Komunikacja urzędowo-prawna odgrywa coraz większą rolę w życiu narodów i każdego człowieka, zwiększa się kultura prawna obywateli i ich świadome uczestnictwo w życiu społecznym. Zjawisku temu towarzyszy wzrost świadomości genologicznej, związany z możliwością lub koniecznością stosowania określonych gatunków wypowiedzi dla realizacji pożądanych celów praktycznych. Jednym z gatunków urzędowo-prawnych, umacniających swój status na mapie gatunków mowy w wielu współczesnych kulturach jest testament. W przeszłości zarezerwowany dla warstw bogatych i uprzywilejowanych, stopniowo, wraz ze wzrostem zamożności społeczeństw, obejmował coraz większe kręgi społeczne, zainteresowane zabezpieczeniem ciągłości posiadania zgromadzonych dóbr nie tylko w obrębie najbliższej rodziny. Wzrost pozycji tego gatunku jest odzwierciedleniem zwiększającej się roli indywidualizmu jednostki (spadkodawcy), która w swoim mniemaniu sprawiedliwie, a także świadomie i dobrowolnie obdziela swoim majątkiem tych, którzy nań zasłużyli. Gatunki mowy są zwierciadłem kultur, które je wytworzyły, absorbują zbiorowe doświadczenia, tradycje, potrzeby, nadzieje i niepokoje określonych społeczności. Tradycje dziedziczenia, różne w różnych krajach i systemach prawnych, znajdują swoje odbicie w specyficznych repertuarach genologicznych odmiennych kultur. System prawa skodyfikowanego (w Polsce) i tradycja prawa zwyczajowego common law (w USA) ukształtowały inne odmiany testamentowe, z różnymi wzorcami gatunkowymi. Dla badacza interesującym wyzwaniem jest porównanie ich na podstawie autentycznych wypowiedzi i wzorców normatywnych oraz komparatystyczna analiza poszczególnych aspektów wzorca gatunkowego w Polsce i Stanach Zjednoczonych na tle polskich i amerykańskich badań genologicznych. Komparatystyczna analiza poszczególnych aspektów wzorca gatunkowego testamentu w obu kulturach dostarczyła bogatego materiału genologicznego i pokazała różnice w zakresie odmian gatunkowych i ich wzorców w aspekcie
12 WSTĘP struktury, pragmatyki, semantyki i stylistyki 1. Gatunek ten ukształtował w analizowanych kulturach inne komponenty strukturalne, zawierające zróżnicowane liczby i typy intencji. Poprzez konkretne wypowiedzi w obu językach przeziera inny obraz świata; odmienna jest szata stylistyczna, typowa dla danego dyskursu prawnego. Najbardziej zbliżonym aspektem jest pragmatyka gatunku, z identyczną illokucją główną, decydującą o tożsamości gatunkowej. Załączony do pracy aneks zawiera egzemplifikacje zróżnicowanych odmian i wzorców wypowiedzi w języku polskim i angielskim. 1. Cele, założenia i baza materiałowa Celem niniejszej książki jest analiza komparatystyczna współczesnych polskich i amerykańskich gatunków testamentowych jako wytworów dwóch różnych kultur, które je ukształtowały. Testament jako gatunek oznacza wielosegmentową wypowiedź, która zmienia rzeczywistość pozajęzykową w sferze materialnej i jest realizowana w określonej formie genologicznej. System wartości i sposób postrzegania świata przez kręgi kulturowe, które go wytworzyły i w których funkcjonuje, jak również określone cele pragmatyczne mają wpływ na swoistą strukturę, stylistykę wypowiedzi oraz jej inne aspekty. Uznanie gatunków za wytwory kultury pozwala na dokonanie analizy wzorców gatunkowych poszczególnych form testamentów w obu krajach, analizy zmierzającej do wyodrębnienia cech poszczególnych odmian gatunkowych oraz pokazania istniejących między nimi różnic i podobieństw. Rozprawa ma charakter kontrastywny w kilku aspektach. Obok analizy genologicznej polskich i amerykańskich odmian testamentowych, pokazuje szkoły badawcze i nurty badań tekstologicznych w ramach lingwistyki polskiej i amerykańskiej (wraz z pokrewnymi nurtami anglojęzycznymi). Jest to problematyka nowa, wpisująca się nurt badań, inicjowanych przez polskich germanistów: Zofię Bilut-Homplewicz 2 i niektórych romanistów, np. Halinę Grzmil-Tylutki 3, w ramach których dokonuje się bilansu i porównania nurtów badawczych i adaptacji do analiz gatunków realizowanych w innych kulturach. Zastosowana w książce 1 Por. m.in. M. Wojtak, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych, Stylistyka 1999, nr VIII, s. 105 117; eadem, Gatunki prasowe, Lublin 2004. Więcej na temat metodologii badawczej w kolejnych częściach książki. 