Przed kolejnym sezonem przechowalniczym Skrzynie pełne pięknych owoców i zastawione komory chłodnicze to zwieńczenie ciężkiej pracy sadowników. Aby doprowadzić do takiego finału, trzeba pamiętać o wielu czynnikach, które wpływają na końcowy sukces. Produkcja owoców składa się z zazębiających się elementów, jeżeli jeden z nich zawiedzie, pozostałe nie funkcjonują prawidłowo i produkcja nie przebiega tak, jak należy. Powoli nadchodzi czas przygotowań do zbiorów owoców, który obejmuje przede wszystkim odpowiednie nawożenie i ochronę przed chorobami przechowalniczymi, wyznaczenie prawidłowego terminu zbioru poszczególnych odmian oraz przygotowanie obiektów do składowania owoców. Nieustające starania o jak najwyższą jakość owoców zmuszają sadowników do prawidłowego przeprowadzenia zbiorów i zapewnienia optymalnych warunków ich przechowywania. Od dawna dojrzałość określano, biorąc pod uwagę: intensywność rumieńca i wielkość owoców, łatwość odchodzenia owocu od krótkopędu, kolor nasion oraz ilość dni od pełni kwitnienia. Rozpoczęcie zbiorów wyznaczane było przeważnie na podstawie doświadczenia sadownika i terminu kalendarzowego. Jednak te informacje należy traktować jedynie jako orientacyjne. Wskaźniki mogą ulegać zmianom zależnym od wieku drzewa, przebiegu wegetacji, typu gleby, a także podkładki. Owoce zebrane w nieodpowiednim terminie łatwiej ulegają chorobom fizjologicznym w komorach przechowalniczych. Aby prawidłowo określić właściwy termin zbioru, możemy wykorzystać bardziej skuteczne metody, do których należą: test skrobiowy, badanie jędrności owoców, zawartości ekstraktu i etylenu w komorach nasiennych oraz intensywności oddychania. Pomiar stężenia etylenu w komorach nasiennych pozwala stwierdzić stadium klimakteryki. Metoda ta nie nadaje się jednak do przewidywania pojawienia się tego stadium na dostatecznie długi czas przed jego wystąpieniem. Intensywność oddychania, czyli metoda indukowanego etylenu, polega na pobieraniu w kilkudniowych odstępach próbek owoców zerwanych z drzewa i umieszczeniu ich w hermetycznie zamkniętych słojach. Następnie mierzy się czas potrzebny do nagromadzenia się etylenu na określonym poziomie. W ten sposób możemy wyznaczyć przewidywany wzrost poziomu tego gazu w owocach w sadzie. Metoda oparta jest bowiem na zjawisku przyspieszenia tempa dojrzewania jabłek zerwanych z drzewa w stosunku do tych, które na nim pozostały. Fot. 1. Termin zbioru można określić, stosując m.in. badanie jędrności owoców fot. 1 7 Agrosimex Nie można wyznaczyć optymalnego terminu zbioru wszystkich owoców na drzewie równocześnie. Gdy kwitnienie drzew przeciąga się, owoce dojrzewają nierównomiernie, najpierw na obwodzie korony. Nie nadają się one do przechowywania i powinny być od razu sprzedane. Później dojrzewa większość plonu, który przeznacza się do przechowywania. W czasie zbioru okazuje się zazwyczaj, że blisko 20% to jabłka niewyrośnięte, nie w pełni dojrzałe, zielone, położone w głębi korony. Powinny one pozostać na drzewie do dwóch tygodni dłużej, by mogły wyrosnąć i nabrać rumieńca. Na ogół bardzo szybko przyrastają i wybarwiają się. Z reguły takie postępowanie jest opłacalne, mimo że wymaga większego nakładu pracy. Ustalenie terminu zbioru owoców na podstawie jednego wskaźnika dojrzałości wydaje się dość ryzykowne, ponieważ może być obarczone dużym błędem. Aby zwiększyć dokładność oceny stanu dojrzałości, wiąże się ze sobą różne parametry. W wielu krajach, również w Polsce, wykorzystywany jest indeks Streifa (nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego uczonego, który go opracował) uwzględniający: jędrność miąższu, zawartość cukrów (refrakcja) oraz wartość próby skrobiowej. Do przechowywania, a