowadzi. Po tym, jak kraj związkowy za pomocą LEP IV przetarł pierwsze szlaki, czas by teraz regiony i gminy wyciągnęły swoje wnioski i znalazły u siebie na miejscu niezbędne i właściwe odpowiedzi. Decydującymi ramami w tym celu są regionalne plany zagospodarowania przestrzennego czterech związków planowania przestrzennego w Nadrenii-Palatynacie i wykraczającego poza granice krajów związkowych Związku Region Rhein-Neckar. Opracowane wspólnie przez gminy oraz regionalnych decydentów z gospodarki i społeczeństwa, zawierają Strona 3 z 53

one przyszłościowe ukierunkowanie i regionalnie dopasowane ramy rozwoju miast i wsi na nadchodzące dziesięć lat. Wydaje mi się, że ważnym jest, aby ci, którzy sprawują władzę w gminach, związkach, stowarzyszeniach, czy gospodarce, ale również każdy mieszkaniec, o którego przyszłość przecież chodzi, znaleźli czas, by pomyśleć, co ma się dziać z ich miejscowością lub małą ojczyzną w średnio- i długofalowej perspektywie. Jak ma i jak może wyglądać nasza wieś, nasze miasto w przyszłości, co możemy i musimy zrobić, by zostały zainicjowane właściwe procesy? Jako były burmistrz miasta zdaję sobie sprawę, jak ciężko zabrać się za takie zadanie obok codziennych obowiązków. Aby nie było konieczne dokształcenie się do poziomu specjalisty w zakresie planowania przestrzennego, by znaleźć właściwe odpowiedzi dla gminy, chciałbym Państwu zaproponować za pomocą tej broszury wstęp do najważniejszych zagadnień wokół planowania przestrzennego i opracowywania nowych regionalnych strategii w tym zakresie. Cieszyłbym się, jeżeli możliwie dużo gmin włączyłoby się w bieżący proces budowy regionalnych strategii planowania przestrzennego za pomocą dobrych i przyszłościowych pomysłów. Dzięki częstym wizytom i rozmowom w terenie wiem, że nie brak nie tylko pomysłów, ale także wielu zaangażowanych ludzi, którzy chcą je zrealizować za pomocą swojego zaangażowania i gminnych koncepcji. Karl Peter Bruch Strona 4 z 53

2 Możliwości uczestniczenia w procesie opracowywania nowych regionalnych strategii zagospodarowania przestrzennego 2.1 Treść i cel Planowania Przestrzennego Celem Planowania Przestrzennego jest wczesne rozpoznanie trendów i oczekiwań społeczeństwa oraz zintegrowanie ich z wynikającymi z powyższego zróżnicowanymi oczekiwaniami co do ich wykorzystania w ramach skoordynowanego i integralnego planowania. Do tego niezbędna jest trwała strategia generalna, która połączy rozwój ekonomiczny i bezpieczeństwo socjalne z długofalową ochroną podstaw współistnienia z przyrodą. To właśnie następuje w Nadrenii-Palatynacie dzięki Programowi Rozwoju Kraju Związkowego (LEP) i regionalnym planom zagospodarowania przestrzennego (RROP). Nadrzędnym celem jest przy tym stworzenie porównywalnych warunków życiowych na wszystkich odcinkach przestrzeni. Przy czym porównywalne warunki nie oznaczają stworzenie identycznych warunków życiowych, lecz równych szans poszczególnych regionów do udziału w Strona 5 z 53

ofercie kulturalnej, socjalnej i ekonomicznej. Głównym założeniem Planowania Przestrzennego jest służenie człowiekowi w najlepszy z możliwych sposobów przy nieskrępowanym rozwoju swojej osobowości w swojej społeczności. Oczywiste dla nas funkcje usług publicznych w każdej części kraju, np. mieszkanie, praca, utrzymanie, wypoczynek, ruch drogowy, szkolnictwo, stają się możliwe po części dopiero dzięki poukładanemu rozwojowi przestrzeni. W razie kolizji poszczególnych interesów, Planowanie Przestrzenne pełni funkcję moderatora. Zrównoważony rozwój wymaga określonych długofalowo i zorientowanych na przyszłość koncepcji, które stawiają na sprawiedliwość pokoleniową, równość szans, jakość życia integracji społecznej oraz odpowiedzialności za sprawy międzynarodowe. Planowanie Przestrzenne jest tutaj centralnym instrumentem. Zróżnicowane interesy i wymogi co do przestrzeni zostały podporządkowane względnie krytycznie ocenione po kątem zasady zrównoważenia oraz względem siebie dopasowane. Należy do nich na przykład efektywne zarządzanie przestrzenią, zapewnienie usług publicznych oraz rozbudowa infrastruktury. Przykład: W LEP podkreśla się miejsca centralne: najwyższego znaczenia (OZ) i średniego znaczenia (MZ), a w regionalnych strategiach zagospodarowania przestrzennego: centra znaczenia podstawowego (GZ). Zaznaczenie centralnych miejsc umożliwia zapewnienia względnie racjonalną organizację (pod względem czasu i odległości) dostępu do dóbr i usług publicznych. W centrach znaczenia podstawowego ma być zapewniony dostęp do instytucji życia codziennego (np. przedszkoli, szkół podstawowych lub usług prywatnych, jak np. handlu detalicznego czy też opieki lekarskiej), podczas gdy instytucje specjalistyczne i wyższego rzędu należą do centrów średniego i najwyższego znaczenia. W ten sposób powstaje całościowe zabezpieczenie usług w łatwo dostępnych miejscach w przestrzeni, które musi by także ekonomiczne w utrzymaniu. Poznanie podstaw planowania i strategii zagospodarowania przestrzennego i zrozumienie ich pojęć stanowi istotny warunek udziału w dyskusjach na szczeblu regionalnym. W regionalnych strategiach zagospodarowania przestrzennego konkretyzowane i uzupełniane są cele i zasady programu rozwoju kraju związkowego. 2.2 Podstawy prawne, struktura, cele i instrumenty Planowania Przestrzennego na poziomie regionu i kraju związkowego Podstawy prawne Planowanie Przestrzenne, budowanie regionalnych i krajowych strategii zagospodarowania przestrzennego wymagają jak każda inna czynność administracyjna podstaw prawnych. W tym zakresie istnieją zarówno federalne, jak i krajowe regulacje. Najważniejsze regulacje prawne zawierają: Strona 6 z 53

ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym (ROG) Federacji z 22 grudnia 2008 r. (BGBl. I S. 2986), ostatnio zmieniona artykułem 9 ustawy z 31 lipca2009 r. (BGBl. I S. 2585), krajowa ustawa o Planowaniu Przestrzennym (LPlG) z 10 kwietnia 2003 r. (GVBl. S. 41), ostatnio zmieniona pierwszą ustawą krajową do zmiany krajowej ustawy o Planowaniu Przestrzennym z 2 marca 2006 r. (GVBl.S. 93), BS 230-1. W trakcie trwania reformy federalizmu odpadło ustawodastwo ramowe, a Planowanie Przestrzenne zostało artykułem 74 ust. 1 nr 31 Ustawy Zasadniczej podporządkowane konkurującemu ustawodawstwu. W następstwie ROG została podporządkowana nowemu porządkowi konstytucyjnemu. Odpowiednie nowe brzmienie ROG w jednej części weszło w życie 31 grudnia 2008 r., a w pozostałej części 30 czerwca 2009 r. Zadeklarowanym celem ustawy, poza silniejszym zaznaczeniem federalnego planowania przestrzennego, jest jak najwierniejsze zachowanie sprawdzonego systemu Planowania Przestrzennego w krajach związkowych. Nowa ROG stanowi w krajach związkowych bezpośrednio obowiązującą regulację wstępną w obszarze Planowania Przestrzennego oraz opracowywania strategii zagospodarowania przestrzennego na poziomie krajowym i regionalnym; krajowe ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym mają jedynie uzupełniający charakter. Poza dwoma wymienionymi regulacjami ustawowymi istnieją dalsze rozporządzenia, przepisy administracyjne, okólniki na poziomie federacji i krajów związkowych, a w zakresie współpracy ponadgranicznej umowy międzypaństwowe i porozumienia administracyjne. Centralnym punktem regulacji ustawowych jest obligatoryjność wymogów Planowania Przestrzennego ( 4 ROG). Zgodnie z tym wszelkie publiczne instytucje planistyczne oraz określone podmioty prawa prywatnego (w szczególności sprywatyzowane podmioty zarządzające infrastrukturą, jak kolej i poczta) obowiązane są do ścisłego przestrzegania określonych w planach (programach rozwoju krajów związkowych i regionalnych planach zagospodarowania przestrzennego) celów Planowania Przestrzennego. Poszczególne instytucje planistyczne muszą podczas podejmowania decyzji wziąć pod uwagę zasady i wymogi Planowania Przestrzennego. Dla indywidualnego mieszkańca z planów zagospodarowania przestrzennego nie wynikają żadne bezpośrednie obowiązki. Struktura Planowania Przestrzennego na poziomie regionu i kraju związkowego Hierarchia administracyjna w Planowaniu Przestrzennym na poziomie kraju związkowego jest, jak w zwyczajowej ogólnej strukturze administracyjnej kraju związkowego także, trzypoziomowa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Sportu jako najwyższa instytucja planistyczna kraju związkowego, Strona 7 z 53

