266 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 266-272 Spożycie napojów energetyzujących przez sportowców Cz. I. Wielkość spożycia i determinanty wyboru Energy drinks intake by athletes. Part I. Amount of intake and determinants of choice Małgorzata Godala 1/, Aldona Szymańska 1/, Izabela Materek-Kuśmierkiewicz 2/, Franciszek Szatko 1/ 1/ Katedra Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2/ Klinika Chorób Wewnętrznych i Nefrodiabetologii, Katedra Chorób Wewnętrznych i Kardiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wstęp. W żywieniu osób aktywnych fizycznie dużym wyzwaniem jest skomponowanie diety zbilansowanej pod względem energetycznym i odżywczym. Z tego względu coraz częściej dieta wspomagana jest suplementami lub środkami spożywczymi specjalnego przeznaczenia żywieniowego, szczególnie napojami energetyzującymi, których stosowanie budzi wiele kontrowersji. Cel pracy. Ocena spożycia napojów energetyzujących wśród sportowców korzystających z siłowni. Materiał i metoda. W badaniu wzięło udział 250 respondentów uczęszczających do 5 łódzkich siłowni: 110 kobiet i 140 mężczyzn. Spożycie napojów energetyzujących oceniano przy pomocy kwestionariusza wywiadu własnej konstrukcji. Wyniki. Ponad połowa respondentów przyznała się do spożywania napojów energetyzujących (58%), mężczyźni istotnie częściej niż kobiety. Co czwarty z badanych spożywał je kilka razy w miesiącu; zdecydowana większość respondentów pijących napoje energetyzujące jednorazowo spożywała 250 ml tego produktu. Tylko 10,3% sportowców przy wyborze produktu kierowało się informacją zawartą na opakowaniu, najczęściej o spożyciu decydowało przyzwyczajenie (62,1%) i cena (20,7%). Wnioski. Napoje energetyzujące były spożywane przez większość sportowców; ich spożycie stało się elementem oryginalnego stylu bycia współczesnego młodego sportowca. Przyzwyczajenie, jako utrwalony wzorzec zachowania, było głównym czynnikiem decydującym o wyborze napojów energetyzujących. Introduction. In nutrition of physically active people a big challenge is to compose a balanced diet in terms of energy and nutrients. For that reason the diet is often supported by supplements and food for special nutritional purposes, especially energy drinks, the intake of which is very controversial. Aim. To assess energy drinks intake among athletes attending the gym. Material & methods. The study included 250 respondents who attended 5 gyms in Lodz; 110 women and 140 men. Energy drinks intake was assessed by a survey questionnaire developed by the authors. Results. More than half of the respondents consumed energy drinks (58%), men significantly more often than women; every fourth of the respondents consumed energy drinks a few times per month; 250 ml was a single standard portion in the majority of respondents; only 10.3% of the athletes selected the drink by the information on the label, habit (62.1%) and price (20.7%) were other factors deciding about the choice. Conclusions. Energy drinks were consumed by the majority of respondents; energy drinks intake has become an element of an original young athlete s lifestyle; habit, as an established behavioral pattern was the main factor deciding about the selection of energy drinks. Key words: energy drinks, nutrition of athletes, pathological nutritional models Słowa kluczowe: napoje energetyzujące, żywienie sportowców, patologiczne wzorce żywieniowe Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 266-272 www.phie.pl Nadesłano: 18.03.2013 Zakwalifikowano do druku: 06.05.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Małgorzata Godala Katedra Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Jaracza 63, 90-251 Łódź tel. 42 678 16 88, fax 42 678 67 66, malgorzata.godala@umed.lodz.pl Wstęp Prawidłowy sposób żywienia człowieka zależy od jego wieku, płci, stanu fizjologicznego, a także podejmowanej aktywności fizycznej. U osób dorosłych wysiłek fizyczny na współczesnych stanowiskach pracy jest systematycznie redukowany, a dla dorastającej młodzieży polski system szkolno-wychowawczy oferuje bardzo ubogi zakres aktywności ruchowej. Dlatego to wysiłek podejmowany przede wszystkim w czasie rekreacyjnym stał się kryterium różnicującym zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze. W związku z tym oddzielną grupę stanowią osoby wykazujące dużą aktywność ruchową, a w szczególności sportowcy. Wymagają oni modyfikacji racji pokarmowych zwłaszcza w zakresie ilości i jakości spożywanych węglowodanów oraz podaży płynów.
