9 Mai 2014 pp. 83 92 Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich Klara Tomaszewska 1, Małgorzata Malkiewicz 2 & Magda Podlaska 1 * 1 Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 24 a, 53-363 Wrocław, Polska 2 Pracownia Paleobotaniki, Zakład Geologii Stratygraficznej Instytutu Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, ul Cybulskiego 34, 50-205 Wrocław, Polska * Corresponding author, e-mail: magda.podlaska@up.wroc.pl Received 25 February 2014 Accepted 16 May 2014 Published online at www.senckenberg.de/peckiana 30 June 2014 Printed version 30 June 2014 Streszczenie Badaniom paleobotanicznym (makroszczątków roślinnych i palinologicznym) poddano jedno z torfowisk należących do Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich. Torfowisko powstało na drodze zabagnienia (paludyfikacji). W wyniku analizy pyłkowej wyróżniono 4 lokalne poziomy zespołów pyłkowych i stwierdzono, że proces sedentacji torfu rozpoczął się w okresie atlantyckim holocenu i trwał do okresu subatlantyckiego. Za rozwój torfowiska odpowiedzialne były fitocenozy charakterystyczne dla torfowisk przejściowych, w związku z czym odłożyło się 0,95 m torfu torfowcowo-bagnicowego Sphagno-Scheuzerieti. Stropowe 25 cm jest bardzo podobne do warstw niższych, ale zamiast Scheuchzeria palustris dominuje Rhunchospora alba.. Spektra pyłkowe stropowego poziomu należałoby korelować z najmłodszym odcinkiem okresu subatlantyckiego i prawdopodobnie przedstawiają obraz roślinności ostatnich ok. 500 lat. Na granicy wydzielonych poziomów UM3 i UM4 (głębokości 0,20 i 0,25 m) istnieje luka sedymentacyjna, która obejmuje najmłodszą część okresu subborealnego i znaczną część okresu subbatlantyckiego. Jest bardzo prawdopodobne, że ubytek masy torfowej nastąpił na skutek działań człowieka. Wydaje się, że zaburzenia w rozwoju torfowiska można próbować tłumaczyć wydobyciem torfu. Nie można określić jakiej miąższości warstwę torfu wybrano. Jednak jeżeli wydobycie przerwano gdy na powierzchni torfowiska ustaliła się warstwa wody, to mógł ponownie rozpocząć się proces torfotwórczy. Przyjmując za Żurkiem [1986], że średni przyrost torfu w polskich torfowiskach wynosi 0,56 mm/rok, okazałoby się, iż moment wystąpienia zaburzeń w omawianym profilu torfowym przypadałby najprawdopodobniej na średniowiecze. Zusammenfassung Entwicklungsgeschichte eines kleinen Moores in Uroczysko Mokradła in Bory Dolnośląskie (Görlitzer Heide) Ein Moor im Sumpfgebiet Uroczysko Mokradła in der Niederschlesischen Heide (Bory Dolnośląskie) wurde hinsichtlich der pflanzlichen Makroreste sowie pollenkundlich untersucht. Das Moor entstand im Zuge der Versumpfung. Im Ergebnis der Pollenanalyse konnten vier lokale Horizonte von Pollengesellschaften unterschieden werden. Es wurde festgestellt, dass der Prozess der Torfsedimentation während des Atlantikums im Holozän begann und bis ins Subatlantikum andauerte. Grundlage für die Entwicklung des Moores waren für Übergangsmoore typische Pflanzengesellschaften. Daher setzten sich 0,95m Torfe, die auf Sphagno-Scheuchzerieti zurückzuführen sind, ab. Die oberen 25 cm sind den unteren ähnlich, jedoch dominiert hier anstelle von Scheuchzeria palustris Rhynchospora