Dyrekcje Strukturalne i Aprobujące Północ i Południe jako wyższe instytucje planistyczne kraju związkowego, administracje powiatowe jako niższe instytucje planistyczna kraju związkowego. Do celów regionalnych strategii zagospodarowania przestrzennego Nadrenia-Palatynat został podzielona na cztery regiony planistyczne: Mittelrhein-Westerwald, Trier, Rheinhessen-Nahe oraz Westpfalz. Tutaj regionalne związki Planowania Przestrzennego realizują zadania regionalnej strategii zagospodarowania przestrzennego jako instytucje prawa publicznego ( 13ff. LPlG). Były region Rheinpfalz, zgodnie z umową państwową między krajami związkowymi Badenią- Wirtembergią, Hesją i Nadrenią-Palatynatem o współpracy przy Planowaniu Przestrzennym i rozwoju obszaru Rhein-Neckar-Gebiet z 26 lipca 2005 (GVBl. S. 496-497 -, BS załącznik I 136), powstał ponownie 1 stycznia 2006 r. jako Związek Region RheinNeckar (VRRN) ( 13 ust. 3 LPlG). Obszar związku rozciąga się pomiędzy granicami Badeni-Wirtembergii, Hesji i Nadreni- Palatynatu I określa jednocześnie europejski obszar metropolitalny (EMR) Rhein-Neckar. Cele Planowania Przestrzennego na poziomie regionu i kraju związkowego Planowanie Przestrzenne na poziomie kraju związkowego to podsumowujące, ponadlokalne i ponadbranżowe planowanie, dostosowane do kraju związkowego. Ideą wiodącą jest zachowanie względnie promowanie porównywalnych warunków życiowych i zrównoważonego rozwoju przestrzennego. W tym celu integruje ono wszelkie aspekty związane z przestrzenią w przemyśleniach i realizacjach planistycznych, takie jak rozwój ludności i społeczności, mieszkalnictwo, środowisko, ruch drogowy, dostawy i utylizację, czas wolny i wypoczynek. Planowanie Przestrzenne na poziomie kraju związkowego opracowuje programy i plany oraz koordynuje plany wpływające istotnie na przestrzeń, jak również działania ukierunkowane na rozwój przestrzenny. Planowanie Przestrzenne na poziomie regionalnym odpowiada częściowemu, nastawionemu na poziom regionu Planowaniu Przestrzennemu na poziomie krajowym. Jego zadanie jest przewidywalne i ponadlokalne, ponadbranżowe i podsumowujące planowanie w celu rozwoju regionu w zakresie struktury przestrzennej i ludnościowej. Planowanie Przestrzenne na poziomie regionu jest zadaniem wspólnym kraju związkowego i gmin ( 12 LPlG). Koordynuje ono interesy lokalne i ponadlokalne, regionalne i wielkoprzestrzenne, interesy pojedynczych branż oraz ogólnoprzestrzenne interesy obszaru regionu. Instrumenty krajowego i regionalnego Planowanie Przestrzennego Najważniejszymi Instrumentami krajowego i regionalnego Planowania Przestrzennego są Program Rozwoju Kraju Związkowego ( 8ff. ROG w zw. z 7 i 8 LPlG) oraz regionalne plany Strona 8 z 53

zagospodarowania przestrzennego ( 8ff. ROG w zw. z 9 i 10 LPlG). Program Rozwoju Kraju Związkowego stanowi ramy twórcze i porządkowe całościowego rozwoju przestrzeni Nadrenii- Palatynatu. Innymi instrumentami zabezpieczenia Planowania Przestrzennego na poziomie regionu i kraju związkowego oraz dopasowania szczególnie istotnych przestrzennie planów i działań są: postępowanie w sprawach stanowienia Planowania Przestrzennego ( 15 ROG w zw. z 17 LPlG) oraz uproszczona procedura raportowania przestrzennego ( 16 ROG w zw. z 18 LPlG). Program Rozwoju Kraju Związkowego Program Rozwoju Kraju Związkowego określa twórcze i porządkowe ramy całościowego rozwoju przestrzennego Nadrenii-Palatynatu. Jest nastawiony długofalowo i zawiera cele oraz zasady krajowego Planowania Przestrzennego w zakresie zrównoważonego rozwoju przestrzeni. ( 7 ust. 1 LPlG). Został opracowany przez najwyższa instytucję planistyczną kraju związkowego na zasadzie szerokiego uczestnictwa i konsultacji ( 8 ust. 1 LPlG). Za pomocą rozporządzenia rządu krajowego Program Rozwoju Kraju Związkowego staje się obowiązujący ( 8 ust. 1 zd. 7 LPlG). W ten sposób w Programie Rozwoju Kraju Związkowego zostają sformułowane obowiązujące ramy dla gmin, regionów i administracji krajowej w celu wspólnego wykorzystania przyszłościowych szans oraz aktywności na rzecz zrównoważonego rozwoju. Na regionalnym Planowaniu Przestrzennym, a w szczególności na gminach ciąży obowiązek wypełnienia tych ram w komunalnych wytycznych zagospodarowania przestrzennego. W okresie od 2004 r. do końca 2008 r. stworzono nowy Program Rozwoju Kraju Związkowego (LEP IV), który zastąpił obowiązujący od 1995 r. Program Rozwoju Kraju Związkowego (LEP III). Rozporządzenie dotyczące LEP IV zostało ogłoszone 24 listopada 2008 r. Strona 9 z 53

w Dzienniku Ustawi Rozporządzeń Kraju Związkowego Nadrenia-Palatynat i weszło w życie 25 listopada 2008 r. Po tym, jak nowy Program Rozwoju Kraju Związkowego (LEP IV) 25 listopada 2008 r. stał się obowiązujący, rozpoczął się zgodnie z 10 ust. 2 LPlG wyznaczony na trzy lata okres do dostosowania regionalnych planów zagospodarowania przestrzennego w czterech region al planistycznych Nadrenii-Palatynatu. Do 24 listopada 2011 r. regionalne plany zagospodarowania przestrzennego muszą zostać przedstawione najwyższej instytucji planistycznej kraju związkowego do akceptacji. Związek Region Rhein-Neckar opracowuje jednolity Plan Regionalny Rhein-Neckar 2020 na całym obszarze związkowym. Prace nad przebudową względnie uzupełnianiem regionalnych planów zagospodarowania przestrzennego, jak również jednolitego Planu Regionalnego już się rozpoczęły. Regionalne Plany Zagospodarowania Przestrzennego Głównym instrumentem regionalnego Planowania Przestrzennego jest regionalny plan zagospodarowania przestrzennego. Tutaj cele i zasady Programu Rozwoju Kraju Związkowego są konkretyzowane i uzupełniane na poziomie regionów. W tym celu analizuje się specyficzne dla regionu kwestie strukturalne i rozwojowe oraz godzi się odgórne założenia z potrzebami regionalnymi. Regionalny plan zagospodarowania przestrzennego sprawuje zatem istotną funkcję pośredniczącą pomiędzy poziomem kraju związkowego, a regionem. Za jej pomocą stwierdza się, czy istotne przestrzennie plany i działania zgadzają się z wymogami gospodarki przestrzennej i w jakim stopniu istotne przestrzennie plany i działania mogą być dostosowane lub przeprowadzone pod względem gospodarki przestrzennej (ocena oddziaływania przestrzennego). Podczas procesu stanowienia niezbędny jest udział obywateli ( 17 Abs. 7 LPlG), w uproszczonej procedurze oceny wpływu przestrzennego taki udział może być zastosowany. Za te postępowania odpowiedzialne są instytucje planistyczne szczebla kraju związkowego ( 4 LPlG). Proces stanowienia planu zagospodarowania przestrzennego i uproszczona procedura oceny wpływu przestrzennego Procesy stanowienia planu zagospodarowania przestrzennego i uproszczone procedury oceny wpływu przestrzennego służą do oceny oddziaływania przedsięwzięcia na przestrzeń, przed ostateczną decyzją w ustawowo określonej procedurze zezwoleniowej. Procesy stanowienia planu zagospodarowania przestrzennego i uproszczone procedury oceny wpływu przestrzennego określają oddziaływania przedsięwzięcia na przestrzeń! Strona 10 z 53