2 Por. m.in. Z. Bilut-Homplewicz, Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech próba bilansu, [w:] Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, red. Z. Bilut- -Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Wrocław 2009, s. 325 341; eadem, 2010, Lingwistyka tekstu w Niemczech na tle polonistycznych badań tekstologicznych kontrastywność interlingwistyczna, Stylistyka 2010, XIX: Styl a media Style and Media, red. S. Gajda, s. 393 410. 3 Por. H. Grzmil-Tylutki, Francuska analiza dyskursu a badania kontrastywne(?), Tekst i dyskurs Text und dyskurs 2012, 5, s. 223 230.
13 metodologia wzorca gatunkowego, zaproponowana przez Marię Wojtak 4, zostaje przeniesiona na analizy testamentów amerykańskich. Ujęcie to poszerza perspektywy metodologiczne, otwierając przed wybraną metodologią nowe perspektywy badawcze. Ponadto pokazane są główne różnice w zasadach funkcjonowania dwóch różnych systemów: prawa skodyfikowanego i prawa zwyczajowego oraz ich wpływ na omawiany wycinek dyskursu prawnego. Testament jako gatunek wypowiedzi ma wielowiekową historię 5. Znany był już starożytnym jako instrument porządkujący stosunki własności związane z przechodzeniem nagromadzonych dóbr doczesnych na własność innych osób po śmierci ich właścicieli. Jego istotą jest odchylenie od normy, jaką jest dziedziczenie ustawowe, które pojawiło się na wcześniejszym etapie rozwoju społeczeństw. Testament jest jednocześnie realizacją kilku stojących ze sobą w konflikcie celów: wolności jednostki, ochrony rodziny i równości praw spadkobierców. Porównanie analizowanych wypowiedzi w obu językach dostarcza bogactwa informacji o obu społeczeństwach, a także cennego materiału do badań językoznawczych i historycznokulturowych. W nawiązaniu do badań genologicznych gatunków użytkowych oraz prób odtworzenia wzorców gatunkowych różnych gatunków uniwersum mowy, badanie gatunków testamentowych wydaje się interesującym i wartym uwagi wyzwaniem. Materiał badawczy bowiem, wbrew wielu powierzchownym opiniom, jest barwny i bogaty. Testament traktowany jest jako gatunek urzędowo-prawny (urzędowy, urzędowo-kancelaryjny, administracyjny) 6, często o podstawie instytucjonalnej, kształ- 4 Por. m.in. M. Wojtak, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi ; eadem, Gatunki prasowe; eadem, Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. II: Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 29 39. 5 Na temat wzorca testamentu w oparciu o wypowiedzi pochodzące z XVI XIX w. i początku XX w. (do 1924 r.) por. B. Żmigrodzka, Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997. Na temat testamentów historycznych por. też D. Złotkowski, Wiedząc dobrze to z wyroków Boga Najwyższego, iż kto się rodzi, umierać musi. Testamenty z pierwszej połowy XIX wieku w świetle akt notariuszy częstochowskich, Częstochowa 2005; P. Borek, Między niebem a ziemią. Uwagi o barokowych testamentach księży archidiecezji lwowskiej, [w:] Język w urzędach i sądach, t. 2, pod red. M. T. Lizisowej, Kraków 2008, s. 237 254; J. Kość, Testament Jakuba Suszy siedemnastowiecznego biskupa chełmskiej diecezji grekokatolickiej z komentarzem filologicznym, [w:] Język polski. Współczesność historia, red. W. Książek-Bryłowa, M. Nowak, Lublin 2008, s. 327 339. Na temat testamentu notarialnego por. A. Dunin-Dudkowska, Akt notarialny jako gatunek wypowiedzi, Lublin 2010. 