Godala M i wsp. Spożycie napojów energetyzujących przez sportowców. Cz. I. Wielkość spożycia i determinanty wyboru 267 Priorytetowym zadaniem stawianym w żywieniu, nie tylko osób aktywnych fizycznie, jest takie skomponowanie diety, która zapewnia zrównoważony bilans energetyczny przy jednoczesnym pokryciu zapotrzebowania organizmu na wszystkie niezbędne składniki odżywcze. Wyzwaniem dla żywieniowca staje się sytuacja, kiedy wysokie zapotrzebowanie na składniki pokarmowe musi jednocześnie korelować z niską podażą energii. Z tego względu coraz częściej dieta wspomagana jest suplementami lub środkami spożywczymi specjalnego przeznaczenia żywieniowego a szczególnie ich grupą definiowaną przez ustawę o bezpieczeństwie żywności i żywienia jako środki spożywcze zaspokajające zapotrzebowanie organizmu przy intensywnym wysiłku fizycznym, zwłaszcza sportowców [1]. Uzasadnieniem dla stosowania tego typu środków spożywczych jest ponadto poprawienie wydolności i sprawności organizmu, którego ograniczone możliwości adaptacyjne skłaniają do stosowania nie tylko środków dietetycznych, ale nawet farmakologicznych [2, 3]. Należy również podkreślić, iż suplementacja diety mikroskładnikami jest niemal koniecznością w okresach rekonwalescencji po kontuzjach, w przypadku stosowania diet eliminacyjnych oraz diet wysokowęglowodanowych o małej gęstości odżywczej. Producenci żywności, nie będąc obojętnymi na rosnące zainteresowanie poprawą wydolności organizmu podczas ćwiczeń fizycznych, dają obecnie stosunkowo proste rozwiązanie w sytuacji, gdy naturalna regeneracja sił nie jest możliwa. W ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się zdecydowany wzrost zainteresowania produktami powszechnie znanymi jako napoje energetyzujące (NE), których asortyment z roku na rok zwiększa się. Należy jednak postawić pytanie: na ile bezpieczne jest stosowanie napojów bogatych w takie składniki, jak kofeina, której bliżej nieokreślone ilości spożywamy także z innymi produktami? I czy możliwe jest stwierdzenie z całą pewnością, że spożycie rekomendowanej przez producenta porcji NE jest bezpieczne w sytuacji, w której nie znamy kondycji zdrowotnej organizmu, a co za tym idzie wrażliwości na substancje czynne zawarte w NE? Grupą szczególnie narażoną na niekorzystny wpływ składników zawartych w napojach energetyzujących NE są dzieci i młodzież. Ze względu na niską masę ciała takie składniki NE, jak: kofeina, tauryna czy guarana, osiągają w krótszym czasie wyższe stężenie w organizmie dziecka, co może prowadzić do efektów toksycznych [4]. Znawcy tematu podkreślają, że kofeina nie jest składnikiem zalecanym w diecie dzieci, a jednak obecnym w wielu produktach chętnie przez nie spożywanych, jak: czekolada, gumy do żucia, napoje typu coca cola. Ze względu na szybki rozwój układu nerwowego kofeina może wywierać inny wpływ na organizm w wieku rozwojowym niż w dorosłym, a większość badań naukowych nt. wpływu kofeiny na organizm ludzki dotyczy osób dorosłych. Piśmiennictwo wskazuje jednoznacznie na potrzebę kontroli spożycia kofeiny przez dzieci, nie znajduje to jednak odzwierciedlenia w regulacjach prawnych. Jedynie Kanada opracowała zalecenia dotyczące maksymalnego bezpiecznego dziennego spożycia kofeiny w grupie dzieci do 12. roku życia na poziomie 2,5 mg/kg masy ciała na dobę (85 mg dla dziecka 10-12 lat) [5]. Zatem logicznym wydaje się konieczność umieszczania na opakowaniach NE przynajmniej informacji o tym, że nie są to produkty zalecane dla dzieci, kobiet w ciąży i karmiących piersią, a