2.3 Raportowanie o stanie zagospodarowania przestrzennego jako instrument analityczny budowania zrównoważonej strategii regionalnej i krajowej Programy, plany i działania na rzecz Planowania Przestrzennego, jak również planowania specjalistycznego wymagają stabilnych podstaw decyzyjnych. Kto chce zrobić coś dobrze musi być świadomy, co w przeszłości się udało, a co nie, względnie, jakie instrumenty i działania się sprawdziły, które należy rozwinąć. W tym celu sporządza się co pięć lat na szczeblu krajowym oraz regionalnym raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego, które ukazują stan zrównoważonego rozwoju przestrzennego w Nadrenii-Palatynacie. Wraz z publikacją Raportu o stanie zagospodarowania przestrzennego (ROB 2008) rząd krajowy dokumentuje istotne fakty rozwoju w Nadrenii- Palatynacie w okresie sprawozdawczym 1 lipca 2008 r. do 30 czerwca 2008 r. Oprócz podglądu osiągnięć, określa się także wyzwania i wynikające z nich działania konieczne w przyszłości. ROB 2008 pozostaje zatem w ścisłym związku z Programem Rozwoju Kraju Związkowego z 2008 r. Liczne wytyczne Programu Rozwoju Kraju Związkowego potwierdzają się w raporcie o stanie zagospodarowania przestrzennego. ROB 2008 stanowi dla polityki regionalnej i komunalnej, ale również dla zainteresowanych mieszkańców obszerną podstawę informacyjną. Omawiana jest w nim szeroka paleta tematyczna. Rozwój liczby uczniów, współpraca międzygminna oraz energia wiatrowa są omawiane tak samo, jak kwestie zmian klimatu czy usług publicznych. Centralnym punktem ROB 2008 jest jednak kwestia: Jak żyje się obecnie w Nadrenii-Palatynacie i co czeka nas w najbliższej przyszłości? Związki Planowania Przestrzennego w Nadrenii-Palatynacie są obowiązane do przedstawienia, na rok przed ukazaniem się reportu o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju związkowego, regionalnych raportów o stanie zagospodarowania przestrzennego ( 14 ust. 3 zf. 5 LPIG). Mają one dostarczać podstawowe informacje regionalne, które umożliwiają porównawczą ocenę rozwoju w poszczególnych regionach. Cztery regionalne związki planistyczne i Związek Region Rhein Neckar (VRRN) przedstawiły po raz pierwszy, pod koniec 2007 r., regionalne raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego dla należącej do Nadrenii-Palatynatu części obszaru związkowego. Można zapoznać się z nimi na stronie internetowej Planowania Przestrzennego Nadrenii-Palatynatu (www.ism.rlp.de rubryka Planowanie Przestrzenne). Są dostępne również na stronach internetowych regionalnych związków planistycznych i VRRN oraz częściowo jako publikacje. Raportowanie o stanie zagospodarowania przestrzennego stanowi ważny instrument analityczny oraz stanowi podstawę do ocen i dalszego rzeczowego rozwoju ram planistycznych! Strona 11 z 53

Regionalne strategie zagospodarowania przestrzennego w Internecie Źródło: : www.regionale-raumordnungsplaene.rlp.de Więcej informacji: Interaktywna i zawierająca zaakceptowane regionalne strategie zagospodarowania przestrzennego baza i stosowne wersje tekstowe opublikowane zostały pod adresem www.regionale-raumordnungsplaene.rlp.de Powyższa usługa dostępna jest także pod adresem www.geoportal.rlp.de w taki sposób, by poszczególne kartograficzne grupy tematyczne mogłby być włączone do własnych aplikacji GIS jako (WebMappingService). Strona 12 z 53

Ilustracja Miejsca centralne. Struktura przestrzenna Źródło: Program Rozwoju Kraju Związkowego (LEP IV), Mainz 2008 r. Przestrzeń o bardzo dużej gęstości zaludnienia Przestrzeń o dużej gęstości zaludnienia Obszary wiejskie Obszary pośrednie Granice powiatu Centra najwyższego znaczenia Centra średniego znaczenia Centra znaczenia podstawowego Bliskie rejony Strona 13 z 53

Gminy Regiony Kraj związkowy 2.4 Budowanie zrównoważonej strategii regionalnej i krajowej jako ramy do wytycznych zagospodarowania przestrzennego Programy i plany Planowanie Przestrzennego na poziomie regionu i kraju związkowego, jak również Program Rozwoju Kraju Związkowego oraz regionalne plany zagospodarowania przestrzennego zawierają wytyczne, w szczególności dla publicznych, ale również dla określonych prywatnych aktorów podejmujących decyzje lub chcącym realizować odpowiednie wytyczne o istotnym znaczeniu przestrzennym. Wyznaczają one zatem pewne obowiązujące ramy. Aktorami odpowiedzialnymi za planowanie na poziomie komunalnym są gminy i miasta. Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec zapewnia miastom i gminom kompetencje planistyczne na poziomie komunalnym (Art. 28 ust. 2 GG). Znajdują one swój wyraz w wytycznych zagospodarowania przestrzennego, tzn. w opracowywaniu planów użytkowania ternu oraz planów zabudowy. Tworzenie wytycznych zagospodarowania przestrzennego stanowi zatem najniższy poziom trójstopniowej hierarchii planistycznej w Nadrenii-Palatynacie. Tutaj realizuje się cele zagospodarowania przestrzennego. Ilustracja: Poziomy Planowania Przestrzennego w Nadrenii-Palatynacie Program Rozwoju Kraju Związkowego Najwyższa instytucja planistyczna kraju związkowego Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Sportu Regionalne Plany Zagospodarowania Przestrzennego Regionalne Związki Planowania Przestrzennego Plany użytkowania ternu Miasta, Gminy Związkowe, Gminy nienależące do związków Plan zabudowy Miasta, Gminy wiejskie, Gminy nienależące do związków Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Sportu Najwyższa instytucja planistyczna - Opracowanie: Usługi kartograficzne 2008 Strona 14 z 53

Cele i zasady regionalnego i krajowego Planowania Przestrzennego realizowane w opracowywanych w gminach wytycznych dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Stąd tworzenie Programu Rozwoju Kraju Związkowego i regionalnych planów zagospodarowania przestrzennego wymaga zawsze wysłuchania szczebla gminnego. I odwrotnie, kodeks budowlany zobowiązuje gminy do dostosowania ich wytycznych zagospodarowania przestrzennego do celów zagospodarowania przestrzennego, tzn. do krajowej i regionalnej strategii zagospodarowania przestrzennego ( 1 ust. 4 BauGB). O ile planów użytkowania ternu nie wywiera żadnych bezpośrednich skutków prawnych wobec osób trzecich, tak plan zabudowy posiada status prawa miejscowego (statut) i zawiera przepisy planistyczne obowiązujące każdego na każdej działce znajdującej się w obszarze objętym planem. Podczas opracowywania wytycznych zagospodarowania obligatoryjny jest udział obywateli. 2.5 Opracowywanie regionalnych planów zagospodarowania przestrzennego we współpracy z gminami Zgodnie z 10 LPlG plany zagospodarowania przestrzennego opracowywane są przez regionalne związki planowania przestrzennego. Związki te zapewniają udział dotkniętych procesem planowania instytucji i inwestorów federacji oraz krajów związkowych, gmin i związków gmin, jak również podmiotów prawa prywatnego, które objęte są obowiązkiem respektowania zapisów zgodnie z 4 ust. 1 zd. 2 ROG są to przede wszystkim prywatni dysponenci infrastruktury jak kolej czy poczta. Częścią składową procesu stanowienia planów jest także przeprowadzenie tzw. Strategicznego badania wpływu środowiskowego, tj. rozpoznanie, opisanie i ocena przewidywalnych istotnych konsekwencji przeprowadzenia planu na środowisko ( 9 ROG w zw. z 6a LPIG). Regionalne reprezentacje związków planowania przestrzennego podejmują w tym celu najpierw uchwałę o opracowaniu. Po ukończeniu prac nad projektem planu, regionalna reprezentacja danego związku udostępnia go w celu przeprowadzenia konsultacji i zapewnienia udziału obywateli w jego tworzeniu. W ramach tego terenowe jednostki administracji publicznej, a więc także gminy wiejskie mają możliwość wypowiedzenia się co do projektu regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego. Gminy mogą przy tym wskazać na obowiązujące wytyczne zagospodarowania przestrzennego oraz takie, które osiągnęły zgodnie z 33 ust. 1 BauGB taki poziom zaawansowania. Powinny one być uwzględnione jako wyraz zasady przepływu wzajemnego w regionalnym planie zagospodarowania przestrzennego, o ile jest to uzasadnione z punktu widzenia ponadmiejscowego. Strona 15 z 53