6 Na temat gatunków urzędowych por. E. Malinowska, Styl urzędowy, [w:] Przewodnik po stylistyce polskiej, red. S. Gajda, Opole 1995, s. 431 448; eadem, Wzorce wypowiedzi urzędowych a ich realizacja, [w:] Język prawo społeczeństwo, red. E. Malinowska, Opole 2004, s. 143 150; R. Piętkowa, Gatunki stylu urzędowego wzorce i realizacja, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. I: Mowy piękno wielorakie, red. D. Ostaszewska, Katowice 2000, s. 96 108. Por. także M. Wojtak, Gatunki urzędowe na tle innych typów piśmiennictwa użytkowego zarys problematyki, [w:] Język prawo społeczeństwo, red. E. Malinowska, Opole 2004, s. 131 141; eadem, Genologia tekstów użytkowych, [w:] Polska genologia lingwistyczna, red. D. Ostaszewska, R. Cudak, Warszawa 2008,
14 WSTĘP towany z uwzględnieniem wzorców normatywnych, egzemplifikacji zawartych w Internecie i popularnych poradnikach oraz wcześniejszych autentycznych wypowiedzi 7. Jest to oświadczenie woli, stanowiące określony typ czynności prawnej 8, realizowane w języku prawniczym 9. Dostępność wzorców i świadomość genologiczna nadawców skutkują dużym podobieństwem aktualnych realizacji wzorca do wzorców normatywnych oraz jednolitością niektórych odmian gatunkowych. Jedynie testamenty odręczne w obu krajach oraz wypowiedzi osób sławnych, bogatych i ekscentrycznych w Stanach Zjednoczonych (nie natrafiono na tego typu współczesne teksty polskie) pozwalają na większą swobodę w wyrażaniu ostatniej woli nadawców. W analizie wykorzystane zostały wielorakie źródła polskie i amerykańskie: autentyczne testamenty polskie (własnoręczne, notarialne, ustne i urzędowe) z archiwum Sądu Rejonowego w Lublinie, otwarte głównie w latach 2004 2005 10, oryginalne testamenty notarialne pochodzące od notariuszy lubelskich i łódzkich, wzory aktów notarialnych w zakresie testamentów notas. 339 352. Na temat polskiego dyskursu administracyjnego por. E. Malinowska, Wypowiedzi administracyjne struktura i pragmatyka, Opole 2001, a także: M. Poprawa, Kancelaryjna rutyna czy niezamierzona propaganda? rozmywanie się wzorców gatunkowych i stylistycznych we współczesnej komunikacji administracyjnej, Język a Kultura 2012, t. 23, red. A. Burzyńska-Kamieniecka, s. 223 241. 7 Bożena Żmigrodzka zauważa, że w testamencie nie musi pojawiać się terminologia prawnicza, co sprawia, iż oświadczenia woli są wyłączane przez teoretyków prawa z obszarów języka prawnego sensu largo. Por. B. Żmigrodzka, op. cit., s. 18. 8 Czynność prawna to stan faktyczny, którego istotną (czyli: niezbędną) częścią składową jest co najmniej jedno oświadczenie woli, wywołujące skutki prawne z tej tylko przyczyny, że były one zamierzone, jak również wyrażone w oświadczeniu woli. Por. S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1985, s. 24. 9 Na temat klasycznego rozróżnienia języka prawnego (języka tworzenia prawa) i prawniczego (języka stosowania prawa) razem zwanych językiem prawnym sensu largo por. B. Wróblewski, Język prawny i prawniczy, Kraków 1948, s. 140. Badania nad językiem wypowiedzi prawnych prowadzili m.in.: M. Zieliński, O potrzebie nauczania prawa, [w:] Edukacja językowa Polaków, red. W. Miodunka, Kraków 1998, s. 103 112; idem, Języki prawne i prawnicze, [w:] Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, red. W. Pisarek, Kraków 1999; idem, Język prawny, język administracyjny, język urzędowy, [w:] Język prawo społeczeństwo, op. cit.; Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa 1992; T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze 1972, z. 55; idem, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Kraków 1986; idem, Edukacja językowa