także osób nadwrażliwych na kofeinę [6]. Tymczasem obowiązek ten w polskim ustawodawstwie przestał istnieć w momencie wejścia do Unii Europejskiej, a w oznakowaniu wiodących marek NE ostrzeżenia te zostały usunięte. Wobec braku w przepisach unijnych jasnych wymagań dotyczących oznakowania NE i umieszczania informacji nt. niebezpieczeństw ich stosowania w niektórych grupach populacyjnych, wprowadzenie obowiązku umieszczania dodatkowych informacji ponad te wymagane dla standardowej żywności leży w gestii poszczególnych krajów członkowskich. W niektórych krajach wprowadzono taki obowiązek na mocy przepisów wewnętrznych (Belgia, Szwajcaria) [6, 7]. Poza negatywnymi skutkami zdrowotnymi, wynikającymi z farmakologicznego działania poszczególnych składników NE, należy wskazać też na psychologiczno-osobowościowe następstwa szczególnie w populacji wieku rozwojowego, która jeszcze nawet nie zaangażowała się w aktywne uprawianie sportu, a już jest poddawana presji producentów różnego rodzaju preparatów gwarantujących szybki wzrost wydolności fizycznej i poprawę wskaźników biochemicznych. Fałszywe wyobrażenie dzieci i młodzieży o sukcesach sportowych poprzedzonych stosowaniem różnego rodzaju suplementów diety budzących duże kontrowersje wśród ekspertów, takich jak NE, zachęca do stosowania tych środków. Niepokojącym staje się fakt, że spożywanie NE coraz częściej nie wynika z potrzeby podniesienia wydolności psychofizycznej w konkretnej sytuacji, ale staje się elementem oryginalnego stylu bycia współczesnego młodego sportowca. Cele pracy Ocena wielkości spożycia NE wśród sportowców uczęszczających do siłowni. Ponadto weryfikowanie czynników decydujących o wyborze NE. Materiał i metoda Anonimowe i dobrowolne badanie ankietowe przeprowadzono w 2012 r. wśród 250 osób uczęszczających do 5 siłowni położonych na terenie Łodzi.
268 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 266-272 Kobiety stanowiły 44%, a mężczyźni 56% ogólnej liczby respondentów. Badanie przeprowadzono przy pomocy autorskiego kwestionariusza wywiadu oceniającego wielkość i częstość spożycia NE, a także czynniki decydujące o wyborze NE. Uzyskane wyniki zostały poddane analizie statystycznej z wykorzystaniem metod z zakresu statystyki opisowej i wnioskowania statystycznego za pomocą arkusza kalkulacyjnego Microsoft Office Excel. W pracy zastosowano analizę statystyczną nieparametrycznym testem Pearsona dla poziomu istotności p=0,05. Wyniki Charakterystyka badanej grupy W badaniu wzięło udział 250 osób, w tym 110 kobiet (44%) i 140 mężczyzn (56%). Wszyscy badani byli w wieku 18-65 lat, najliczniejszą grupę stanowili respondenci w wieku 18-25 lat (ryc. 1). 36-45 lat 12% (30) 26-35 lat 28% (70) 46-55 lat 8% (20) 56-65 lat 4% (10) 18-25 lat 48% (120) odżywcze i energię. Co trzeci badany przyznał, że jego dieta nie zmieniła się wraz z rozpoczęciem systematycznych treningów (ryc. 2). Moja dieta nie odbiega od tej zanim zacząłem/am korzystać z siłowni 28% (70) Ryc. 2. Stosowanie zbilansowanej diety Fig. 2. Use of a balanced diet Korzystam z porad specjalisty 10% (25) Sam/a zmieniam nawyki żywieniowe, korzystając z poradników, portali internetowych 62% (155) Spożycie napojów energetyzujących Spożycie NE, zwłaszcza częste i regularne, w opinii ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa żywienia budzi wiele obaw i kontrowersji. Dietetycy i specjaliści medycyny sportowej zalecają rozwagę w ich ewentualnym stosowaniu, a doniesienia na temat negatywnego wpływu NE na organizm wręcz zakazują ich konsumpcji. Tymczasem ponad połowa respondentów przyznała się do spożywania NE (58%). Co czwarty z badanych spożywał NE przynajmniej kilka razy w miesiącu, natomiast co trzeci sięgał po nie rzadko (ryc. 3). Ryc. 1. Struktura badanych wg wieku Fig. 1. Structure of respondents according to age Ponad połowa respondentów (56%) posiadała wykształcenie wyższe, średnie 38% natomiast podstawowe 6%. Respondenci trenujący regularnie od ponad roku stanowili 42% grupy badanej, trenujący regularnie