zwłaszcza do kontrolowanej atmosfery (KA), nie powinny trafić jabłka zebrane w ostatnich terminach. Należy jednak pamiętać, że pomimo zbliżonej dojrzałości fizjologicznej owoce inaczej wyglądające będą się także różniły zawartością ekstraktu (cukrów), kwasowością czy nawet jędrnością, co może stanowić problem handlowy, o ile odbiorca będzie oczekiwał jabłek o określonych parametrach jakościowych (wyrównanie partii handlowej). Ważne jest zatem odnotowanie, jakie owoce trafiają do przechowywania. Dobrze, gdy z każdej partii jabłek przygotowywane są próbki do wyjmowania podczas składowania. Gdy określono już termin zbioru, należy zadbać o odpowiednie przygotowanie obiektów chłodniczych do sezonu przechowalniczego. W tym celu należy 30
skontrolować stan techniczny urządzeń chłodniczych, jakość uszczelek w drzwiach oraz sprawdzić szczelność komór gazoszczelnych, co umożliwi utrzymanie odpowiedniego stężenia tlenu i dwutlenku węgla. Sprawdzić należy również zawory bezpieczeństwa oraz szczelność przewodów gazowych łączących je z płuczką dwutlenku węgla lub generatorem azotu. Po takim przeglądzie technicznym należy schłodzić komorę na min. 24 godziny przed wstawieniem do niej pierwszej partii owoców. Ich temperatura powinna wynosić mniej niż 20 C. Jeżeli jest wyższa, należy je wstępnie schłodzić lub pozostawić na noc na zewnątrz. W innym przypadku istnieje możliwość wystąpienia oparzelizny owoców. Gdy komory są zapełnione, a owoce schłodzone do 3 4 C, można obniżyć temperaturę do wymaganej dla danej odmiany i ustalić skład atmosfery. Obniżenie zawartości tlenu może nastąpić w sposób naturalny (owoce oddychając, zużywają go i wydzielają dwutlenek węgla) lub po zastosowaniu generatora azotu, który wypiera jego nadmiar z komory. W kolejnych etapach przechowywania owoców usuwamy dwutlenek węgla za pomocą płuczki lub używając wapna hydratyzowanego. Nie zapominajmy o zasadach bezpieczeństwa w obiektach o obniżonym stężeniu tlenu i koniecznie używajmy aparatu tlenowego! Owoce po zbiorze transpirują, czyli tracą wodę w postaci pary, co w przechowalnictwie wyrządza znaczne straty. W wyniku oddychania węglowodany (cukry) w owocach zamieniane są na dwutlenek węgla i wodę, czemu towarzyszy wydzielanie określonej ilości energii. Jednak blisko jej połowa jest uwalniana w postaci ciepła, które musi być usunięte za pomocą urządzenia chłodniczego. Powietrze jest ochładzane w parowniku, gdzie następuje kondensacja części pary wodnej. Następnie wentylatory wdmuchują schłodzone powietrze do wnętrza komory, gdzie ogrzewa się, schładzając owoce. Ponieważ jest ono zawarte w przestworach międzykomórkowych owoców i zwykle całkowicie nasycone parą wodną, w komorze chłodniczej wykazuje ono jej niedobór, co powoduje odbieranie jej z owoców. Ogrzane powietrze trafia ponownie do parownika, gdzie podczas ochładzania znów oddaje część pary wodnej. Cykl ten powtarza się przez cały czas przechowywania owoców w komorze chłodniczej i ma niemałe znacze- nie ekonomiczne. Jeśli jabłka stracą tylko 5% masy w wyniku obniżenia zawartości wody, to w 100-tonowym obiekcie przechowalniczym wynosi to 5 t (znacząca pozycja kosztów przy obliczaniu rentowności przechowywania owoców). Ubytek ich masy nie jest jedyną szkodą na skutek transpiracji. Owoce marszczą się i więdną. Dlatego należy podejmować różne działania, aby transpiracja była jak najmniejsza. Ochrona owoców przed zbiorami powinna być wynikiem analizy sytuacji w poprzednim sezonie. W momencie gdy przygotowujemy owoce do sprzedaży, powinniśmy określić, z jakimi chorobami przechowalniczymi mamy do czynienia (warto mieć opisane skrzyniopalety: naz wa odmiany, termin zbioru, kwatera, imię i nazwisko zrywającego). Po