alba. Das Pollenspektrum des obersten Horizontes sollte mit der jüngsten Schicht des Subatlantikums korreliert werden. Es repräsentiert wahrscheinlich die Pflanzenwelt von vor 500 Jahren. An der Grenze der Horizonte UM3 UM4 (Tiefe 0,20 und 0,25 m) liegt eine Sedimentationslücke vor, die den jüngsten Teil des Subboreal sowie den größten Teil des Subatlantikums umfasst. Sehr wahrscheinlich ist der Verlust dieser Torfschicht auf den Torfabbau durch den Menschen zurückzuführen. Es ist nicht möglich, Aussagen über die Mächtigkeit des abgebauten Torfes zu treffen. Wenn jedoch der Torfabbau beendet wurde, als Senckenberg Museum of Natural History Görlitz 2014 ISSN 1618-1735
84 Klara Tomaszewska et al. sich eine Wasserschicht auf der Oberfläche einstellte, hätte der Torfbildungsprozess wieder einsetzen können. Nimmt man nach Żurek (1986) einen mittleren Torfzuwachs in polnischen Mooren mit 0,56mm/Jahr an, würde das bedeuten, dass die Störung sehr wahrscheinlich im Mittelalter erfolgte. Abstract History of the development of a small bog within Uroczyska Wetlands Lower Silesian Forests One of the peatbogs of Uroczyska Mokradła in Bory Dolnośląskie Forest was studied by means of pollen and plant macroremains analyses. The bog was created by paludification. Four local pollen assemblage zones (L PAZ) were distinguished after palinological analysis then concluded that peat formation started during Atlantic period of Holocene and lasted until Subatlantic period. Developing of the bog was leading by phytocenoses characteristic for transition mire thus 0,95 m of Sphagno-Scheuzerieti has been deposited. Top 0,25 m is more like lower layers but instead of Scheuchzeria palustris the Rhynchospora alba dominate. Pollen spectrum of top zone should be correlated with youngest part of Subatlantic period and probably represents vegetation of last 500 years. At UM3 UM4 boundary (depth 0,20 and 0,25 m) there is probable sedimentation gap which covers younger part of Subboreal period and most of Subatlantic period. It is very likely that loss of peat is caused by peat mining by humans of those times. It can not be determinated how thick layer was excavated. However if excavation was stoped after water of the surface was set sedentation could start again. Assuming (after Żurek 1986) the average peat depth increase in Polish peatbogs is 0,56 mm per year, the sediment disturbance took place in Middle Ages. Keywords macroremains palynology Uroczysko Wetlands Lower Silesian Forests 1. Wstęp Bory Dolnośląskie to jeden z trzech okręgów geobotanicznych Krainy Kotliny Śląskiej (Szafer 1977). Według podziału Kondrackiego (1994) są one częścią makroregionu Niziny Śląsko-Łużyckiej. Bory Dolnośląskie leżą w dorzeczach Nysy Łużyckiej oraz Bobru z Kwisą. Teren Borów należy do największych kompleksów leśnych w Polsce ich powierzchnia to ponad 151 tys. ha, a wysoka lesistość związana jest z ubogimi glebami (Zaręba 1986, Procków 2006). Budowa geologiczna oraz rzeźba terenu Borów jest wynikiem działań zlodowacenia środkowopolskie. Charakterystyczną cechą krajobrazu jest m.in. występowanie wydm śródlądowych i torfowisk. Mokradła w Borach Dolnośląskich dokumentowane są najliczniej w obniżeniach