Wszystkie przekazane opinie musza zostać rozpatrzone, a pod koniec niezbędne jest uchwalenie ostatecznej wersji regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego w ramach obszernego procesu analitycznego przez reprezentację regionalną. W jaki sposób moja gmina może się włączyć w proces tworzenia regionalnych strategii zagospodarowania przestrzennego? Uchwalony plan regionalny przedstawiony zostaje następnie najwyższej instytucji planistycznej kraju związkowego do akceptacji. Sprawdza ona zarówno zgodność procesu opracowywania pod względem prawnym, jak również treść planu pod kątem spójności z odgórnymi wytycznymi Programu Rozwoju Kraju Związkowego. Ta kontrola musi zostać zakończona w ciągu jednego roku od dnia rozpoczęcia postępowania zezwalającego, w przeciwnym razie uważa się, że zezwolenia zostało wydane. Decyzja w sprawie zezwolenia publikowana jest w Dzienniku Urzędowym Kraju Związkowego Nadrenia-Palatynat; w ten sposób regionalny plan zagospodarowania przestrzennego staje się obowiązującym prawem. Ponadregionalny przegląd aktualnie obowiązujących regionalnych planów zagospodarowania przestrzennego Nadrenii-Palatynatu znajduje się pod adresem: www.regionaleraumordnungsplaene.rlp.de 2.6 Związki Planowania Przestrzennego i Związek Region Rhein-Neckar Związek Planowania Przestrzennego Mittelrhein-Westerwald Vorsitzender: Landrat Michael Lieber (Landkreis Altenkirchen) Ansprechpartner: Martin Kittelberger (Leitender Planer) Geschäftsstelle: Stresemannstraße 3-5, 56068 Koblenz Postanschrift: Postfach 200361, 56003 Koblenz Tel.: 02 61 1 20-21 47, Fax: 02 61 1 20-88 21 47 Email: plg.mittelrheinwesterwald@sgdnord.rlp.de Internet: www.mittelrhein-westerwald.de Region Mittelrhein-Westerwald jest największym regionem planistycznym Nadrenii-Palatynatu. Skłda się z ośmiu powiatów ziemskich Ahrweiler, Altenkirchen, Cochem-Zell, Mayen-Koblenz, Neuwied, Rhein-Hunsrück-Kreis, Rhein-Lahn-Kreis oraz Westerwaldkreis, jak rowież powiatu grodzkiego miasta Koblenz jako centrum najwyższego znaczenia w regionie. Na powierzchni ponad 643.000 ha mieszka ponad 1,2 miliona mieszkańców. Dalsze dane strukturalne można odczytać z Regionalnego Raportu Zagospodarowania Przestrzennego 2007. Jest on dostępny na stronie internetowej związku planowania przestrzennego. Odnosi się on także do specyficznych Strona 16 z 53

wyznaczników kraju związkowego oraz międzynarodowych atrakcji regionu, takich jak np. światowe dziedzictwo UNESCO Oberes Mittelrheintal, światowe dziedzictwo kultury UNESCO Limes, tor Nürburgring czy też port lotniczy Frankfurt-Hahn. Oprócz związanych z nimi specyficznych szans rozwojowych, można znaleźć także wyzwania dla regionu, do których należy przebiegający zróżnicowanie rozwój demograficzny. Ściśle powiązany z kwestią demografii jest dalszy rozwój terenów pod mieszkalnictwo w regionie, które będzie jednym z centralnych punktów odniesienia nowej strategii zagospodarowania przestrzennego regionu. Innym zagadnieniem tematycznym o znaczeniu dla regionalnego planowania przestrzennego będzie ochrona i wykorzystanie przestrzeni publicznej, co ma szczególne znaczenie dla bogatego w zasoby naturalne regionu Mittelrhein-Westerwald. W procesie opracowywania nowego regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego, który dostosowuje obowiązującą strategię regionalną z 2006 r. do aktualnego Programu Rozwoju Kraju Związkowego, przewiduje się w 2011 r. udział gmin i obywateli. Stosowne zawiadomienia ukażą się w prasie oraz publikacjach internetowych związku planowania przestrzennego. Kolejny bieżącym centralnym zagadnieniem roboczym jest opracowanie regionalnej koncepcji energetycznej, która ma zawierać zarówno aspekty planowania przestrzennego, jak też rozwoju regionalnego. Związek Planowania Przestrzennego Region Trier Przewodniczacy Starosta Günther Schartz (Powiat Ziemski Trier-Saarburg) Osoba do kontaktu:roland Wernig (Główny Planista) Siedziba: Deworastraße 8, 54290 Trier Postfach 3430, 54224 Trier Tel.: 06 51 46 01-2 50, Fax: 06 51 46 01-2 18 e-mail: plg.trier@sgdnord.rlp.de Internet: www.plg-region-trier.de Związek Planowania Przestrzennego Region Trier ma za zadanie stworzenie regionalnego planowania przestrzennego i wnosi istotny wkład do rozwoju regionalnego. Region Trier stanowi na niecałych 5.000 km2 powierzchni i z pół milionem mieszkańców w powiatach ziemskich Bernkastel- Wittlich, Trier-Saarburg, Vulkaneifel, Eifel- kreis Bitburg-Prüm oraz powiecie grodzkim miastem Trier zachodnią część Nadenii-Palatynatu. Z miastem Trier, będącym centrum najwyższego znaczenia, region stanowi samodzielny obszar powiązań i wykazuje z uwagi na swoje centralne położenie w makroregionie silne powiązania europejskie, w szczególności do silnego ośrodka ekonomicznego Luksemburg. Jako obszar produkcji wina i szczytami średniej wysokości posiada potencjał naturalny wysokiej klasy z charakterystycznymi Strona 17 z 53

cechami krajobrazu. Gospodarka regionalna zdominowana jest przez sektor usługowy, który stanowi około dwóch trzecich Produktu krajowego Brutto, a zaraz za nim znajduje się rzemiosło produkcyjne. Struktura branżowa jest szeroko rozciągnięta, można zaobserwować zarówno przedsiębiorstwa prowadzone jednoosobowo, jak też zakłady koncernów. Uprawa wina, rolnictwo i leśnictwo stanowią istotny czynnik gospodarczy i mają istotny wkład w zachowanie krajobrazu. W porównaniu do całego kraju związkowego bardzo rozwinięty został przemysł turystyczny. Wiele istotnych regionalnych danych strukturalnych zawiera»regionalny Raport o Stanie Zagospodarowania Przestrzennego 2007«(możliwość pobrania www.plg-region-trier.de, rubryka materiały). Po wejściu w życie LEP IV w listopadzie 2008 r. należy w ciągu trzech lat stworzyć nowy regionalny plan zagospodarowania przestrzennego. Centralne zagadnienia i cele należy dostosować do wytycznych na poziomie kraju związkowego. Po pracach wstępnych w 2009 r., w 2010 r. całościowy projekt regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego ma zostać opracowany i w 2011 r. udostępniony gminom, instytucjom, innym urzędom oraz obywatelom. Jako wkład do rozwoju regionalnego, region sformułował swoją strategię rozwoju w publikacji»strategia Przyszłości Regionu Trier 2025«z 2008 r., a co do jej realizacji następują coroczne sprawozdania na publicznych konferencjach regionalnych. Dzięki kontynuowanej w latach 2009/2010 regionalnej koncepcji energetycznej można zapoznać się z aktualnymi, podstawowymi informacjami o stanie rozbudowy i potencjału odnawialnych źródeł energii w regionie. Ponadto Związek Planowania Przestrzennego Region Trier doradza gminom, instytucjom planowania specjalistycznego oraz inwestorom w ich istotnych przestrzennie planach i działaniach. Związek Planowania Przestrzennego Rheinhessen-Nahe Przewodniczący: Starosta Ernst Walter Görisch (Powiat Alzey-Worms) Osoba dokontaktu: Christiane Donnerstag (Główny Planista) Siedziba: Lauterenstraße 37, 55116 Mainz Tel.: 0 61 31 4 80 18-40, Fax: 0 61 31 4 80 18-99 e-mail: geschaeftsstelle@pg-rheinhessennahe.de Internet: www.pg-rheinhessen-nahe.de Związek Planowania Przestrzennego Rheinhessen-Nahe stawia sobie za cel stworzenie opartej na zaufaniu kultury współpracy i komunikacji pomiędzy wszystkimi instytucjami w procesach planistycznych. Bezpośrednio związane z tym są miękkie instrumenty nieformalnego i koncepcyjnego rozwoju regionalnego. W tych procesach Związek Planowania Przestrzennego podejmuje się działań moderatora i porozumiewa się z powiatami, miastami i gminami, instytucjami oraz związkami w sprawie centralnych punktów rozwoju regionalnego, nad Strona 18 z 53