zidentyfikowaniu chorób i patogenów lub zmian fizjologicznych w owocach określamy nasilenie ich występowania, a tym samym wiemy, z jakimi potencjalnymi zagrożeniami przyjdzie nam walczyć w kolejnym sezonie. Jeżeli te informacje zestawimy z programem ochrony z poprzedniego sezonu, będziemy mieli pełen obraz działań, zweryfikowany przez warunki pogodowe. Analiza ta pozwoli nam dokonać prawidłowego wyboru zastosowanych preparatów i warunków przechowywania owoców w danym sezonie. Aby ją dokładnie przeprowadzić, warto poznać objawy i cykle rozwojowe posz czególnych chorób oraz czynniki wpływające na zburzenia fizjologiczne owoców. Wiedza ta pozwoli szybko i łatwo identyfikować poszczególne choroby i zmiany. Fizjologiczne choroby przechowalnicze Choroby fizjologiczne jabłek są reakcją owoców na niesprzyjające warunki zewnętrzne, np.: braki wapnia, gwałtowne zmiany temperatury, zbyt wczesny lub zbyt późny zbiór, zły skład atmosfery, zbyt niską lub zbyt wysoką temperaturę w czasie przechowywania. Choroby fizjologiczne nie zawsze prowadzą do całkowitego zniszczenia owoców, w wielu przypadkach powodują tylko pogorszenie ich jakości. Gorzka plamistość podskórna (korek) Objawy gorzkiej plamistości podskórnej mogą wystąpić już w sadzie, pod koniec okresu wegetacji, w postaci lekko zagłębionych plam o średnicy kilku milimetrów, w części przykielichowej owoców. Fot. 2. Objawy gorzkiej plamistości podskórnej mogą wystąpić już w sadzie Z czasem przebarwienia ciemnieją, stają się brązowe. Miąższ w miejscu plam staje się suchy, gąbczasty, jasnobrązowy. Często zmiany znajdują się głębiej pod skórką i w takich przypadkach nie widać ich na owocu. Cechą charakterystyczną jest gorzkawy smak miąższu jabłek wokół plam. Na jednym owocu może ich być od kilku do kilkudziesięciu. Przyczyną opisanych zmian jest niedobór wapnia w owocach, a ich nasilenie często wzrasta w czasie przechowywania jabłek. Do odmian najbardziej podatnych należą Ligol, Šampion i Jonagold. Występowanie choroby obserwowane jest na drzewach młodych, przy słabszym owocowaniu oraz w sezonach suchych i gorących. Szklistość miąższu Objawy choroby mogą pojawiać się już w sadzie, pod koniec wzrostu jabłek miąższ przybiera szklisty wygląd, staje się nasiąknięty i przezroczysty na skutek gromadzenia się cieczy w przestworach międzykomórkowych. Objawy mogą być czasami widoczne przez skórkę, jeżeli obejmuje ona podpowierzchniowe partie miąższu. Częściej jednak szklistość objawia się dopiero po przek rojeniu owoców w pobliżu komór nasiennych. Jabłka z zaawansowaną chorobą w niewielkim stopniu wracają do normalnego stanu. Częściej choroba występuje na dużych, przerośniętych owocach. Występowaniu choroby sprzyjają upały i susza w czasie wegetacji, znaczne wahania tem peratury powietrza przed zbiorami oraz przerośnięte owoce, zbyt niski ich stosunek do liś ci, mała ich liczba na drzewie oraz silne cięcie. 31
Objawy szklistości miąższu mogą wystąpić na owocach każdej z odmian jabłoni. Obecnie przyjmuje się, że przyczyną bezpośrednią szklistości jest zachwianie równowagi między sorbitolem, wapniem i azotem. się suchy i kaszowaty. Przy znacznym zaawansowaniu choroby skórka owocu pęka, odsłaniając miąższ. Rozpad mączysty występuje częściej na owocach przerośniętych, pochodzących z młodych drzew, oraz w sadach silnie nawożonych azotem. Oparzelizna powierzchniowa (czekolada) Rozpad wewnętrzny Objawy choroby widoczne są na skórce jabłek, najczęściej po stronie pozbawionej rumieńca, w postaci brunatnych plam o nieregularnych kształtach, które początkowo są małe, jasne, stopniowo powiększają się, ciemnieją i stają się brunatne. Choroba zwykle nie daje objawów w miąższu owoców. Zmiany te