od 3 miesięcy do 1 roku 38%. Osoby trenujące regularnie krócej niż 3 miesiące stanowiły 10% próby, identycznie jak respondenci trenujący nieregularnie. Pod względem częstości treningów najliczniejszą grupę stanowiły osoby korzystające z siłowni częściej niż 3 razy w tygodniu (60%). Respondenci ćwiczący 1-3 razy w tygodniu stanowili 32% próby, a ćwiczący 2-3 razy w miesiącu lub rzadziej 6%. Zdecydowana większość respondentów w związku ze wzmożoną aktywnością fizyczną stosowała, według własnej oceny, specjalną dietę, co świadczy o wiedzy badanych nt. roli prawidłowego odżywiania w zachowaniu zdrowia, zwłaszcza w przypadku wzmożonego wysiłku fizycznego. Jednak jedynie co dziesiąty z badanych korzystał z porady dietetyka przy komponowaniu jadłospisu, co z kolei zmusza do refleksji, na ile wiedza sportowców pozwala im w racjonalny sposób planować jadłospis realizujący zapotrzebowanie na składniki osoby niepijące NE 42% (105) osoby pijące NE 58% (145) Ryc. 3. Spożycie napojów energetyzujących Fig. 3. Energy drinks intake Bardzo rzadko 32% (80) przynajmniej kilka razy w miesiącu 26% (65) Istotnie większa grupa mężczyzn niż kobiet deklarowała spożywanie NE (69,3% vs. 43,6%; p<0,05), ponadto mężczyźni istotnie częściej niż kobiety deklarowali ich częste spożycie (35,7% vs. 11,8%; p<0,05). Co trzeci mężczyzna i co trzecia kobieta deklarowali sporadyczne spożycie NE, natomiast większa grupa kobiet niż mężczyzn twierdziła, że nie spożywa ich w ogóle (odpowiednio 56,4% vs. 30,7%; p<0,05) (ryc. 4). O rzeczywistym spożyciu substancji czynnych zawartych w NE takich jak kofeina, tauryna czy guarana świadczy nie tylko częstość ich spożycia, ale i wielkość jednorazowo spożywanej porcji. Zdecydowana większość respondentów pijących NE jednorazowo spożywała jedną puszkę (250 ml) tego produktu (64,1%). Mniej niż 250 ml (tzw. energy shot ) piła
Godala M i wsp. Spożycie napojów energetyzujących przez sportowców. Cz. I. Wielkość spożycia i determinanty wyboru 269 Mężczyźni 35,7 33,6 30,7 Cena 20,7% (30) Etykieta 10,3% (15) Kobiety 11,8 31,8 56,4 0 20 40 60 80 100% Opinie innych osób 6,9% (10) Przyzwyczajenie 62,1% (90) Tak, kilka razy w miesiącu Tak, bardzo rzadko Nie Ryc. 4. Spożycie napojów energetyzujących wg płci Fig. 4. Energy drinks intake according to gender co piąta badana osoba, przy czym podkreślić należy, że zawartość substancji czynnych, zwłaszcza kofeiny, w tej objętościowo małej porcji jest taka sama, a często nawet większa niż w standardowym opakowaniu. Mężczyźni nieco częściej niż kobiety deklarowali spożycie mniejszej niż 250 ml objętości NE (odpowiednio 20,6% vs. 18,75%; p=0,01). Natomiast kobiety istotnie częściej niż mężczyźni wypijały jednorazowo objętość równą jednej puszce (odpowiednio 81,25% vs. 55,7%; p=0,01). Żadna z badanych kobiet nie spożywała jednorazowo dużej objętości NE (powyżej 250 ml), natomiast ponad 13% mężczyzn przyznało się do spożywania objętości większej niż 250 ml, a co dziesiąty jednorazowo spożywał ponad 750 ml NE (tab. I). Tabela I. Jednorazowo spożywana porcja napoju energetyzującego Table I. Average quantity of single energy drink intake Mniej niż 250 ml (tzw. energy shot ) Kobiety Mężczyźni Razem n % n % n % 9 18,75 20 20,6 29 20 250 ml 39 81,25 54 55,7 93 64,1 251-750 ml 0 0 13 13,4 13 9 751 ml i więcej 0 0 10 10,3 10 6,9 Czynniki decydujące o wyborze napojów energetyzujących Respondentów zapytano o to, czym kierują się przy wyborze NE. Ponad 62% badanych odpowiedziało, że przyzwyczajeniem (smakiem, zaufaniem do producenta). Wskazuje to jednoznacznie na utrwalony wzorzec zachowania, którego następstwem może być specjalny rodzaj uzależnienia o mechanizmie zbliżonym do uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Drugim decydującym czynnikiem była cena respondenci wybierali produkty tańsze. Zaledwie co dziesiąty sportowiec przy wyborze NE kierował się jego składem i zapoznawał z informacjami umieszczonymi na etykiecie produktu. Żadna z badanych osób nie wybierała NE pod wpływem reklamy (ryc. 5). Ryc. 