prawników, [w:] Edukacja językowa Polaków, red. W. Miodunka, Kraków 1998, s. 98 102; idem, Sytuacyjne uwarunkowanie językowych właściwości tekstów prawnych, [w:] Język prawo społeczeństwo, op. cit., s. 37 48; H. Jadacka, Poradnik językowy dla prawników, Warszawa 2002; A. Jopek-Bosiacka, Przekład prawny i sądowy, Warszawa 2008. Na temat gatunków w dyskursie prawnym por. H. Grzmil-Tylutki, Gatunek jako kategoria społecznojęzykowa, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. IV: Gatunek a komunikacja społeczna, red. D. Ostaszewska przy współudziale J. Przyklenk, Katowice 2011, s. 33 43. 10 Wykorzystano także dokumenty z innych lat (głównie 1969 r.) w poszukiwaniu przykładów dokumentów allograficznych, które obecnie są coraz rzadziej spotykane w Polsce.
15 rialnych oraz przykładowe testamenty wszystkich polskich odmian gatunkowych zawarte w podręcznikach prawniczych i popularnych poradnikach, autentyczne testamenty osób sławnych i bogatych opublikowane w literaturze i Internecie (głównie amerykańskie), amerykańskie formularze testamentowe (zróżnicowane dla mieszkańców różnych stanów USA i osób o różnym statusie rodzinnym), a także wzory i przykłady testamentów amerykańskich zaprezentowane w wielu poradnikach dla prawników i nieprawników (z instrukcjami ich wykorzystania, uzupełnienia lub skopiowania). Uwzględniono także pojedyncze testamenty osób prywatnych, z którymi autorka zetknęła się z racji wykonywanego zawodu tłumacza przysięgłego języka angielskiego. W kręgu zainteresowań badawczych znalazły się wypowiedzi współczesne, z ostatnich dwudziestu lat, lecz okazjonalnie, dla ilustracji określonych konwencji lub z braku współczesnych przykładów, dla dopełnienia obrazu gatunku w całym jego bogactwie i złożoności wykorzystano teksty pochodzące z okresów wcześniejszych. W niniejszej rozprawie przeanalizowano około 700 autentycznych testamentów polskich, z których większość pochodziła z lat ich otwarcia 11, tj. lat 2004 2005 (640); pozostałe dotyczyły ostatniej woli osób zmarłych w roku 1965 oraz najnowszych testamentów, sporządzonych po wprowadzeniu nowych przepisów o zapisie windykacyjnym w 2011 roku. Materiał amerykański obejmował około 300 testamentów (zarówno autentycznych, jak i gotowych formularzy). Zbadane polskie testamenty obejmowały sześć typów dokumentów: testamenty notarialne (najbardziej popularne w ostatnich latach), własnoręczne (holograficzne), urzędowe (allograficzne) spisywane przez uprawnionych urzędników państwowych w obecności dwóch świadków (coraz rzadziej stosowane) i szczególne: ustne, podróżne i wojskowe, sporządzane przez trzech świadków w sytuacji zagrożenia życia spadkodawcy. Typowe testamenty amerykańskie są szablonowym dokumentem, którego formularze zamieszczone są w Internecie oraz licznych poradnikach dla obywateli, jako obowiązujące wzorce dla każdego stanu USA (50 typów formularzy) oraz testamenty notarialne sporządzane w stanie Luizjana. W szczególnych okolicznościach dopuszczalne są testamenty ustne i holograficzne, zaś odmiany niewystępujące w polskiej kulturze prawnej obejmują wspólne testamenty małżeńskie, testamenty życia i kodycyle. W badaniach uwzględniono kilkadziesiąt testamentów ludzi sławnych i bogatych, które zachowując podstawowe elementy wzorca, są zwykle rozbudowane o wiele elementów fakultatywnych, związanych bądź to z pozostawionym ogromnym majątkiem, bądź też z ekscentrycznym usposobieniem spadkodawców. Testamenty wielu bogatych i sławnych, tzw. rich and famous, są najczęściej publikowane na stronach internetowych, niezwłocznie po ich śmierci. Tak było w przypadku Elvisa Priestleya, Franka Sinatry, 11 Daty powstania tych testamentów obejmują lata 1983 2004/2005. Większość z nich napisano w ciągu kilku lat przed śmiercią spadkodawców.