obserwuje się po kilku miesiącach przechowywania. Jej nasilenie wzrasta po przeniesieniu jabłek z obiektu przechowalniczego do temperatury pokojowej. Jeżeli po pewnym czasie przetrzymywania owoców w domu zaobserwujemy objawy oparzelizny powierzchniowej, powinniśmy myśleć o szybkiej sprzedaży, zanim wystąpi choroba. Najczęściej występuje na odmianach Cort land i Idared. Choroba nasila się, jeśli przed zbiorem kilka tygodni jest suchych i gorących, a także w sadach intensywnie nawadnianych i nawożonych azotem. Miąższ owoców opanowanych przez rozpad wewnętrzny jest miękki i zbrązowiały. W początkowej fazie rozwoju choroby ciemnieje tuż pod skórką owocu, a później także i ona zmienia barwę. Często choroba opanowuje tylko jedną stronę jabłka. Zbrązowienie przygniezdne Objawem choroby jest zbrązowienie miąższu, głównie przy gnieździe nasiennym, szczególnie dobrze widoczne między komorami nasiennymi. Pierwsze oznaki zmian występują po kilku miesiącach przechowywania i nasilają się z upływem czasu. Zbrązowienie przygniezdne częściej występuje po chłodnych i pochmurnych latach. Chorobie sprzyjają również wysokie nawożenie azotem i zbyt wczesny zbiór owoców. Rozpad chłodniczy Charakterystycznym objawem choroby są szerokie, bardzo rozległe, jasnobrunatne plamy. Zmiany chorobowe obejmują tylko skórkę owoców i miąższ na głębokości do 4 mm, który w tym miejscu staje się miękki. Zmiany te są łatwo infekowane przez grzyby powodujące zgnilizny. Objawy choroby są zlokalizowane na zewnątrz wiązek sitowo-naczyniowych jabłek i widać je doskonale na przekroju poprzecznym owocu w postaci zbrązowienia miąższu. Często bezpośrednio pod skórką jest on biały i niezmieniony. W końcowym stadium rozwoju choroby skórka jabłka przyjmuje barwę wodnistoszarą. Miąższ chorych jabłek ma smak sfermentowanych owoców. Przyczyną zmian jest przechowywanie w zbyt niskiej temperaturze. Rozpad mączysty Plamistość przyprzetchlinkowa Miękka oparzelizna owoców Choroba ta jest objawem starzenia się jabłek. Miąższ owoców traci jędrność, staje Choroba objawia się w postaci brązowych, nekrotycznych plamek zlokalizoreklama 32 wanych wokół przetchlinek jabłek. Skórka w ich miejscu zapada się. Często nekroza jest atakowana przez grzyby powodujące gnicie. Jak dotąd przyczyny opisanych zmian nie są poznane. Uszkodzenia spowodowane dwutlenkiem węgla Zewnętrzne Mogą pojawiać się na początku przechowywania w KA. Na owocach pojawiają się ciemnozielone, zapadające się plamki o wyraźnych brązowych brzegach. Z upływem czasu zasychają, brązowieją i w końcowym etapie rozwoju choroby przybierają czarną barwę. Wewnętrzne Pierwszymi objawami infekcji są zbrązowienia miąższu owoców wokół wiązek przewodzących. Z upływem czasu ciemnieje i zmienia konsystencję na gumowatą oraz pojawiają się w nim pęknięcia i puste przestrzenie. Wpływ czynników zewnętrznych na występowanie chorób fizjologicznych Gorący, słoneczny i suchy okres wegetacji sprzyja występowaniu: szklistości miąższu, oparzelizny powierzchniowej, rozpadu starczego. Duży stosunek liści do owoców sprzyja: szklistości miąższu, gorzkiej plamistości podskórnej, oparzeliźnie powierzchniowej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu, zbrązowieniu przygniezdnemu. Wysokie nawożenie azotowe sprzyja: szklistości miąższu, gorzkiej plamistości podskórnej, oparzeliźnie powierzchniowej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu, zbrązowieniu przygniezdnemu. Opóźniony termin zbioru sprzyja: szklistości miąższu, gorzkiej plamistości