którymi mają trwać prace. Koordynuje zróżnicowane interesy, obserwuje proces analizy i zajmuje pozycję doradczą. Do jego zakresu obowiązków należy także przeniesienie istotnych regionalnie rozwiązań do regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego, by współpraca regionalna miała większa moc obowiązującą. Dzięki temu można tutaj znaleźć drogę do pewnego dostępu do planu zagospodarowania przestrzennego i jego akceptacji. Chodzi tutaj o wieloletni proces, w którym współpracujący partnerzy aż po gminy wiejskie biorą od samego początku udział w pracach. Oczywistym jest fakt wzrostu średniego wieku życia naszego społeczeństwa. Mimo tego udało się w ostatnich latach dokonać istotnego ukierunkowania na rzecz atrakcyjności i siłę ekonomiczną regionu. Przyczyniło się do tego z pewnością szczególne położenie regionu Rheinhessen-Nahe pomiędzy dwoma obszarami metropolitalnymi Frankfurt/Rhein-Main oraz Rhein-Neckar. Takie korzystne położenie podnosi atrakcyjność rozwijającego się regionu jako miejsca pracy i zamieszkania. Do Związku Planowania Przestrzennego Rheinhessen-Nahe należą powiaty ziemskie Alzey-Worms, Mainz Bingen, Bad Kreuznach oraz Birkenfeld, jak również stolica kraju związkowego Mainz oraz powiat grodzki miasto Worms. Obszar, na którym mieszka ok. 850.000 ludzi, obejmuje powierzchnię 3.041 km2. Decyzje polityczne dotyczące regionu podejmowane są przez przedstawicielstwo regionalne i wyłonionego z niego zarząd regionalny. Kwestie specjalistyczne przygotowywane są w dwóch komisjach (I = Planowanie Przestrzenne, II = Rozwój Regionalny), aż do powstania gotowych do uchwalenia projektów. Bieżącym zarządzaniem kieruje Główny Planista w niewielkiej siedzibie sztabowej w Kaiserslautern. Mający zostać uzupełniony regionalny plan zagospodarowania przestrzennego opracowywany jest sprawdzoną metodą w formie cienkiego planu i będzie zawierał strategiczną ocenę wpływu środowiskowego oraz raportem dotyczącym płci. Zasadnicze kwestie wpływania na zasiedlanie, przestrzeń publiczną czy infrastrukturę udokumentowane zostały w Westpfalz-Informati onen nr 128 z lipca 2009 r., tak jak również generalne wymogi opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego. Te znajdują się na stronie internetowej PGW, podobnie jak regionalny raport o stanie zagospodarowania przestrzennego, jako wynik bieżącej obserwacji przestrzeni. Związek Planowania Przestrzennego Westpfalz Przewodniczący: Nadburmistrz Dr. Klaus Weichel (Miasto Kaiserslautern) Osoba do kontaktu: Theophil Weick (Główny Planista) Siedziba: Bahnhofstraße 1, 67655 Kaiserslautern Tel.: 06 31 20 57 74-0, Fax: 06 31 20 57 74-20 e-mail: pgw@westpfalz.de Internet: www.westpfalz.de Strona 19 z 53

Związek Planowania Przestrzennego Westpfalz (PGW) odpowiada za planowanie przestrzenne i rozwój regionalny Regionu Westpfalz. Głównym zadanie stanowi opracowanie i uzupełnienie regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego (ROP) jako efektywnego instrumentu zarządzania rozwojem przestrzennym na styku planowania rozwoju kraju związkowego i opracowywaniem wytycznych zagospodarowania przestrzennego. Ponadto Planowanie Przestrzenne i rozwój regionalny staja dzisiaj przed zadaniem wniesienia swojego wkładu do moderowania kompleksowego rozwoju przestrzennego poprzez opracowywanie koncepcji rozwojowych i inicjowaniem projektów. Członkami PGW są powiaty grodzkie miasta Kaiserslautern, Pirmasens oraz Zweibrücken, powiaty ziemskie Donnersbergkreis, Kaiserslautern, Kusel oraz Südwestpfalz, jak również izby i związki (IHK, HWK, LWK, związki zawodowe i organizacje pracodawców). Na obszarze jego właściwości PGW, tj. 3.085 km2 mieszka ok. 540.000 mieszkańców. Związek Region Rhein-Neckar Przewodnicząca: Nadburmistrz Dr. Eva Lohse (Miasta Ludwigshafen am Rhein) Osoba do kontaktu: Christoph Trinemeier (Dyrektor Zarządzający) Siedziba: P 7, 20-21, 68161 Mannheim Kod pocztowy: Postfach 102636, 68026 Mannheim Tel.: 06 21 1 07 08-0, Fax: 06 21 1 07 08-34 e-mail: info@vrrn.de Internet: www.vrrn.de W ciągu niewielu lat od powstania Związku Region Rhein-Neckar, w połączeniu z uznaniem obszaru Rhein-Neckar jako europejskiego obszaru metropolitalnego, niewielka struktura organizacyjna związku (razem ze spółką Metropolregion Rhein-Neckar GmbH oraz stowarzyszeniem Zukunft Metropol region Rhein-Neckar e.v.) sprawdziła się nie tylko jako główna platforma w różnorodnych obszarach współpracy regionalnej, ale również wobec różnych problemów gmin. Stąd związek uznawany jest przez miasta i gminy na obszarze metropolitalnym jako niezawodny i kompetentny partner do rozmów. Obszar metropolitalny Rhein-Neckar jako największa aglomeracja z ok. 2,4 milionem mieszkańców i policentralną strukturą siedliskową stał się w krótkim czasie modelem wzorcowym tzw.»regional Governance«jako przestrzeń z sukcesem zintegrowana pod względem organizacyjnostrukturalnym i socjoekonomicznym, który otwarty jest na nowe zadania, szanse i nowych partnerów. Z Nadrenii-Palatynatu do obszaru metropolitalnego należą powiaty ziemskie Germersheim, Südliche Weinstraße, Bad Dürkheim oraz Rhein-Pfalz-Kreis, jak też powiaty grodzkie- miasta Speyer, Landau i. d. Pfalz, Neustadt a. d. Weinstraße, Ludwigshafen am Rhein, Frankenthal (Pfalz) oraz Worms. Strona 20 z 53

Głównym regionalnym zadaniem planistycznym związku jest obecnie opracowanie po raz pierwszy jednolitej strategii zagospodarowania przestrzennego Regionalplan Rhein-Neckar 2020, obejmującego obszar trzech krajów związkowych. W jednolitej strategii zagospodarowania przestrzennego punkt ciężkości ma być położony na oszczędny pod względem przestrzeni oraz eksploatacji surowców rozwój siedlisk, przyjazny naturze i dostosowany do potrzeb rozwój ruchu drogowego, jak również innowacyjne i przyszłościowe koncepcje energetyczne. Po intensywnych nieformalnych konsultacjach ważnych treści przyszłej strategii zagospodarowania przestrzennego z gminami, przewiduje się na końcówkę 2010 r. / początek 2011 r. rozpoczęcie procedury udziału w konsultacjach uprawnionych osób i podmiotów, w końcówce 2011 / na początku 2012 r. przedstawienie uchwalonej wersji jednolitej strategii zagospodarowania przestrzennego do akceptacji najwyższych instytucji planistycznych trzech krajów związkowych. Procesowi tworzenia ma towarzyszyć szeroki udział mediów i obywateli. Roboczymi puntami ciężkości związku w następnych latach będą oprócz stworzenia jednolitej strategii zagospodarowania przestrzennego Rhein-Neckar 2020, realizacja Masterplanu dla Regionalpark Rhein-Neckar, jak również regionalna koncepcja energetyczna dla obszaru metropolitalnego. Strona 21 z 53

Regiony planistyczne. Regionalne Związki Planowania Przestrzennego Strona 22 z 53