dolinnych dorzeczy Bobru, Kwisy i Nysy Łużyckiej, ale występują także w zagłębieniach śródwydmowych. Inwentaryzacja torfowisk prowadzona w Borach Dolnośląskich w latach 70. ubiegłego wieku nie rozpoznała wszystkich terenów bagiennych. Z pewnością utrudnieniem w dotarciu do nich było to, że część obszaru Borów znajdowała się w obrębie poligonów wojskowych. Obecnie niektóre mokradła zostały ponownie przebadane pod kątem współczesnej flory i zbiorowisk roślinnych (Berdowski i. in. 2003). Walory przyrodnicze torfowisk Borów Dolnośląskich były i są doceniane, czego dowodem jest objęcie ochroną rezerwatową niektórych z nich np. mające powierzchnię 1,35 ha Torfowisko pod Węglińcem (przed wojną był tu rezerwat Bergkiefermoor bei Kohlfurt ) chroni bór bagienny z sosną błotną Pinus x rhaetica, natomiast rezerwaty: Brzeźnik (pow. 3,24 ha) oraz utworzony w 2005 Wrzosiec koło Piasecznej zostały powołane dla ochrony stanowisk wrzośca bagiennego Erica tetralix (Bena 2012). Dotychczas szerszego opracowania nie doczekały się dwa małe obiekty leżące niedaleko Ławszowej (wsi nad Kwisą), określane przez Berdowskiego i innych (2003) jako Uroczysko Mokradła (ryc. 1). Nie zostały one opisane w ramach wspomnianej już inwentaryzacji torfowisk, mimo że opracowane były tereny położone bardzo blisko: tzw. rejon Kliczków i rejon Tomisław (Pałczyński 1970a, 1970b). Badania fitosocjologiczne przeprowadzone współcześnie na większym z torfowisk wykazały, że występują na nim fitocenozy charakterystyczne dla torfowisk wysokich i przejściowych, a także fragmenty olsu, brzeziny bagiennej oraz boru bagiennego (Berdowski i in. 2003). Oba torfowiska zasilane są wodami opadowymi i gruntowymi, co powoduje duże wahania poziomu wody w złożach torfowych. Interesujące jest pojawianie się co jakiś czas zalewów powierzchni warstwą wody dochodzącą nawet do 1 metra (fot. 1). Zjawisko takie nazwane występowaniem okresowych jezior odnotowywano w różnych miejscach Borów Dolnośląskich (Boryna 2013). Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie historii rozwoju mniejszego z dwóch torfowisk.
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich 85 2. Lokalizacja terenu badań Uroczysko Mokradła położone jest na południe od łącznika autostradowego A18, w północnej części leśnictwa Jeziory, w województwie dolnośląskim (Berdowski i inni 2003). Dwa śródleśne torfowiska wchodzące w skład Uroczyska znajdują się w obszarze urozmaiconym topograficznie i biotopowo. Większe z nich położone jest bliżej autostrady, mniejsze oddalone nieco bardziej na południe. Niemiecka mapa z roku 1952 utworzona na podstawie mapy z 1939 roku (ryc. 2) wskazuje, iż omawiane obiekty znajdują się blisko siebie, oddzielone wydmą będącą jednocześnie wododziałem. Mniejsze torfowisko zaznaczone jest jako zarastający zbiornik wodny nazwany Lautrücken See, natomiast większe jako jezioro o nazwie Fotka 1. Kranichsee. Na mapie z roku 1750 (zbiory prywatne W. Foto 1. Beny) małe torfowisko przedstawione jest jako jezioro Photo 1. Zalane torfowisko - rok 2013 (fot. K. Tomaszewska). Überflutetes Moor - 2013 (Fot. K. Tomaszewska). Peat-bog flooded - 2013 (phot. K. Tomaszewska). Rycina 1. Locality of Uroczysko Mokradła. Abbildung 1. Lage des Untersuchungsgebietes. Figure 1. Lokalizacja Uroczyska Mokradła. PECKIANA9.indb 3 01.08.2014 14:31:01