podskórnej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu. Opóźnienie schłodzenia owoców po zbiorze sprzyja: gorzkiej plamistości podskórnej, oparzeliźnie powierzchniowej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu, zbrązowieniu wewnętrznemu. Infekcyjne choroby przechowalnicze Infekcyjne choroby przechowalnicze są efektem porażenia owoców przez patogeny. Zwykle do infekcji dochodzi już w sadzie lub bezpośrednio w obiekcie przechowalniczym. W składowanych owocach zależnie od lokalizacji sadu, sezonu, odmiany i programu ochrony możemy znaleźć wiele chorób, takich jak: szara pleśń jabłek, gorzka zgnilizna jabłek, parch przechowalniczy, brunatna zgnilizna jabłek monilioza, mokra zgnilizna jabłek, pleśnienie gniazda nasiennego, odśrodkowe gnicie jabłek, czarna zgnilizna jabłek, brudna plamistość jabłek, kropkowana plamistość jabłek, różowa pleśń jabłek, gnilne rybie oko jabłek, zgnilizny powodowane przez grzyb Mucor piriformis. Szara pleśń jabłek Sprawcą choroby jest grzyb Botryotinia fuckeliana Botrytis cinerea (stadium konidialne). W rozwoju choroby uczestniczy tylko stadium konidialne grzyba, stąd powszechnie używana nazwa Botrytis cinerea. Choroba może występować w trzech formach i dawać następujące objawy: sucha zgnilizna przykielichowa, miękka zgnilizna przykielichowa, gniazdowe gnicie jabłek w czasie przechowywania. Fot. 3. Owoce porażone przez szarą pleśń jabłek Sucha zgnilizna przykielichowa Objawy występują mniej więcej 1,5 2 miesiące po kwitnieniu, najpierw jako czerwonofioletowe przebarwienie skórki wokół kielicha zawiązka. Następnie rozwija się mała plamka gnilna otaczająca cały kielich. Zasycha ona, a skórka w jej miejscu wykrusza się. Miękka zgnilizna przykielichowa W drugiej połowie lata z suchych plam może rozwinąć się miękka zgnilizna obejmująca kielich. Jabłka gniją już na drzewach. Przejście suchej zgnilizny w miękką jest uzależnione od warunków pogodowych latem. Mokra i ciepła pogoda sprzyja rozwojowi tej choroby. Gniazdowe gnicie jabłek w okresie przechowywania Szara pleśń w czasie przechowywania najczęściej zaczyna się od plam gnilnych wokół kielicha. Zgnilizna jest miękka, jędrna, szybko powiększa się, obejmując cały owoc. Jabłko pokrywa się białoszarym nalotem grzybni. Zgnilizna może rozwijać się w zagłębieniu szypułkowym lub w dowolnym miejscu zetknięcia owocu zdrowego z chorym. Grzyb Botrytis cinerea atakuje ponad 100 gatunków roślin, w tym niemal wszystkie gatunki sadownicze, stąd wynika powszechność choroby i jej źródeł infekcji. Zimuje w postaci sklerocjów bądź grzybni w glebie, zasiedlając martwe szczątki roślin. Znane są przypadki porażania przez grzyb także pędów i gałęzi drzew ostatnio obserwowane na odmianie Ligol. Na wiosnę patogen zaczyna obficie zarodnikować, zarodniki konidialne przenoszone są z wiatrem, deszczem i przez pszczoły na kwiaty jabłoni. Grzyb zasiedla je, nie dając na początku żadnych objawów chorobowych ani nie hamując zawiązywania owoców. Mogą być zainfekowane wszystkie generatywne i wegetatywne elementy kwiatu. Początkowo jest to typowa infekcja ukryta. Po blisko dwóch miesiącach od kwitnienia może rozwinąć się najpierw sucha, a później miękka zgnilizna przykielichowa. Najczęściej jednak strzępki grzyba ukryte są w kielichu jabłka, czekając na korzystne do rozwoju warunki. Mają one miejsce zwykle w czasie przechowywania. Przy wysokiej wilgotności powietrza B. cinerea uaktywnia się, wnika do tkanek owoców i powoduje ich gnicie. Zainfekowane jabłka zakażają sąsiednie zdrowe, tworząc typowe dla tej choroby gniazda gnilne. Patogeny mogą również wnikać przez uszkodzenia skórki. Szkodliwość suchej zgnilizny polega na tym, że porażone jabłka wcześniej dojrzewają i opadają. Owoce z objawami choroby są oszpecone, o niskiej jakości i wartości handlowej. Czasami suche plamy przechodzą w miękką zgniliznę i jabłka ulegają zniszczeniu już na drzewach. Sucha