5. Czynniki wpływające na wybór napoju energetyzującego Fig. 5. Factors affecting energy drinks selection W grupie mężczyzn częściej niż w grupie kobiet przyzwyczajenie decydowało o wyborze NE (odpowiednio 73,2% vs. 50%; p<0,05). Zbliżony odsetek mężczyzn i kobiet kierował się informacjami dotyczącymi składu produktu umieszczonymi na etykiecie, natomiast ponad trzykrotnie więcej kobiet niż mężczyzn zwracało uwagę na cenę (odpowiednio 33,4% vs. 9,3%; p<0,05). Zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn opinie innych osób w najmniejszym stopniu wpływały na wybór NE (ryc. 6). Mężczyźni Kobiety 10,3 10,4 50 73,2 Ryc. 6. Czynniki wpływające na wybór napoju energetyzującego wg płci Fig. 6. Factors affecting energy drinks selection according to gender 6,2 33,4 0 20 40 60 80 100% Etykieta Przyzwyczajenie Opinie innych osób Cena Efekty działania napojów energetyzujących w opinii badanych Respondenci pijący NE odnotowali u siebie z podobną częstością dwa zjawiska: zwiększenie wydolności organizmu (26,9%) i równoległe zmniejszenie zmęczenia (26,2%). Poprawę koncentracji zauważyło dwukrotnie mniej respondentów (13,1%), zaś poprawę szybkości reakcji nawet czterokrotnie mniej badanych (7,6%). Co czwarty respondent nie zaobserwował żadnego wpływu NE na organizm (26,2%), co stawia pod znakiem zapytania zasadność jego przyjmowania lub wręcz sugeruje początek uzależnienia farmakologicznego. Mężczyźni dwukrotnie częściej niż kobiety nie odnotowywali żadnego wpływu NE na organizm (odpowiednio 30,9% vs. 16,7%, p<0,1). Kobiety natomiast częściej niż mężczyźni zauważały poprawę koncentracji i zmniejszenie zmęczenia (tab. II). 7,2 9,3
270 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 266-272 Tabela II. Cele spożywania napojów energetyzujących wg płci Table II. Purpose of energy drinks intake according to gender Poprawa szybkości reakcji Zwiększenie wydolności organizmu Kobiety Mężczyźni Razem n % n % n % 0 0 11 11,3 11 7,6 14 29,2 25 25,8 39 26,9 Wzrost koncentracji 10 20,8 9 9,3 19 13,1 Zmniejszenie zmęczenia 16 33,3 22 22,7 38 26,2 Brak wpływu 8 16,7 30 30,9 38 26,2 Mężczyźni Kobiety 39,3 59,1 5,7 12,1 6,4 28,6 11,8 13,6 14,3 0 20 40 60 80 100% Codziennie Kilka razy w tygodniu Kilka razy w miesiącu Sporadycznie Nigdy 9,1 Spożycie kofeiny W badaniu weryfikowano spożycie przez respondentów w codziennej diecie kawy lub innych produktów opartych na kofeinie (tabletek z guaraną, cukierków kofeinowych) niezależnie od ich spożycia z NE. Badanie ujawniło niepokojące zjawisko synergizmu spożycia kofeiny pochodzącej z różnych źródeł. Ponad połowa badanych (60%) przyznała, że codziennie lub kilka razy w tygodniu korzysta z używek z wysoką zawartością kofeiny, poza NE. Kilka razy w ciągu miesiąca spożywało je 6% ankietowanych, co piąta osoba trenująca w siłowni (22%) przyznała się do sporadycznego spożywania tych produktów. Jedynie 12% respondentów negowało spożywanie produktów z wysoką zawartością kofeiny (ryc. 7). Sporadycznie 22% (55) Kilka razy w miesiącu 6% (15) Nigdy 12% (30) Kilka razy w tygodniu 12% (30) Ryc. 7. Spożycie kawy i innych produktów kofeinowych Fig. 7. Coffee and other caffeine products intake Codziennie 48% (120) Co druga kobieta codziennie piła kawę (lub produkt oparty na kofeinie), istotnie częściej niż mężczyźni (odpowiednio 59,1% vs. 39,3%; p<0,05). Mężczyźni istotnie częściej niż kobiety twierdzili, że nigdy nie spożywają produktów z dużą zawartością kofeiny (14,3% vs. 9,1%; p<0,05) (ryc. 8). Konsumenci energy drinków istotnie częściej spożywali kawę i produkty bogate w kofeinę codziennie lub kilka razy w tygodniu niż osoby niepijące NE (odpowiednio 69% vs. 47,6%; p<0,05). Ponadto respondenci niespożywający energy drinków istotnie częściej twierdzili, że w ogóle nie spożywają napojów kofeinowych (odpowiednio 19% vs. 6,9%; p<0,05) (tab. III). Ryc. 8. Spożycie produktów kofeinowych wg płci Fig. 8. Caffeine products intake according to gender Tabela III. Spożycie produktów kofeinowych a konsumpcja napojów energetyzujących Table