86 Klara Tomaszewska et al. (ryc. 3). Współczesne mapy topograficzne omawiany a następnie przepłukiwano na sicie pod bieżącą wodą. Z otrzymanej masy makroszczątków najpierw wybierano obszar nazywają Mokradła. nasiona i owoce, a potem wykonano preparaty do określenia procentowego udziału części wegetatywnych. Rozpoznane gatunki roślin pozwoliły na określenie 3. Metody badań m.in. gatunku torfu, który oznaczono zgodnie z klasyfikacją opracowaną przez Tołpę i in. (1967). W roku 2009 z najgłębszego miejsca torfowiska Wyniki przedstawiono w tabeli (Tab. 1). pobrano przy pomocy świdra INSTORFU dwa profile Do analizy palinologicznej pobrano 66 próbek torfowe o miąższości 1,25 m. W ich spągu był piasek. osadów w odległościach co 2 centymetry. W ramach Profile przeznaczone zostały do przeprowadzenia analiz dotychczasowych badań wykonano analizę pyłkową dla makroszczątków roślinnych oraz badań palinologicznych. 33 próbek. Próbki traktowano 30 % perhydrolem w celu Do badań makroszczątków profil podzielono na usunięcia nierozłożonej materii organicznej. Następnie odcinki o długości 5 cm. Z każdego odcinka pobrano materiał macerowano z zastosowaniem acetolizy ok. 20 % objętości do określenia popielności (spalanie Erdtmana (1954). Dla każdej próbki wykonano analizę w piecu muflowym w temperaturze 600 C) i wykonano pyłkową. Materiał pyłkowy liczono do uzyskania sumy preparaty do oznaczenia stopnia rozkładu torfu metodą około 800 1000 ziaren pyłku drzew, krzewów i roślin mikroskopową. Pozostałą część wykorzystano do zielnych. Wyniki analizy palinologicznej przedstawiono rozpoznania makroszczątków roślinnych zarówno w postaci procentowego diagramu pyłkowego (Tab. 2), do części wegetatywnych, jak i owoców oraz nasion. wykreślenia którego zastosowano program komputerowy W tym celu torf traktowano 3 % roztworem KOH, POLPAL (Nalepka & Walanus 2003). Rycina 2. Abbildung 2. Figure 2. Badane torfowisko na mapie z 1952 r. zakreślone kółkiem [za: AMS Series M841 Germany, 1:25000 Sheet 4558, Neuhammer am Queis, 1952]. Das untersuchte Moor auf einer Karte von 1952, durch einen Kreis markiert [nach: AMS Series M841 Germany, 1:25000 Sheet 4558, Neuhammer am Queis, 1952]. The peat-bog studied on a map from 1952 marked by circle [according to: AMS Series M841 Germany, 1:25000 Sheet 4 558, Neuhammer am Queis, 1952]. PECKIANA9.indb 4 01.08.2014 14:31:01
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich 87 Rycina 3. Torfowisko na mapie z 1750 roku. Abbildung 3. Das untersuchte Moor auf einer Karte von 1750. Figure 3. The peat-bog studied on a map from 1750. 4. Wyniki badań Połączone badania makroszczątków roślinnych z analizą palinologiczną dają pełniejszy obraz historii rozwoju torfowiska. Makroszczątki pokazują jakie gatunki brały udział w tworzeniu torfowiska, a kompozycja gatunków charakteryzuje zarówno fitocenozy subfosylne jak i warunki wodne w złożu torfowym. Analiza palinologiczna umożliwia w sposób pośredni datowanie zainicjowania procesu torfotwórczego, opisuje zmiany w środowisku przyrodniczym oraz pozwala poznać historię roślinności nie tylko w skali