zgnilizna najczęściej występuje na odmianach: Fantazja, Lobo, Paulared, Alwa, McIntosh, Idared i Gloster. Szara pleśń rozwijająca się w czasie przechowywania prowadzi do całkowitego zniszczenia owoców. Im dłużej je przechowujemy, tym większe są straty, ponieważ gniazda gnilne obejmują kolejne sąsiadujące jabłka. Choroba występuje zarówno w przechowalniach, jak i chłodniach. Jej rozwojowi sprzyja: deszczowa pogoda w czasie kwitnienia i zbiorów jabłek, opóźnione schładzanie owoców po zbiorze, zła wentylacja pomieszczeń przechowalniczych. Warto pamiętać, że ilość owoców zgniłych w okresie przechowywania jest większa od ilości jabłek porażonych umieszczonych w obiekcie przechowalniczym choroba rozprzestrzenia się podczas przechowywania. Gorzka zgnilizna jabłek Sprawcami choroby są grzyby: Pezicula alba i Pezicula malicorticis. Podobne objawy może powodować rzadko występujący w Polsce patogen o nazwie Glomerella cingulata. Choroba daje dwa typy objawów: zgorzele kory jabłoni, oczkowanie jabłek podczas przechowywania. Zgorzel kory objawia się powstawaniem eliptycznych ran zgorzelowych na pędach drzew. Na zamarłej korze widoczne są wzniesienia, będące skupieniami zarodników konidialnych. Zarodnikowanie grzybów na martwych sęczkach, krótkopędach i ranach zgorzelowych jest źródłem zakażenia owoców. 33
a b Fot. 4. Gorzka zgnilizna jabłek charakterystyczne oczkowanie jabłek (a) oraz zgorzele kory (b) Objawy chorobowe powodowane przez oba patogeny są prawie identyczne i pojawiają się na jabłkach osiągających dojrzałość konsumpcyjną. Początkowo są to małe plamki gnilne wokół przetchlinek zwane potocznie oczkowaniem jabłek. Plamki te często niesłusznie traktowane są jako zjawisko naturalne. Początkowo drobne, z czasem powiększają się i zlewają. Zgnilizna sięga głębokim stożkiem w głąb owocu. Jego zdrowa część przylegająca do zgnilizny jest gorzka w smaku. Skórka gnijącego jabłka w miejscu plam jest początkowo gładka, napięta, często pęka i tworzy się podłużna szczelina. Kolor zmian może być silnie zróżnicowany. Ich liczba na jednym owocu waha się od jednej do kilkudziesięciu. Na dużych plamach gnilnych z czasem pojawiają się pod skórką drobne wypukłości rozmieszczone nieregularnie. Są to owocniki grzybów Pezicula. Przy wysokiej wilgotności powietrza wydobywają się zarodniki w postaci szarokremowego śluzowatego wycieku. Źród łem zakażenia owoców są saprofityczne i pasożytnicze formy grzybów z rodzaju Pezicula rozwijające się na ranach zgorzelinowych, martwych sęcz- kach i krótkopędach. Zarodniki te są przenoszone w kroplach deszczu na zawiązki i owoce. Zakażenie może nastąpić od końca czerwca aż do zbiorów. O jego terminie decydują tylko warunki pogodowe. Choroba rozwija się początkowo w formie utajonej. Zarodniki kiełkują na powierzchni owoców, dostają się do przetchlinek, ale początkowo nie są zdolne do przenikania przez nie i wywołania zgnilizny. Grzybnia przez kilka miesięcy żyje saprofitycznie w ich pobliżu i dopiero, gdy jabłko uzyskuje dojrzałość konsumpcyjną w obiekcie przechowalniczym, strzępki przerastają przez przetchlinki do miąższu i powodują szybki rozpad gnilny. Nowoczesne metody przechowywania owoców nie ograniczają oczkowania jabłek. Grzyby wywołujące chorobę rozwijają się doskonale w niskich temperaturach i warunkach modyfikowanej atmosfery. Gorzka zgnilizna jabłek należy do najgroźniejszych chorób jabłek i gruszek w przechowalniach, wyrządzając corocznie duże szkody. Najbardziej podatne odmiany to: Golden Delicious, Koksa Pomarańczowa, Landsberska, Gala, Elstar, Rubin, Ligol i Fiesta. Choroba reklama 34 nasiliła się w ostatnich latach, jej występowaniu sprzyja deszczowa pogoda przed zbiorem owoców oraz obecność