FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ ul. Wspólna 30 Pokój 338 00-930 Warszawa http://www.fapa.org.pl tel. (+48 22) 623-19-70 623-19-81 fax. (+48 22) 623-19-09 e-mail: saepr@fapa.org.pl Płatności bezpośrednie w Polsce charakterystyka zróżnicowania przestrzennego wersja wstępna AUTOR: Tomasz Wołek WARSZAWA, GRUDZIEŃ 2009
Wstęp Opracowanie to stanowi analizę przestrzennego zróżnicowania transferów finansowych pochodzących z płatności bezpośrednich, przygotowaną w oparciu o dane z ARiMR na poziomie województw. W dyskusji o efektach płatności bezpośrednich często podnoszoną kwestią jest niesprawiedliwość dystrybucyjna pomiędzy małymi i dużymi gospodarstwami. Z uwagi na bezpośrednią zależność wysokości wsparcia od struktury agrarnej regionu istotną kwestią pozostaje przestrzenna dystrybucja PB (płatności bezpośrenich), Opracowanie to ma na celu pokazanie głównych dylematów związanych z geograficznym zróżnicowaniem wsparcia finansowego rolników. Beneficjenci płatności bezpośrednich w ujęciu przestrzennym Rozkład przestrzenny beneficjentów płatności bezpośrednich oraz powierzchni UR objętej wsparciem finansowym odzwierciedla zróżnicowaną strukturę agrarną w Polsce (Tabela 1). Największa liczba gospodarstw (powyżej 120 tys.) korzystająca z tego wsparcia znajduje się odpowiednio w województwach: mazowieckim, lubelskim, małopolskim, łódzkim, podkarpackim i wielkopolskim. Najmniej gospodarstw (do 50 tys.) otrzymujących płatności bezpośrednie znajduje się w województwach: lubuskim, zachodniopomorskim, opolskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim. Tabela 1. Liczba beneficjentów płatności bezpośrednich oraz powierzchnia UR objęta wsparciem w latach 2004 2008 według województw Średnia w latach 2004 2008: Województwo liczba beneficjentów płatności bezpośrednich powierzchnia UR [ha] objęta wsparciem powierzchnia gospodarstwa objęta wsparciem Dolnośląskie 60 416 870 141,78 14,40 Kujawsko-pomorskie 68 400 1 027 161,67 15,02 Lubelskie 180 366 1 314 920,19 7,29 Lubuskie 20 634 381 652,88 18,50 Łódzkie 129 959 961 351,63 7,40 Małopolskie 135 146 505 316,24 3,74 Mazowieckie 214 635 1 861 989,91 8,68 Opolskie 29 420 499 152,42 16,97 Podkarpackie 125 122 527 079,50 4,21 Podlaskie 82 589 1 006 070,91 12,18 Pomorskie 39 313 700 136,28 17,81 Śląskie 53 193 336 310,35 6,32 Świętokrzyskie 93 091 492 955,63 5,30 Warmińsko-mazurskie 42 908 950 627,49 22,15 Wielkopolskie 123 083 1 703 978,32 13,84 Zachodniopomorskie 28 870 795 169,31 27,54 Polska 1 427 144 13 934 014,50 9,76 Źródło: Opracowanie własne SAEPR na podstawie danych ARiMR. 2
Ranking województw prezentuje się inaczej jeżeli za kryterium ustalenia kolejności przyjmiemy średnią powierzchnię gospodarstwa objętą wsparciem płatnościami bezpośrednimi. Najkorzystniejsza pod tym względem sytuacja występuje w województwach: zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim, lubuskim, pomorskim, opolskim i kujawsko-pomorskim. Najgorzej w rankingu prezentują się województwa: małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, śląskie, lubelskie i łódzkie. Różnica pomiędzy województwami o największej i najmniejszej średniej powierzchni objętej wsparciem wynosi 23,8 ha (prawie 7,4 razy). Bezpośrednią konsekwencją tak znacznego zróżnicowania przestrzennego struktury agrarnej jest zróżnicowanie dystrybucji płatności bezpośrednich. Zróżnicowanie przestrzenne dystrybucji płatności bezpośrednich Wysokość środków finansowych transferowanych do rolników w ramach systemu płatności bezpośrednich jest przede wszystkim pochodną wielkości powierzchni UR. 1 Jak zostało zilustrowane na Rysunek 1, łączna wysokość transferów jednolitej płatności obszarowej oraz uzupełniającej płatności obszarowej w latach 2004 2008 odpowiada z dużą dokładnością rozkładowi powierzchni UR według województw. Jednolita płatność obszarowa (1.38e+09,2.52e+09] (4) (1.13e+09,1.38e+09] (4) (6.80e+08,1.13e+09] (4) [4.55e+08,6.80e+08] (4) Uzupełniająca płatność obszarowa (1.45e+09,2.41e+09] (4) (1.14e+09,1.45e+09] (4) (5.94e+08,1.14e+09] (4) [4.35e+08,5.94e+08] (4) a) Jednolita płatność obszarowa b) Uzupełniająca płatność obszarowa 1 Pewne odstępstwa od tej zależności dotyczą kryteriów przyznawania uzupełniającej płatności obszarowej gdzie kryterium określającym wysokość wsparcia jest rodzaj i powierzchnia odpowiedniej uprawy. 3