3 Uwarunkowania rozwoju gmin 3.1 Przemiany społeczne uwarunkowania przyszłego rozwoju przestrzennego Społeczeństwo naznaczone jest w poszczególnych obszarach przez głębokie proces przemian. Dotyczy to np. rozwoju gospodarczego (globalizacja), przemian demograficznych, czy też środowiska (zmiany klimatyczne). Przemiany demograficzne stawiają gminy, powiaty, regiony i kraje związkowe przed jednym z najważniejszych wyzwań naszych czasów i przyszłości. Proces kurczenia i starzenia się dotyczy przy tym nie tylko instytucje publiczne, takie jak szkoły czy przedszkola, lecz oddziaływają na wszystkie obszary życia społecznego. Stąd należy wezwać wszystkie miejscowe instytucje, począwszy od straży pożarnej przez przedsiębiorstwa po kościoły, stowarzyszenia i oczywiście gminy do zajęcia się tym tematem zawczasu. Należy znaleźć nowe, kreatywne pomysły, jak utrzymać w następnych dziesięcioleciach spójność społeczną, porównywalne warunki życia oraz atrakcyjne miasta i społeczności wiejskie. Stare Strona 23 z 53

odpowiedzi, takie jak wyznaczanie nowych terenów pod zabudowę, nie pomogą tutaj w żadnym stopniu, podobnie jak ignorowanie tematu. Ten, kto zajmie się dzisiaj przemianami demograficznymi, może działać dzisiaj zamiast jedynie defensywnie reagować za 10 czy 15 lat. Nie tylko struktura demograficzna ulegnie w następujących latach przemianie, obszarami tematycznymi społecznych przemian są także gospodarka, rodzina, mobilność i komunikacja. Wynikają z tego nowe wyzwania dla gmin w zakresie dostosowania swojej oferty i usług. W równym stopniu należy jednak także zauważyć zmianę postrzegania się gminy, państwa i obywatela i silniej zaangażować twórczą opinię publiczną na miejscu. W planowaniu można znaleźć do tego wiele instrumentów. Gminy nie rozwijają się w próżni. Raczej istnieją miejscowe ramy złożone ze zmian i uwarunkowań społecznych. Ich rozpoznanie jest warunkiem podejmowania właściwych rozwiązań przyszłościowych. Za pomocą zasady Gender Mainstreaming na przykład, na etapie planowania systematycznie rozważa się interesy płci na tle rozwiązań planistycznych. Celem jest lepsze uwzględnianie miejscowych potrzeb za pomocą wczesnego uwzględniania różnorodnych wymagań co do przestrzeni i wyposażenia jej infrastruktury. Nie jest to jakiś rodzaj»zabawy«, lecz ważny aspekt w sytuacji, gdy gminy na przykład chcą się zaprezentować jako przyjazne miejsce zamieszkania dla rodzin. To samo obowiązuje w odniesieniu do Interesów młodzieży, seniorów i innych grup. Ich udział wzmacnia społeczną akceptację i trwałość rozwiązań planistycznych. Oprócz procesów przemian społecznych. Szczególne znaczenie dla rozwoju gminy ma jej położenie. Bliskość ważnych elementów infrastruktury, takich jak autostrad czy dworców, dostępność usług publicznych oraz miejsc pracy, jak również zdrowe środowisko mają znaczenie, jeśli chodzi o szanse na przyszłość gminy. Przy czym rózne przestrzenie mają różnorodne silne i słabe strony, które należy wykorzystać względnie ograniczać. Podstawę myślenia problemowego odnośnie różnic strukturalnych powinna stanowić kwestia rozłożenia przestrzennego ludności i siedlisk. Planowanie przestrzenne poziomu kraju związkowego rozróżnia w zasadzie dwa rodzaje przestrzeni: obszary gęsto zaludnione i obszary wiejskie. Obszar gęsto zaludniony określa gęste zaludnienia, dużą liczbę ludności w miejscach centralnych i względnie dużą ilość miejsc pracy. Obszar wiejski charakteryzuje się wiejską strukturą siedliskową z dużym udziałem wolnej przestrzeni oraz małą gęstością zaludnienia. Podział rodzajów przestrzeni ustalony został w LEP IV i przedstawiony jest na mapie na stronie 12. Z uwagi na różnorodne uwarunkowania, propozycje rozwiązań różnicują kwestie zabezpieczenia usług publicznych, które dla rodzajów przestrzeni określa planowanie przestrzenne poziomu krajowego. O ile na obszarze gęstego zaludnienia wspiera sie przede Strona 24 z 53

wszystkich efekt synergii i związane z nim efektywne i tanie rozwiązania dzięki współpracy w obszarze usług publicznych, tak w przestrzeni wiejskiej obowiązują wytyczne, by instytucje i w związku z tym także porównywalne warunki życia, w dłuższej perspektywie czasowej zabezpieczane były za pomocą międzygminnej współpracy i w dalszym ciągu pozostawały ekonomiczne. Zmiany liczby ludności według typów struktury przestrzennej od 1998 do 2002 oraz od 2003 do 2007 Źródło: Krajowy Urząd Statystyczny Nadrenii-Palatynatu raport o stanie zagospodarowania przestrzennego 2008 Bardzo gęsto zaludniony Gęsto zaludniony- Rzadko zaludniony Niekorzystna lokalizacja Przemiany demograficzne w liczbach Ludność Nadrenii-Palatynatu w kolejnych dziesięcioleciach ulegnie procesowi starzenia i kurczenia się. Łącznie liczba ludności (wychodząc od 2006 r. jako roku bazowego i średniego wariantu prognozy ludnościowej Krajowego Urzędu Statystycznego ) spadnie do 2020 r. o 3,2 %, a do 2050 r. o 14,9 %. Spadek będzie przy tym regionalnie zróżnicowany. W niektórych powiatach ziemskich oczekuje się w następnych latach wzrostu, co najmniej jednak stabilnego rozwoju. Na obszarach wiejskich przeważnie następował będzie silniejszy spadek liczby ludności Większej istotnej zmiany struktury ludnościowej należy spodziewać się poprzez proces starzenia się społeczeństwa. Mniej młodych, za to więcej ludzi starszych będzie wpływało na Strona 25 z 53

wizerunek Nadrenii-Palatynatu. Dzięki wzrastającej długości życia, więcej ludzi doczeka w przyszłości sędziwego wieku. Do 2020 r. liczba ludności w wieku ponad 880 lat wzrośnie o 43,6 %, podczas gdy liczba ludności poniżej 20 roku życia spadnie o 17,2 %. Do 2050 r. trend ten jeszcze się umocni. Za pomocą Programu Rozwoju Kraju Związkowego (LEP IV) kraj przyjmuje średni wariant prognozy ludnościowej Krajowego Urzędu Statystycznego jako podstawę planowania dla wszystkich działań i projektów gmin i regionów. Przy czym nie chodzi tutaj o realizację prognozy, ale o uwzględnianie przemian demograficznych przy podejmowaniu decyzji. Wczesne zajmowanie się problemem może otworzyć pole manewru, którego za kilka lat może już nie być. Więcej informacji Raport demograficzny dla gmin, stowarzyszeń i przedsiębiorstw: www.zirp.de Przemiany ludnościowe i prognozy: www.statistik.rlp.de LEP IV rozdział 1, ROB 2008 rozdział I.1, regionalne raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego regionalnych Zwiazkow Planowania Przestrzennego Region Trier, Mittelrhein- Westerwald, Rheinhessen-Nahe, Westpfalz oraz Związku Region Rhein-Neckar www.ism.rlp.de, rubryka Planowanie Przestrzenne na poziomie kraju związkowego 3.2 Nadrenia-Palatynat w Europie: tętniący życiem region w sercu Europy Strona 26 z 53