ran zgorzelowych na pędach drzew w koronie. Parch przechowalniczy Grzyb Venturia inaequalis jest sprawcą najgroźniejszej choroby jabłoni parcha jabłoni. Patogen może porażać liście, szypułki, zawiązki i same owoce oraz pąki i pędy. Choroba objawia się powstaniem na skórce jabłek ciemnoszarych lub czarnych plam o różnej wielkości, mają najczęściej 1 5 mm średnicy. Na jednym owocu może być od kilku do kilkudziesięciu przebarwień. Jabłka mogą być zakażane przez cały okres wegetacji. Wczesne infekcje prowadzą do powstawania na nich dużych strupów. W miarę wzrostu owoców kolejne zakażenia ujawniają się powstawaniem coraz drobniejszych plam parcha późnego. Natomiast infekcje przed zbiorem mogą ujawnić się dopiero podczas przechowywania w postaci parcha przechowalniczego. Źródłem późnych zakażeń owoców są zarodnikujące plamy par-
cha na liściach w drugiej połowie lata. Infekcji sprzyja deszczowa pogoda zarodniki konidialne przenoszone są w kroplach wody z liści na owoce w czasie opadów deszczu. Choroba występuje na jabłkach składowanych w przechowalniach lub chłodniach. Jest to jedyna infekcyjna choroba przechowalnicza niepowodująca gnicia owoców, lecz znaczne pogorszenie ich jakości. Porażone jabłka tracą wartość handlową, szybciej więdną i są narażone na zakażenie przez inne grzyby. Intensywność choroby zależy od nasilenia porażenia liści jabłoni w czasie wegetacji oraz przebiegu pogody przed zbiorem. Brunatna zgnilizna jabłek (monilioza) Sprawcą choroby jest grzyb Monilinia fructigena. Występuje zarówno na drzewach ziarnkowych (jabłoniach), jak i pestkowych (poraża śliwy i morele). Choroba ma dwie formy: letnią występującą w sadzie, przechowalniczą występującą w czasie przechowywania. Letnia forma choroby objawia się powstawaniem wokół zranień skórki brunatnych plam gnilnych. Uszkodzenia mogą być efektem żerowania szkodników, wystąpienia gradu. Zgnilizna stopniowo powiększa się, obejmując cały owoc, który jest jędrny i nie rozpada się. Na jej powierzchni tworzą się koncentrycznie ułożone brunatne brodawki owocniki grzyba. Gnijące owoce zakażają zdrowe jabłka, z którymi się stykają. Zainfekowane owoce stopniowo wysychają, przekształ- a b Fot. 5. Objawy brunatnej zgnilizny jabłek forma letnia choroby (a) oraz przechowalnicza (b) cając się w mumie wiszące w koronach drzew do wiosny. Przechowalnicza forma choroby również zaczyna się od powstania małej plamki gnilnej wokół uszkodzenia skórki. Zgnilizna powiększa się, obejmuje cały owoc, który stopniowo wysycha i kurczy się. Gnijące jabłko przybiera czarną barwę, a w warunkach wysokiej wilgotności pokrywa się pseudosklerocjami. Źródłem pierwotnych infekcji owoców w czasie wegetacji są mumie pozostawione na drzewach i pod nimi, na których wiosną wytwarzają się zarodniki. Zakażenie jabłek może nastąpić w czasie wegetacji przez uszkodzenia skórki lub kontakt owocu chorego ze zdrowym. Decydujące znaczenie w rozwoju choroby mają warunki pogodowe i mechaniczne uszkodzenia. Masowe porażenie owoców następuje zawsze Fot. 6. Mokra zgnilizna jabłek po gradobiciu lub po gradacji uszkadzających je szkodników. Letnia forma choroby występuje dość często, zwłaszcza w sadach przydomowych, zaniedbanych lub towarowych, gdy owoce zostały uszkodzone mechanicznie. Forma przechowalnicza moniliozy występuje częściej w przechowalniach niż chłodniach. Choroba pojawia się już w pierwszych tygodniach składowania. Bardziej wrażliwe na brunatną zgniliznę są odmiany o delikatnej, podatnej na uszkodzenia skórce. Mokra zgnilizna jabłek Sprawcą może być kilka gatunków grzybów z rodzaju Penicillium, najczęściej Penicillium expansum. Nazwa mokra zgnilizna obejmuje grupę chorób, których wspólną cechą jest