ONW (4.77e+08,1.19e+09] (4) (3.02e+08,4.77e+08] (4) (2.05e+08,3.02e+08] (4) [5.50e+07,2.05e+08] (4) Powierzchnia użytków rolnych (1103991,2167029] (4) (960314.5,1103991] (4) (619735.5,960314.5] (4) [418884,619735.5] (4) c) ONW d) Powierzchnia użytków rolnych Rysunek 1. Zróżnicowanie przestrzenne dystrybucji płatności bezpośrednich oraz ONW (łączna wysokość wsparcia za okres 2004 2008) Źródło: Opracowanie własne SAEPR na podstawie danych ARiMR i Banku Danych Regionalnych (GUS). Zależność od łącznej powierzchni użytków rolnych nie dotyczy wyłącznie transferów w ramach płatności bezpośrednich, ale także płatności realizowanych w ramach działania Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Pomimo, iż kryteria uzyskania wsparcia środkami ONW są oparte na obiektywnych wskaźnikach określających utrudnienia w prowadzeniu działalności rolniczej 2, to w praktyce najwyższe wsparcie z ONW trafia do województw gdzie łączna powierzchnia użytków rolnych jest największa (Rysunek 1 porównanie c) i d)). Średnia wysokość PB na gospodarstwo (9644.253,14876.73] (4) (7190.657,9644.253] (4) (3601.997,7190.657] (4) [1860.386,3601.997] (4) Średnia wielkość gospodarstwa rolnego (10.995,17.57] (4) (8.950001,10.995] (4) (4.96,8.950001] (4) [2.43,4.96] (4) a) Średnia wysokość PB na gospodarstwo b) Średnia wielkość gospodarstwa rolnego 2 Dokładny opis tego działania znajduje się na stronie internetowej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 4
Rysunek 2. Struktura agrarna a wysokość wsparcia gospodarstw rolnych płatnościami bezpośrednimi Źródło: Opracowanie własne SAEPR na podstawie danych ARiMR. Najwyraźniej zależność zróżnicowania przestrzennego dystrybucji płatności bezpośrednich od struktury agrarnej uwidacznia się porównując średnią wysokość PB przypadającą na gospodarstwo ze średnią wielkością użytków rolnych w gospodarstwie (Rysunek 2). W województwach, w których dominują najmniejsze gospodarstwa rolne również wielkość wsparcia w ramach PB w przeliczeniu na gospodarstwo jest najniższa. W związku z powyższym odpowiedzi wymaga pytanie o konsekwencje (negatywne i pozytywne) znacznego zróżnicowania przestrzennego dystrybucji płatności bezpośrednich (także ONW). Bezpośrednia zależność tego zróżnicowania od struktury agrarnej w Polsce pozwala konkludować, że PB w nikłym bądź w żadnym stopniu nie przyczyniają się do niwelowania niekorzystnych różnic pomiędzy strukturami rolniczymi w ujęciu terytorialnym, a być może nawet je podtrzymują. Średni PKB per capita (2004-2007) (27657.88,42874.25] (4) (24018.38,27657.88] (4) (20663.25,24018.38] (4) [18513.5,20663.25] (4) Rysunek 3. Średnia wysokość PKB per capita w latach 2004-2007 Źródło: Opracowanie własne SAEPR na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych (GUS). W konsekwencji pomijania aspektu regionalnego przez stosowany w Polsce system płatności bezpośrednich, ograniczane jest instrumentarium prowadzenia ukierunkowanej i skutecznej polityki rolnej. Otóż takie samo traktowanie (w sensie wsparcia PB) małych gospodarstw rolnych znajdujących się np. w województwach wielkopolskim i podkarpackim abstrahuje od różnic w rozwoju gospodarczym obu tych regionów (Rysunek 3), co z kolei ma bardzo duże znaczenia dla przyjmowanych przez gospodarstwa rolne strategii zarobkowych. Regionalizacja PB pozwoliłaby na silniejsze stymulowanie zachowań ekonomicznych rolników w zależności od założonego do realizacji celu określonego dla danego regionu. Takim celem może być np. poprawienie struktury agrarnej. 5