16 WSTĘP Johna Kennedy ego, Michaela Jacksona, Ann Nicole Smith, Whitney Houston, Elizabeth Taylor, Paula Newmana, Farrah Fawcett i innych słynnych Amerykanów. Ze względu na ogromne zainteresowanie mediów i opinii publicznej tymi osobistościami za życia oraz ich ogromnym majątkiem, pozostawionym często w okolicznościach skandalu, testamenty te budzą wiele emocji wśród społeczeństwa. Obecnie w mediach amerykańskich toczy się dyskusja nad sensem przekazywania tak wielkich fortun i skutkami takiego działania dla dzieci spadkodawców 12. Zarysowują się dwie tendencje tradycyjna, mówiąca, że naturalnym procesem jest zarówno przekazywanie dzieciom dóbr materialnych, jak i inteligencji (czego nikt nie kwestionuje), i przeciwstawne drugie podejście (reprezentowane między innymi przez wielu socjologów) twierdzące, iż dziedziczenie wielkich spadków zabija inwencję, ambicje i chęć samorealizacji spadkobierców, co jest tak cennym elementem amerykańskiej filozofii indywidualnego sukcesu. Trudno jest ustalić udział procentowy osób, które pozostawiają po sobie testament w polskim społeczeństwie. Na podstawie danych uzyskanych w Sądzie Rejonowym w Lublinie można sądzić, że około 20% mieszkańców miasta pozostawia po sobie testamenty, z których większość to testamenty notarialne i własnoręczne. W skali kraju jest to przypuszczalnie niższy procent wszystkich spadkodawców, mimo iż w związku ze wzrostem świadomości prawnej coraz więcej osób korzysta z tej możliwości. Statystycznie odsetek osób, które odeszły, pozostawiając po sobie testament, w Stanach Zjednoczonych szacowany jest na 40% 13. W obu krajach poziomy te uznawane są przez prawników i rządzących za wysoce niezadowalające. Coraz częściej prowadzone są kampanie promujące tego typu działania prawne obywateli, coraz łatwiej jest uzyskać informacje i pomoc prawną w tym zakresie 14. Jednak myśl o śmierci od najdawniejszych czasów wywołuje w ludziach lęk, który sprawia, że odkładają na później podjęcie decyzji o złożeniu ostatniej woli, chcąc zaczarować rzeczywistość i opóźnić moment swojego odejścia z tego świata. Śmierć i dyspozycje związane z przekazaniem majątku na wypadek śmierci to temat tabu, którego człowiek boi się i na który zwykle nie chce i nie potrafi rozmawiać. Nakłanianie innych, a szczególnie członków rodziny, do sporządzenia testamentu może wywołać posądzenie o zachłanność i nieżyczliwy stosunek do przyszłego spadkodawcy. Niektóre osoby wierzące uważają zaś, że 12 Por. m.in. http://usatoday30.usatoday.com/money/2006-07-25-heirs-usat_x.htm [dostęp: 15.02.2013]. 13 Dane ze statystyk The United Way of America z siedzibą w Aleksandrii, Virginia, organizacji non-profit zajmującej się rozwiązywaniem się problemów związanych z rozwojem edukacji i ochroną zdrowia, por. ibidem [dostęp: 15.02.2013]. Inne źródła podają 30% 50%, por. Federal Reserve Bank of Chicago, Will Writing and Bequest Motive: Early 20 cent. Irish Evidence, November 2006, a w literaturze spotyka się także wyższe dane szacunkowe. 14 Koszt sporządzenia testamentu notarialnego jest relatywnie niski (50 zł). Sporządzenie testamentu holograficznego i ustnego zwykle nie wiąże się z żadnymi kosztami, zaś decydując się na testament urzędowy, należy uwzględnić koszt opłaty skarbowej w wysokości 22 zł.