lokalnej, ale i w otoczeniu badanego torfowiska. okresowo poziom wody bardzo się obniżał. Roślinom naczyniowym towarzyszyły śladowe ilości torfowców Sphagnum i zdecydowanie więcej mchów właściwych. Szczególnie interesująca jest obecność Meesia triquetra, która zaliczana jest do gatunków mezoacydofilnych znajdujących optymalne warunki rozwoju na siedliskach kwaśnych o ph 4,6-6,5 (Ochyra i. in. 1988). W miarę wzrostu miąższości odłożonego torfu stabilizowały się warunki hydrologiczne, co było powodem ustąpienia gatunków wodnych i szuwarowych. Ustaliły się warunki charakterystyczne dla torfowisk przejściowych, a dominującym gatunkiem występującym na torfowisku była bagnica torfowa Scheuchzeria palustris. Jednocześnie obecność drewna sosny Pinus sylvestris wskazywałaby na występowanie pojedynczych osobników tego gatunku na torfowisku. Pojawienie się od poziomu 0,90 0,95 m niewielkich ilości torfowców (głównie z sekcji Acutifolia) potwierdza stabilizację warunków charakterystycznych dla torfowisk przejściowych. W efekcie wytworzyło się 0,95 m torfu torfowcowo-bagnicowego Sphagno-Scheuchzerieti. Miały miejsce także krótkotrwałe zmiany: w poziomie 0,75 0,85 m zaznaczył się epizod torfu drzewnego, gdzie rozpoznane drewno i korowina Pinus stanowiły 57 %. Pojawienie się (od poziomu 0,45 0,50 m) Andromeda polifolia, Oxycoccus palustris, Eriophorum vaginatum razem z Scheuchzeria palustris i Rhynchospora alba zdają się wskazywać na wytworzenie się mikrorzeźby na torfowisku: niewielkich obniżeń, w których mogła rosnąć Scheuchzeria palustris i Rhynchospora alba, oraz miejsc z gatunkami typowymi dla torfowisk wysokich. Stropowe 0,25 m różni się od warstwy 0,50 0,95 m tym, że zamiast Scheuchzeria palustris dominuje Rhynchospora alba, oraz że wzrósł udział torfowców. 5. Analiza makroszczątków Zestaw gatunków spągowej warstwy 0,30 m wskazuje, iż za zainicjowanie procesu torfotwórczego odpowiedzialne było bardzo silne uwilgotnienia dna obniżenia śródwydmowego (Tab. 1). Obecność Scirpus lacustris, Menyanthes trifoliata, Sparganium erectum, ale także Najas marina i później Nymphaea alba wskazują na zmienny poziom wody, który wahał się od zaledwie silnie wilgotnego podłoża do maksymalnie 0,30 m. Pojawienie się Cladium mariscus, Najas marina i znacznych ilości Carex lasiocarpa sugeruje, iż zasilające wody musiały charakteryzować się nieco większą zawartością związków wapnia. Trzcina pospolita Phragmites australis, paproć Thelypteris palustris i przedstawiciele rodzaju Potamogeton dopełniają obrazu mozaiki gatunków wodno-błotnych odpowiedzialnych za rozpoczęcie procesu torfotwórczego. Juncus effusus potwierdza, iż 6. Analiza palinologiczna Rekonstrukcja lokalnej roślinności torfowiska i najbliższej okolicy oparta została na wyróżnionych w diagramie lokalnych poziomach pyłkowych (L PAZ), które skorelowano z jednostkami chronostratygraficznymi holocenu (Mangerud i in. 1974). W uzyskanym diagramie pyłkowym wyróżniono 4 lokalne poziomy zespołów pyłkowych (L PAZ), które oznaczono sygnaturą UMm i ponumerowano od spągu do stropu: UMm1 Corylus-Alnus-Quercus L PAZ (głębokość 1,25 0,70 m), UMm2 Corylus-Quercus-Picea L PAZ (głębokość 0,65 0,50 m), UMm3 Fagus-Carpinus-Alnus L PAZ