III. Caffeine products intake and energy drinks consumption Spożywający NE Niespożywający NE n % n % Codziennie 80 55,2 40 38,1 Kilka razy w tygodniu 20 13,8 10 9,5 Kilka razy w miesiącu 10 6,9 5 4,8 Sporadycznie 25 17,2 30 28,6 Nigdy 10 6,9 20 19 Dyskusja Napoje energetyzujące są obecne na rynku europejskim od kilkunastu lat i chociaż największą popularność zdobyły w Stanach Zjednoczonych, szybko rosnąca liczba produktów na polskim rynku jest dowodem na to, że ciesząc się one coraz większym zainteresowaniem, a grono odbiorców powiększa się systematycznie. Początkowo określane były mianem dopalaczy, chociaż obecnie zwrot ten zarezerwowany jest dla dużo groźniejszych w skutkach produktów. Niemniej jednak producenci niektórych marek sugerują, że mogą stać się one legalną alternatywą dla narkotyków, ich opakowania przypominają fiolki, w jakich sprzedawane są narkotyki, a niektóre nazwy handlowe ( Cocaine ) wręcz do nich nawiązują [8]. Istnieje zatem realna obawa, że spożywanie napojów energetyzujących zapoczątkuje, a następnie wpłynie na wzrost w populacji wieku rozwojowego konsumpcji nielegalnych substancji psychoaktywnych, jak alkohol, środki odurzające czy narkotyki. Obecnie właściwie powszechne stało się stosowanie NE łącznie z alkoholem, a w USA od lat produkowane są NE zawierające alkohol, których cena jest niejednokrotnie niższa niż ich odpowiedników bezalkoholowych. Produkty te są już obecne na polskim rynku [7, 9]. Rosnąca podaż i intensywne (wręcz agresywne) kampanie reklamowe NE spowodowały coraz większe ich spożycie, zwłaszcza w grupie osób młodych intensywnie trenujących. Badanie własne wykazało, że NE
Godala M i wsp. Spożycie napojów energetyzujących przez sportowców. Cz. I. Wielkość spożycia i determinanty wyboru 271 były spożywane przez ponad połowę sportowców trenujących w siłowni. Można zatem postawić hipotezę o powstaniu wzorca zachowań osób korzystających z siłowni, w którym konsumpcja energy drink stała się modą, elementem kultury i znakiem przynależności do określonej grupy społecznej. Ponad połowa z nich sięgała po tego typu produkty kilka razy w miesiącu lub sporadycznie. Badania przeprowadzone w Argentynie wśród studentów wychowania fizycznego (21-38 lat) potwierdziły związek konsumpcji NE z uczęszczaniem do siłowni. Aż 72,6% studentów trenujących w siłowni spożywało produkty energetyzujące, podczas gdy konsumpcja wśród pozostałych badanych kształtowała się na poziomie 56,1% [10]. Także badania przeprowadzone w Polsce wykazują, że nawet w młodszych grupach wiekowych można zaobserwować zdecydowaną różnicę w spożyciu energy drink między młodzieżą przejawiającą wysoki oraz niski poziom aktywności fizycznej, co potwierdzałoby postawioną hipotezę. Według Bajerskiej i wsp. pełnoletni uczniowie poznańskich liceów podejmujący w czasie rekreacyjnym regularny wysiłek fizyczny dwukrotnie częściej sięgali po NE w porównaniu z młodzieżą spędzającą czas wolny biernie (16% vs. 8%) [11]. Częstość spożycia NE w badaniu własnym przez osoby korzystające z siłowni nie budziła niepokoju. Żaden respondent nie zadeklarował stałego przyjmowania tego typu produktów, co trzeci spożywał NE sporadycznie, a tylko co piąty kilka razy w miesiącu. Według amerykańskich badań z 2007 r. dotyczących spożycia NE w grupie studentów (18-26 lat) podobny odsetek badanych (51%) przyznał, że spożywa energy drink przynajmniej raz w miesiącu [12]. Wśród argentyńskich studentów wychowania fizycznego grupa przyjmująca NE przynajmniej raz w miesiącu była zdecydowanie większa (77,4%), 38% badanych spożywała je tylko raz w miesiącu, a 39,4% co najmniej 6 razy w miesiącu [10]. Z kolei badania przeprowadzone w Ghanie wśród studentów-sportowców (21-23 lata) ujawniły, że aż 62,2% nich spożywa NE przynajmniej raz w tygodniu. Według Semeniuk 9,3% studentów z Lublina (z przewagą mężczyzn) deklaruje stałą konsumpcję tego typu napojów, sporadycznie natomiast sięga po nie aż 75,3% badanych [13]. Diametralnie różne wyniki przedstawiają badania Rój i wsp. z Akademii Medycznej