Współtworzenie spójności terytorialnej i europejskiej współpracy terytorialnej ponad granicami W rozszerzającej się Europie Nadrenia-Palatynat zajęła nowe, centralne miejsce jako region w samym trzonie kontynentu. Celem i treścią aktywności Nadrenii-Palatynatu pozostaje Europa, która w życiu codziennym mieszkańców niweluje granice między państwami, zachowując jednocześnie regionalne tożsamości. Z uwagi na rosnącą konkurencyjność spowodowaną europejski procesem integracyjnym, światowym kryzysem finansowym i gospodarczym oraz wyzwaniami globalizacji, przemian demograficznych, zmianami klimatu, jak również konieczności efektywniejszego wykorzystywania zasobów naturalnych, Nadrenia-Palatynat weźmie aktywny udział w opracowywaniu nowej»stategii UE do 2020«. Nawiązuje ona do obecnej Strategii Lizbońskiej. Ukierunkowana jest na»gospodarkę inteligentną i ekologiczną «i stawia sobie za cel mocniejsze niż dotychczas łączenie ze sobą celów społecznych, gospodarczych i ekologicznych. Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego (ESDP) W maju 1999 r. nieformalna Rada właściwych do spraw zagospodarowania przestrzennego ministerstw i ministrów przyjęła Europejską Perspektywę Rozwoju Przestrzennego (ESDP). W ten sposób kraje członkowskie oraz Komisja Europejska przedstawiły po raz pierwszy wspólną wizję przyszłego rozwoju przestrzennego na poziomie europejskim i uzgodniły najważniejsze cele polityki europejskiej, tj. spójność gospodarcza i społeczna, zachowanie naturalnych podstaw życia i dziedzictwa kulturowego, jak również bardziej wyrównaną konkurencyjność europejskiej przestrzeni. W kontekście polepszonej spójności przestrzennej poszczególnych specjalistycznych polityk europejskich (Sieci Transeuropejskie (TEN), Wspólna Polityka Rolna(GAP), europejska polityka ochrony środowiska, europejska polityka strukturalna itd.), sformułowano trzy założenia rozwojowe: rozwój policentrycznego i zrównoważonego systemu miast oraz wzmocnienie partnerstwa między obszarami miejskimi i wiejskimi, stworzenie równych możliwości dostępu do infrastruktury i wiedzy, inteligentne zarządzanie oraz ochrona środowiska i dziedzictwa kulturowego. Agenda terytorialna UE Uwzględniając zasady ESDP i aktualny rozwój UE, np. proces rozszerzenia, ministrowie właściwi do spraw zagospodarowania przestrzennego państw członkowskich UE, przy szerokim udziale istotnych grup interesu, w maju 2007 r. porozumieli się w sprawie utworzenia Agendy Terytorialnej Unii Europejskiej (ATUE) ATUE formułuje założenia konkurencyjnej i trwałej Europy zróżnicowanych regionów. Wspiera zatem aktywnie spójnościowy cel integralności terytorialnej oraz dialog wszystkich uczestników rozwoju przestrzennego (»Regional Governance«). Strona 27 z 53

Europejska Współpraca Terytorialna (EWT) Instrumentami do realizacji celów i założeń europejskich polityk rozwoju przestrzennego i strukturalnego względnie polityki spójności są przede wszystkim programy Unii Europejskiej dotyczące wspierania współpracy przy rozwoju przestrzeni w obszarach współpracy transnarodowej. W chlubnej tradycji inicjatyw wspólnotowych INTERREG II C (1998-2001) i INTERREG III B (2001-2007) to unijne wsparcie w okresie 2007-2013 będzie kontynuowane jako cel»europejska Współpraca Terytorialna (EWT)«w fazie B współpracy transnarodowej. Nadrenia-Palatynat bierze tutaj udział w Programie dla Europy Północno-Zachodniej i może w konkurencji z uczestniczącymi regionami pozyskać środki europejskie. Współpraca transgraniczna w Nadrenii-Palatynacie w zakresie planowania przestrzennego Poza udziałem w różnorodnych europejskich programów wsparcia współpracy transgranicznej, finansowanych z Europejskiego Funduszu Strukturalnego (okres programowania 2007-2013: Program Operacyjny»Makroregiony«, Program Operacyjny»INTERREG IV A Oberrhein«, Program Operacyjny»INTERREG IV A»Nadrenia-Palatynat jest regionem w samym trzonie Europy. Jak moja gmina może np. wykorzysta w przyszłości korzystne położenie komunikacyjne?«euregio Maas-Rhein«), Najwyższa Instytucja Planistyczna Kraju Związkowego pozostaje aktywna i postawiła punkt ciężkości na zinstytucjonalizowaną współpracę transgraniczną. Realizuje to przede wszystkim dzięki swojemu udziałowi w gremiach transgranicznego obszaru współpracy niemiecko-francuskiej Oberrheinkonferenz oraz makroregionu»saarland-lothringen-luxemburg-rheinland-pfalz-wallonie-fran- zösische und Deutschsprachige Gemeinschaft Belgiens«, jak również w ramach Euroregionu Regio PAMINA. Nadrenia-Palatynat MINISTERSTWO SPRAW WEWNĘTRZNYCH I SPORTU Mapa przewodnia: Rozwój Obszar rozwoju Istotne w skali kraju związkowego obszary rozwoju i punkty ciężkości Centrum najwyższego znaczenia Europejski Metropolitalny Obszar Powiązań Centrum średniego znaczenia Obszar rozwoju o strukturze wiejskiej Centrum współpracujące (obowiązkowo) Obszar rozwoju o oddziaływaniu centrum najwyższego znaczenia Centrum współpracujące(dobrowolnie) - informacyjnie Punkt ciężkości rozwoju centrum najwyższego znaczenia Kraje sąsiednie: zestawienie informacyjne Centra w krajach sąsiadujących Istotny w skali kraju punk ciężkości rynku pracy Pozostały punkt ciężkości związany z projektem Najwyższa Instytucja Planistyczna Program Rozwoju Kraju Związkoweo 2008 (LEP IV) Strona 28 z 53

Strona 29 z 53

3.3 Wzmacnianie regionów metropolitalnych i obszarów wiejskich Kraj Związkowy Nadrenia-Palatynat wyróżnia się poprzez wielość zróżnicowanie ustrukturyzowanych przestrzeni od dziewiczych obszarów natury po obszary zurbanizowane. Łącznie gwarantuje to wysoką jakość życia, którą należy zachować poprzez ochronę oraz kształtowanie jej.»wzmacniać silne strony«w mieście i na wsi Życie w miastach i obszarach wiejskich warunkuje zróżnicowane punkty wyjścia, które stanowią o sile naszych subregionów oraz ich poszczególnych cech rozwoju i innowacyjności. Miasta oferują w szczególności miejsca pracy, instytucje socjalne i kulturowe, różnorodne możliwości zakupów, organy i urzędy w celu zapewnienia ludności niezbędnych usług. Obszary wiejskie oferują dodatkową powierzchnię do zamieszkania i działalności gospodarczej, bliskiego wypoczynku i infrastruktury: są one także samodzielną przestrzenią i należy je dalej rozwijać, z zachowaniem charakterystycznych cech krajobrazowych, w szczególności wysokiej jakości krajobrazu kulturowego. Głównym zadaniem regionalnego i krajowego planowania przestrzennego jest identyfikacja, wykorzystanie i rozbudowanie zróżnicowanych indywidualnych potencjałów przestrzeni za pomocą strategii»wzmacniać silne strony«. Nie oznacza to niwelowania tych zróżnicowanych potencjałów i struktur, lecz ich rozwijanie zgodnie z przyszłościowym zapotrzebowaniem, by zapewnić mieszkańcom równe szanse i możliwość pełnowartościowego kształtowania swojego życia oraz utrzymać atrakcyjność dla nowo przybywających. Dzięki przestrzennej identyfikacji obszarów metropolitalnych, planowanie przestrzenne na poziomie federacji stworzyło istotny impuls rozwojowy. Obszary metropolitalne promieniują jako centra rozwojowe na otaczającą je przestrzeń i stanowią siłę napędową rozwoju gospodarczego dla całego kraju. Obszary metropolitalne, mimo głównie ekonomicznego tła powstania, oferują dzięki swoim szczególnym funkcjom w komunikacji, gospodarce, politycznych centrach decyzyjnych oraz administracji sektora publicznego i prywatnego, w instytucjach naukowych, jak również dzięki dużym wydarzeniom kulturalnym i ich możliwościom tworzenie kreatywnych społeczności, decydujący czynnik przyszłościowego rozwoju kraju i narodu, ale również ponadto na poziomie europejskim. Obszar wiejski (59 % powierzchni kraju, 30 % ludności) ma swoje silne strony, które należy wykorzystać. Nadrenia-Palatynat, ze swoimi licznymi innowacyjnymi przedsiębiorstwami, gęstej strukturze usług publicznych i zdrowym środowiskiem naturalnych pokazuje, iż życie nie toczy się jedynie w miastach, stanowią one jednak istotny filar jakości życia, pracy i wypoczynku Strona 30 z 53

kraju. Istotne dla sukcesu rozwojowego jest ciągle na nowo uświadamianie sobie sytuacji wyjściowej na tle przemian demograficznych, wzmożonego umiędzynarodowienia gospodarki i globalizacji stosunków życiowych, kultury oraz życia społecznego, rozpoznanie wyzwań i opracowanie stosownych inicjatyw działania. Dotyczy to w równym stopniu przedsiębiorstw i polityki, gmin, związków oraz stowarzyszeń. Wymaga to nowych form współpracy i procesów dochodzenia i komunikacji decyzji. Rozwój obszarów metropolitalnych i wiejskich, które w szczególności w Europie Północno-Zachodniej wzajemnie się przenikają, jest kluczowy dla zachowania jakości życia i prosperity, a zatem wskazuje drogę ku przyszłości.»każdy region ma swoje silne strony, które nalezy rozpoznać i wykorzystać. Jakie silne strony posiada moja gmina czy region?«strona 31 z 53