88 Klara Tomaszewska et al. 0 5 3 37 15.. 3. 25 1. 5...... 9 35 6...................... 5 10 5,7 39 40 7. 1. 25 1. 1....... 9 27 10..................... Sphagno-Scheuchzeria peat 10 15 6,2 36 11. 19 1. 25. 5....... 12 18 8...................... torfowcowo-bagnicowy 15 20 6,2 30 18... 13 10 12....... 8 13 26. 1.. 2................. Sphagno-Schuchzerieti 20 25 19,3 30 11. 3 2 1. 11 1 3..... 1. 12 30...................... 25 30 6,5 14 14. 4 2 75.. 2 2...... 1.... 1. 6.................. Sphagno-Scheuchzeria peat 30 35 9,1 18. 20.. 45 15. 20............ 2 7 1................ 1 35 40 8,5 15. 20 2. 52 5. 1 20.......... 1. 8 5 1................ torfowcowo-bagnicowy 40 45 9,6 16 46 2 21. 11. 18. 1........ 1..... 27................. Sphagno-Scheuchzerieti 45 50 7,3 15 9 3 81 1. 6............... 18................. 50 55 4,4 42 10. 18. 20. 16. 1........ 28..... 1. 1............. 55 60 4,5 30. 3.. 22. 2. 3...... 6. 20...................... Sphagno-Scheuchzeria peat 60 65 5,3 28 3 9.. 19. 5. 6....... 1 18 39..................... with Pinus 65 70 5,3 25................ 52 5 43 1..................... torfowcowo-bagnicowy 70 75 5,3 28. 15.. 9. 4. 9....... 2 35 27...................... z Pinus 75 80 4,7 28. 2. 1 21. 1. 1....... 15 52....................... Sphagno-Scheuchzerieti 80 85 5,1 38. 1. 23. 1........ 2 6 50 17...................... z Pinus 85 90 4 33. 8. 2 52........... 4 22 7...................... 90 95 3,7 28. 9.. 65. 1......... 7 13 5.... 2................. 95 100 5,2 23.... 51........... 18 31..... 1................ Scheuchzeria peat 100 105 3,5 20... 10 12... 24. 3..... 22 1 30 2.... 22........... 1.... Sedge-Scheuchzeria peat 105 110 5,4 19... 7 12... 32. 7..... 4 2 36..... 40 7.... 3. 1........ with Potamogeton 110 115 42,9 23... 21 4... 17 2 7 1 8... 2. 30..... 13. 1..... 1...... 1. turzycowo-bagnicowy 115 120 50 55. 1. 4 1... 63 2 5. 5.......... 1 17 1. 1 1 1... 1.. 1... z Potamogeton 120 125 78,8 60 3 3. 8.... 43 2... 5.... 36..... 3.... 1. 5.. 8.. 1 3. 1 humotorf 125 130 84,1 49 1....... 18 11... 5 18.. 14 33..... 1. 2.... 23.. 13. 2 2 1.. depth cm ash contens % degree of humification % section Cuspidata section Acutifolia section Cymbifolia Bryales Scheuchzeria palustris Rhynchospora alba Eriophorum vaginatum Oxycoccus palustris Carex sp. Eriophorum angustifolium Menyanthes trifoliata Thelypteris palustris Cladium mariscus Potamogeton sp. Phragmites australis Betula korowina Pinus drewno Pinus korowina nierozpoznane Ricia fluitans Eriophorum vaginatum Andromeda polifolia li Scheuchzeria palustris hyd. Rhynchospora alba Carex lasiocarpa Menyanthes trifoliata Carex elata Ranunculus lingua Carex appropinquata Carex nigra Scirpus silvaticus Juncus effusus Cladium mariscus Scirpus lacustris Sparganium erectum Nymphea alba Najas marina Potamogeton fluitans Potamogeton sp. Chara sp. oogonia Betula pendula Peat species vegetaive remains [%] number of seeds and fruits Tabela 1. Budowa torfowiska w świetle badań stratygraficznych (analiza makroszczątków). Tabelle 1. Aufbau des Moores nach den stratigraphischen Untersuchungen (Analyse der Makroreste). Table 1. The peat-bog structure in a light of a stratigraphical research (makroremains analysis).