w Gdyni. Przeprowadzone w 2010 r. wywiady wykazały, że wśród młodszych sportowców (12-19 lat) aż 28% przyznało się do spożywania NE codziennie, a 35% kilka razy w tygodniu. Co czwarta młoda osoba (26%) piła energy drink jeden raz w tygodniu, a tylko 11% badanych twierdziło, że spożywa je sporadycznie [14]. Stosunkowo niedawno na rynku pojawiły się NE w małych opakowaniach jednostkowych (25 75 ml) o dużej koncentracji głównych składników tego rodzaju napojów. Producenci rekomendują je jako suplementy diety, z tego względu prawo obliguje ich do umieszczania na etykiecie produktu maksymalnego dziennego spożycia (które wynosi jedno opakowanie). Istnieje jednak ryzyko, że konsumenci nie będą przestrzegać zaleceń producenta i napoje te będą spożywane jak typowe NE. W badaniu własnym co piąty respondent przyznał się do spożywania tzw. energy shots. Wraz z pojawieniem się na rynku tzw. energy shots zaistniało duże prawdopodobieństwo spożycia ich przez dzieci, choćby ze względu na małe rozmiary puszek łatwo mieszczące się w dłoni dziecka. W krajach zachodnich reklamy tego typu produktów kierowane są nawet do dzieci w wieku przedszkolnym, a niektórzy producenci wręcz zamieszczają na opakowaniach napojów informacje, że są one rekomendowane przez specjalistów z dziedziny ochrony zdrowia jako lepszy poczęstunek niż napoje gazowane, czy soki [15]. Dużym zagrożeniem dla zdrowia konsumentów NE jest nadmierne spożycie kofeiny. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne zalicza kofeinę do substancji psychoaktywnych, a według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń Stanu Zdrowia WHO (ICD-10) objawy wywołane nadmiernym spożyciem kofeiny klasyfikowane są jako zaburzenia umysłowe i zaburzenia zachowania, powodowanych przez substancje stymulujące [7]. Spożycie kofeiny ze wszystkich źródeł w diecie osób dorosłych nie powinno przekraczać 400 mg dziennie. Istnieje zatem ryzyko przekroczenia tej dawki u osób spożywających NE i regularnie pijących kawę. W badaniu własnym blisko co drugi z respondentów spożywających NE deklarował częste (codzienne lub prawie codzienne) spożycie kawy. Z badań Semeniuk wynika, że aż 60% studentów spożywających energy drinks pije regularnie kawę [13]. Istnieje zatem uzasadniona obawa codziennego spożycia bardzo wysokiej dawki kofeiny. W badaniu własnym respondenci przy wyborze NE kierowali się przede wszystkim przyzwyczajeniem (upodobaniami smakowymi, zaufaniem do producenta), w mniejszym stopniu zwracając uwagę na cenę, skład umieszczony na etykiecie, czy opinie o produkcie. Tymczasem w badaniu Semeniuk z Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie przeprowadzonym wśród studentów wyższych uczelni wykazano, że wybierając NE kierowali się oni przede wszystkim ceną produktu (45,3%), a w następnej kolejności opinią o nim (35,3%) i składem podanym na etykiecie (26,7%). Również w przeciwieństwie do wyników badań własnych smak napoju w najmniejszym stopniu decydował o jego wyborze (7,3%) [13]. Producenci NE przypisują im właściwości zwiększające wydolność organizmu, poprawę koncentracji
272 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 266-272 czy niwelowanie stresu. Sportowcy ćwiczący w łódzkich siłowniach traktowali NE przede wszystkim jako środek poprawiający wydolność organizmu i niwelujący objawy zmęczenia. Młodsi sportowcy z Gdyni najczęściej stosowali je w celu poprawienia wydolności fizycznej i zniwelowania senności [14]. Studenci z Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie zdecydowanie najczęściej deklarowali chęć zmniejszenia uczucia senności (54,7%), natomiast w podobnym stopniu do łódzkich uczestników treningów siłowych (32,7%) poprawiali nimi wydolność fizyczną [13]. Konsumpcję NE w celu zwiększenia wydolności zdecydowanie rzadziej zgłaszali studenci z Ghany i Argentyny (odpowiednio 9,8% i 13,9%) [2, 16]. Osoby objęte tymi badaniami deklarowały spożywanie NE w celu uzupełnienia strat energii po treningu. Taki cel zadeklarowało aż 53,6% sportowców z Ghany [16] i 65% studentów