4 Obszary działania trwałego rozwoju gmin Koncentracja decentralizacyjna, zapewnienie usług publicznych 4.1 Usługi publiczne obszar działania przewidywalnej polityki komunalnej Zabezpieczenie rozwoju usług publicznych jest głównym wyzwaniem przy tworzeniu zrównoważonych warunków życia we wszystkich regionach kraju. Zmiana struktury ludnościowej wpływa na popyt na instytucje i usługi ze strony kraju związkowego i gmin. Mniej dzieci i więcej osób starszych stawiają podmiotom finansującym instytucje wyzwanie, by znaleźć nowe odpowiedzi i dostosować swoją ofertę. Celem jest utrzymanie w dalszym ciągu rentowności wszystkich istotnych usług. Poza przemianami demograficznymi, na korzystanie z usług publicznych wpływają także nasilające się restrykcje finansowe oraz zmiany wymagań i przyzwyczajenia. Gminy i kraj związkowy zmuszone są więc dopasować usługi publiczne. Nie Strona 32 z 53

zawsze będzie możliwe utrzymanie wszystkich instytucji jako jedyny podmiot. Często racjonalnie będzie współpracować z innymi podmiotami, by uzyskać wyższa rentowność, a zatem także publicznych budżetów. Celem polityki w pierwszej kolejności musi być utrzymanie dla mieszkańców dostępnych i potrafiących utrzymać się instytucji. Administracja krajowa za pomocą propozycji współpracy z centrami średniego znaczenia w obszarach wiejskich wysłała jasny sygnał, że gminy muszą iść nowymi drogami nie tylko w zakresie infrastruktury technicznej, lecz także w sektorze usług publicznych. Propozycja współpracy czy też zalecenie współpracy w obszarach gęsto zaludnionych zapewne nie kończą dyskusji.»przemiany demograficzne oraz inne przemiany społeczne wpływają na rentowność instytucji publicznych. Czu instytucje w Twojej gminie są gotowe na przyszłość?«kraj związkowy i gminy stoją raczej na początku procesu, który trwale zmieni krajobraz instytucji publicznych. Dlatego na poziomie gmin należy dzisiaj wykazać aktywność i myślenie przyszłościowe: które instytucje przetrwają długofalowo, a jakie za 5, 10 czy 20 lat staną się nierentowne? Czy współpraca może zwiększyć rentowość istniejących instytucji i odciążyć budżety publiczne? Czy nowe instytucje nie mogą być zakładane od razu wraz z innymi gminami i czy w tym zakresie pomóc może koordynacja na poziomie regionalnym? Gminy mogą wpływać na swój rozwój. Zadaniami planowania rozwoju gminy są poznanie istotnych pól do działania i stawianie na właściwe cele trwałego rozwoju. Zadania i cele LEP IV w zakresie współpracy międzygminnej Z 45 Na obszarach wiejskich w szczególności na obszarach bez łatwego dostępu do centr należy zapewnić i rozwinąć usługi publiczne w miejscach centralnych (szczególnie z centrach średniego znaczenia). W tym celu miejsca centralne zobowiązane są do intensywnej współpracy w ramach środkowych, by osiągnąć ten cel w ramach obszarów wiejskich za pomocą dzielenia funkcji (propozycja współpracy). Także dla innych obszarów zadań o znaczeniu ponadmiejscowym można opracować uzgodnione miedzy gminami koncepcje działań. G 46 Dla»współpracujących centrów w ramach związków centralno-dośrodkowych «na obszarach gęstego zaludnienia zaleca się intensywną współpracę w celu zapewnienia usług publicznych, by dzięki współpracy międzygminnej uzyskać efekt synergii i zapewnić wysoki poziom usług (zalecenia współpracy). Strona 33 z 53

Do zapewnienia usług publicznych nie należy jedynie utrzymanie instytucji i usług, ale także ich dostępność. Kraj Nadrenia-Palatynat posiada dzięki programowi Rheinland-Pfalz-Takt wyróżniający się system transportu publicznego. Należy go dostosować i rozwinąć biorąc pod uwagę warunki tworzone przez przemiany demograficzne. Tam, gdzie np. nie odbywa się już zwykły transport autobusowy, należy stworzyć alternatywne formy transportu, takie jak np. busy obywatelskie, czy taksówki na żądanie. W ten sposób należy zagwarantować, że także osoby bez samochodu będą mogły skorzystać z oferty instytucji usług publicznych w centrach podstawowego i średniego znaczenia. Zapewnienie dostępu stanowi ważny aspekt, jeśli chodzi o zachowanie atrakcyjności do zamieszkania w małych gminach wiejskich. 4.2 Usługi publiczne realizowane przez sektor prywatny współpraca z aktywną gminą»sektor prywatny bardzo wspomaga usługi publiczne. W jaki sposób gminy i sektor prywatny może trwale zapewnić byt instytucjom?«poza sektorem publicznym, w wielu miejscach to już prywatne firmy usługowe, kościoły i związki zapewniają dostęp do usług publicznych. Należą do nich np. poczta, telekomunikacja, ale też Socjalne usługi opiekuńcze czy szpitale. Głównym obszarem prywatnych usług jest handel detaliczny. Miejscowe zapotrzebowanie: Do głównych założeń strategicznego planowania przestrzennego na poziomie kraju związkowego należy zapewnienie możliwości zakupów towarów codziennego użytku, blisko miejsca zamieszkania szczególnie żywności i produktów spożywczych (miejscowe zapotrzebowanie), przy czym zakupy mają być możliwe bez używania samochodu. W celu wzmocnienia handlu detalicznego powinny zostać opracowanie i zrealizowane na niezabezpieczonych w tym zakresie obszarach wiejskich modele zaopatrzenia, zorientowane na miejscowe potrzeby (sklepiki wiejskie lub mobilne). Wielkopowierzchniowy handel detaliczny: Lokalizacja wielkopowierzchniowych sklepów detalicznych o powierzchni powyżej 800 m2 dopuszczalna jest wyłącznie w miejscach centralnych oraz, w drodze wyjątku, w miejscach niecentralnych o liczbie ludności powyżej 3.000 mieszkańców. Ponadto należy zwracać uwagę, aby takie sklepy z tak zwanym asortymentem dla centrów miast, powstawały wyłącznie w centrach miast (tzw. zintegrowanej zabudowie miejskiej), a takie z asortymentem nieprzeznaczonym do centrów miast, by osiedlały lub rozwijały się także w tzw. lokalizacjach uzupełniających Przy wszystkich lokalizacjach i rozbudowach tych sklepów należy ponadto Strona 34 z 53

zwrócić uwagę, by w ten sposób nie zostały istotnie ograniczone funkcje zaopatrzeniowe zintegrowanej zabudowy miejskiej danej gminy oraz obszarów zaopatrzeniowych sąsiednich miejsc centralnych Rozwój centrów handlowych na»terenach zielonych«sprawił poprzez dużą ofertę tworów i dogodny dostęp, że siła nabywcza wyniosła się z centrów miast. Taki rozwój zagraża w coraz większym stopniu funkcjom zaopatrzeniowym handlu zlokalizowanemu w centrach miejscowości. W ten sposób centra miast tracą istotny czynnik kształtujący ich atrakcyjność. We współpracy między instytucjami planistycznymi i inwestorami należy zwracać uwagę na wyważony stosunek miedzy handlem detalicznym centrów miast oraz wielkopowierzchniowymi centrami handlowymi na»terenach zielonych«. Dopuszczalność wielkopowierzchniowych sklepów detalicznych poza centrami miast należy ograniczyć głównie do marketów meblowych i budowlanych, salonów samochodowych i sklepów ogrodniczych. Świadome tego problemu, instytucje planowania przestrzennego na poziomie kraju związkowego i regionów zapisały w Programie Rozwoju Kraj Związkowego (LEP IV) oraz regionalnych planach zagospodarowania przestrzennego warunki ramowe, które muszą być uwzględnione przez miasta i gminy podczas opracowywania swoich wytycznych zagospodarowania przestrzennego. Wytyczne planowania przestrzennego w zakresie lokalizowania wielko powierzchniowego handlu detalicznego zmierzają w szczególności do integracji w systemie miejsc centralnych, rozpatrywania lokalizacji śródmiejskich oraz konsekwencji takich przedsięwzięć. W razie dużych i istotnych przestrzennie projektów handlu detalicznego, takich jak np. wielkich supermarketów, sklepów meblowych i budowlanych, czy centrów Factory-Outlet (sklepach bezpośredniej sprzedaży fabrycznej), właściwa instytucja planistyczna musi przeprowadzić postępowanie zmiany zagospodarowania przestrzennego, by sprawdzić zgodność z celami i zasadami planowania przestrzennego w danym przypadku. Strona 35 z 53