17 oświadczenie ostatniej woli to swoiste rozliczenie się z doczesnością, uwolnienie się z okowów materii i wszystkiego, co przywiązuje człowieka do życia ziemskiego. Jest to etap zbliżania się do Boga i początek odchodzenia do życia wiecznego. Testament polski może być sporządzony u notariusza (w formie aktu notarialnego), własnoręcznie lub ustnie (w obecności świadków lub osób uprawnionych do przyjęcia oświadczenia woli). W 2011 roku w Polsce dokonano nowelizacji prawa spadkowego, rozszerzając możliwości testowania o tzw. zapis windykacyjny oraz wprowadzenie Powszechnego Rejestru Testamentów (NORT) 15. W Stanach Zjednoczonych każdy ze stanów ma własne prawo regulujące sprawy spadkowe, w tym określony sposób sporządzania testamentu. Wypowiedź musi być zwykle sporządzona w formie pisemnej (na gotowych formularzach), podpisana przez testatora i sporządzona w obecności dwóch świadków; jedynie w szczególnych wypadkach dopuszczalne są testamenty ustne i własnoręczne. Powszechnie dostępne są liczne poradniki pokazujące krok po kroku poszczególne etapy sporządzenia oświadczenia ostatniej woli. Prawnicy zachęcają jednak do korzystania ze swoich usług, gdyż wymagania dotyczące ważności testamentu wydają się bardziej surowe niż w Polsce. W większości przypadków niedopuszczalne są tam testamenty własnoręczne i bezwzględnie wymagana jest obecność świadków do skutecznego przeprowadzenia tej czynności prawnej. W obu krajach dla ważnego sporządzenia testamentu spadkodawca musi być pełnoletni oraz zdrowy psychicznie i sprawny umysłowo; nie może też działać pod przymusem lub groźbą. Wszystkie wypowiedzi testamentowe mieszczą się w ramach dozwolonych przez prawo obu krajów, ale w niniejszej książce nie zajmowano się kwestiami związanymi z uznaniem ich autentyczności czy ważności prawnej 16. Zasadniczym bowiem celem tej pracy jest odtworzenie i zbadanie sposobu funkcjonowania wzorca gatunkowego w świadomości rodzimych użytkowników języka i członków określonej wspólnoty kulturowej. W badanych materiałach z obu krajów zauważono zróżnicowanie tytułów (lub ich brak), co jednak nie ma wpływu na zmianę gatunku wypowiedzi, gdyż o jego tożsamości decyduje głównie aspekt pragmatyczny. 15 To drugi rejestr notarialny, obok rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia. Celem wprowadzenia NORT jest zmniejszenie ryzyka, że sporządzane testamenty pozostaną nieznane albo też zostaną ujawnione z opóźnieniem. Sytuacje takie niosą za sobą poważne szkody zarówno dla osób bezpośrednio zainteresowanych wynikiem postępowania spadkowego, jak dla pewności obrotu prawnego. Dodatkową zaletą rejestru jest ułatwienie ujawnienia wszystkich testamentów testatora po jego śmierci i ustalenia chronologii wszystkich sporządzanych testamentów. Podstawa prawna: uchwała Krajowej Rady Notarialnej z 4.06.2011 r., nr VII/46/2011 i zarządzenie nr 5/2011 Prezesa KRN z 16.09.2011 r. 16 W analizie wykorzystano np. testament własnoręczny pisany maszynowo, co nie jest dopuszczane przez prawo polskie lub testament własnoręczny spisany przez syna testatora, co również jest niezgodne z wymaganiami Kodeksu cywilnego.