amerykańskich [12]. Co ciekawe, co czwarty respondent badania własnego nie odczuwał żadnych efektów po spożyciu energy drinks, nadal jednak nie rezygnował z nich. Z jednej strony może to wskazywać na postępujący proces uzależnienia farmakologicznego, z drugiej może wynikać z mody lub potrzeby identyfikowania się z grupą rówieśniczą. Analiza częstości pojawiających się w ostatniej dekadzie prac badawczych dotyczących spożycia NE, zwłaszcza wśród osób młodych, wskazuje, że zjawisko to stało się elementem mody, przyzwyczajeniem i znakiem rozpoznawczym osób szczególnie dbających o tężyznę fizyczną. Nadal jednak nie jest jasnym, czy ich stosowanie (zwłaszcza regularne i długotrwałe) jest całkowicie bezpieczne i jakie skutki (zdrowotne, społeczne) niesie ze sobą. Podsumowanie wyników badań i wnioski 1. Napoje energetyzujące były spożywane przez większość sportowców. 2. Spożywanie napojów energetyzujących w głównej mierze nie wynikało z potrzeby podniesienia wydolności psychofizycznej w konkretnej sytuacji ale stało się elementem oryginalnego stylu bycia współczesnego młodego sportowca. 3. Przyzwyczajenie, jako utrwalony wzorzec zachowania, było głównym czynnikiem decydującym o wyborze napojów energetyzujących. 4. Dawki kofeiny z codziennie pitej kawy oraz napojów energetyzujących nie tylko sumują się ale mogą prowadzić do niebezpiecznego zjawiska synergizmu. 5. Skutki niekontrolowanego wzrostu konsumpcji napojów energetyzujących nie tylko przez sportowców ale również przez dzieci i młodzież powinny być przedmiotem programu edukacyjnego wskazującego m.in. na zjawiska predestynujące do poważnych patologii społecznych (dopalacze, alkoholizm, narkomania). Piśmiennictwo / References 1. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Dz.U. z 2006 nr 171, poz. 1225. 2. Grzymisławski M, Gawęcki J. Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa 2010. 3. Zając A, Poprzęcki S, Czuba M, Szukała D. Dietetyczne i suplementacyjne wspomaganie procesu treningowego. AWF, Katowice 2010. 4. Bigard AX. Risks of energy drinks in youths. Arch Pediatr 2010, 17(11): 1625-1631. 5. Babu KM, Church RJ, Lewander W. Energy drinks: The new eye-opener for adolescents. Clin Ped Emerg Med 2008, 9: 35-42. 6. Publication of the Superior Heath Council No. 8622 Energy drinks, 2009: www.health.fgov.be/css_hgr 7. Reissing CJ, Strain EC, Griffiths RR. Caffeinated energy drinks a growing problem. Drug Alcohol Depend 2009, 99: 1-10. 8. Miller KE. Energy drinks, race, and problem behaviors among college students. J Adolesc Health 2008, 43: 490-497. 9. O Brien MC, Mc Coy TP, Rhodes SC, Wagoner A, Wolfson M. Caffeinated cocktails: energy drink consumption, high-risk drinking, and alcohol-related consequences among college students. Academ Emergen Med 2008, 15: 453-460. 10. Ballistreri MC, Corradi-Webster CM. Consumption of energy drinks among physical education students. Rev Latino-Am Enfermagem 2008, 16: 558-564. 11. Bajerska J, Woźniewicz M, Jeszka J, Wierzejska E. Częstość spożycia napojów energetyzujących, a aktywność fizyczna i występowania nadwagi i otyłości wśród młodzieży licealnej. Żywn Nauk Technol Jakość 2009, 4(63): 211-217. 12. Malinauskas BM, Aeby VG, Overton RF, Carpenter-Aeby T, Barber-Heidal K. A survey of energy drink consumption patterns among college students. Nutr J 2007, 6: 35-43. 13. Semeniuk W. Spożywanie napojów energetyzujących wśród studentów Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 956-968. 14. Rój A, Stasiuk E, Dorsz B. Ocena popularności napojów energetyzujących wśród młodzieży regularnie uprawiającej sport. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(3): 1019-1022. 15. Temple JL. Caffeine use in children: what we know, what we have left to learn and why we should worry. Neurosc Behavioral Rev 2009, 33: 793-806. 16. Buxton Ch, Hagan JE. A survey of energy drinks consumption practices among student athletes in Ghana: lessons for developing health education intervention programmes. J Int Soc Sport Nutrition 2012, 9: 9-16.