szybki gnilny rozkład miąższu jabłek. W miejscu zakażenia powstaje miękka, wodnista plama. Skórka początkowo jest napięta. Nawet przy delikatnym dotknięciu pęka, odsłaniając rzadki, brunatny miąższ o nieprzyjemnym zapachu, który przenosi się na sąsiadujące zdrowe owoce. Zakażenie rozwija się bardzo dynamicznie. Na powierzchni gnijącego owocu pojawia się zarodnikowanie grzyba w postaci najpierw białych, później niebieskawych poduszeczek. Zarodniki te łatwo pylą i unoszą się w powietrzu. Głównym miejscem infekcji przez grzyby powodujące miękką zgniliznę są zranienia owoców lub przetchlinki na obiciach jabłek. Grzyby z rodzaju Penicillium występują bardzo powszechnie jako saprofity. Źródłem patogena przeważnie są resztki zgniłych jabłek na skrzynkach i skrzyniopaletach. Stwierdzono, że w powietrzu w sadzie, w komorach przechowalniczych i pakow- 35
niach unoszą się bardzo duże ilości zarodników, które są długowieczne. Choroba występuje tylko na uszkodzonych owocach. Z powodu dużej aktywności enzymatycznej grzyba następuje szybki rozpad gnilny owocu. Infekcja rozwija się w szerokim zakresie temperatur i może spowodować poważne szkody. Szkodliwość choroby wiąże się również ze zdolnością grzyba Penicillium expansum do tworzenia w gnijących owocach mykotoksyny patuliny. Pleśnienie gniazda nasiennego i odśrodkowe gnicie jabłek Porażenia gniazda nasiennego jabłek mogą dokonać następujące gatunki grzybów: Alternaria alternata, Fusarium avenaceum, Botrytis cinerea. Objawy choroby widoczne są dopiero po przekrojeniu owocu i dotyczą zmian w obrębie komór nasiennych, czyli pojawienia się w nich strzępek grzybni. Nasilenie tego zjawiska i kolor grzybni zależą od gatunku patogena. Czasami może wystąpić gnicie miąższu otaczającego komory nasienne. W krańcowych przypadkach zgnilizna może wyjść ze środka na zewnątrz owocu. Prawdopodobnie do infekcji przez grzyby Alternaria i Fusarium dochodzi w czasie kwitnienia jabłoni. Występują one epifitycznie w koronach drzew. Zarodniki dostają się na kwiaty jabłoni, strzępki grzybów przerastają do zalążni, gdzie rozwijają się wewnątrz rosnącego jabłka. Przypuszcza się, że do zakażenia może dochodzić także w późniejszych terminach, zwłaszcza w przypadku odmian z otwartą rurką kielichową. 36 Fot. 7. Objawy odśrodkowego gnicia jabłek Objawy choroby obserwuje się już w lipcu po przekrojeniu owoców. Porażone jabłka niektórych odmian szybciej się wybarwiają. W czasie przechowywania zainfekowanych owoców grzyby nadal rozwijają się w gnieździe nasiennym objawy choroby nasilają się powoli. Patogen występuje na niektórych odmianach. Szczególnie podatne są: Gloster, Cortland, Alwa, Boiken, Boskoop, Lobo. Występowanie choroby jest sezonowe, w niektóre lata wyraźnie się nasila, w inne słabnie. Porażone owoce tracą wartość handlową i konsumpcyjną. Grzyby z rodzaju Fusarium i Alternaria produkują szkodliwe mykotoksyny. Czasami zakażone jabłka przedwcześnie dojrzewają i opadają. Sezon przechowalniczy 2007/2008 nie był łatwy. Mniejsza ilość owoców na drzewach, zaniechanie wykonywania zabiegów przeciwko chorobom przechowalniczym, opóźnione zbiory przyczyniły się do tego, że nie przechowywały się one dobrze. W wielu obiektach zanotowano bardzo duże straty na skutek występujących chorób przechowalniczych (fizjologicznych i infekcyjnych). Sezon 2008/2009 także nie wygląda różowo, obserwujemy słabe zawiązanie na niektórych odmianach, w czasie kwitnienia wystąpiły obfite opady deszczu, czerwiec i lipiec przyniosły upały oraz gwałtowne burze. Czynniki te nie są bez znaczenia i wpływają na zdolność przechowalniczą owoców. Zespół Działu Techniczno-Naukowego Agrosimeksu Marcin Piesiewicz, Robert Binkiewicz, Marcin Oleszczak