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich 89 (głębokość 0,45 0,25 m), UMm4 Pinus-NAP L PAZ (głębokość 0,20 0,04 m). Sedentacja torfu na badanym torfowisku rozpoczęła się w okresie optimum klimatycznego holocenu poziom UM1 Corylus-Alnus-Quercus (głębokość 1,25 0,70 m). W tym czasie w najbliższej okolicy rozwinęły się mezofilne, wielogatunkowe lasy liściaste. Siedliska suche, wydmowe, o niskim poziomie wód gruntowych porastały bory sosnowe z domieszką brzozy (Betula) i dębu (Quercus) albo bory mieszane, sosnowo-brzozowe, z dębem i świerkiem (Picea). W podszyciu tych lasów obecna była leszczyna (Corylus), a w runie leśnym Calluna i inni przedstawiciele Ericaceae. Na siedliskach zasobniejszych i bardziej wilgotnych rozwinęły się mieszane lasy liściaste z udziałem dębu (Quercus), lipy (Tilia), a także klonów (Acer), świerka (Picea) i topoli (Populus). W warstwie podszytu występowała głównie leszczyna, ale także Viburnum i Frangula. Natomiast w obniżeniach terenu, przy ciekach znajdowały się zapewne zbiorowiska lasów łęgowych z udziałem olszy (Alnus), wiązu (Ulmus), jesionu (Fraxinus), wierzby (Salix) i topoli (Populus) oraz chmielem (Humulus lupulus) i kaliną (Viburnum) w podszyciu. Zbiorowiska te są charakterystyczne dla dolin rzek i strumieni, gdzie wody powierzchniowe są najważniejszym czynnikiem kształtującym cały układ siedliskowy (Matuszkiewicz 2002). Obecność bluszczu (Hedera helix) i jemioły (Viscum) sugeruje łagodne warunki klimatyczne w tym okresie. Występowanie kwitnącego bluszczu wskazuje na wzrastającą oceanizację klimatu (Mamakowa 1989), umiarkowanie wysokie temperatury letnie oraz łagodne zimy, z temperaturą najzimniejszego miesiąca nie niższą niż -1,5 C. Natomiast obecność Viscum pozwala przyjąć wysokie temperatury sezonu letniego, nawet do 18ºC (Iversen 1944). Uzyskany obraz pyłkowy jest zgodny z obrazem roślinności z pobliskiego stanowiska Tomisław (Malkiewicz & Maj 2010). Spektra pyłkowe z głębokości 0,65 0,25 m (poziomy pyłkowe UM2 Corylus-Quercus-Picea UM3 Fagus-Carpinus-Alnus) charakteryzują się spadkiem udziału wiązu, lipy i jesionu i odpowiadają okresowi subborealnemu. Spadek frekwencji wiązu w zbiorowiskach leśnych datowany został na około 5 100-5 000 lat 14 C BP i jest zjawiskiem powszechnie opisywanym, zarówno z terenu Polski, jak i innych części Europy (Iversen 1960; Huntley & Birks 1983; Latałowa 1999; Ralska-Jasiewiczowa i in. 2003). W tym czasie na omawianym terenie zmianom podlegały zarówno mezofilne lasy mieszane, jak i zbiorowiska borowe. W miejscach żyznych o dużej wilgotności siedliska utrzymywały się łęgi, ale z mniejszym już udziałem wiązu i jesionu w drzewostanie. Na obszarach suchszych nadal występowały bory mieszane, ale z mniejszym już udziałem dębu w drzewostanie (zwłaszcza w młodszej część okresu subborealnego). Udział leszczyny w podszyciu ówczesnych lasów również stał się zdecydowanie mniejszy. Opisane przemiany w zbiorowiskach leśnych sprzyjały z kolei zasiedlaniu terenu przez świerk (Picea), jodłę (Abies), grab (Carpinus) i buk (Fagus). Doprowadziło to do rozwoju lasów z większym udziałem grabu, buka i jodły. Spektra pyłkowe z głębokości 0,20 0,04 m (poziom pyłkowy UM4 Pinus-NAP) charakteryzują się spadkiem udziału dębu, leszczyny, olszy, jodły, buka i graba oraz wzrostem znaczenia sosny i roślin zielnych. Odpowiadają one okresowi subatlantyckiemu. W tym czasie doszło do zmian w zbiorowiskach leśnych, które były głównie wynikiem rosnącej presji antropogenicznej. Sąsiedztwo badanego stanowiska porastały przede wszystkim bory sosnowe i mieszane z sosną, dębem, brzozą, topolą, świerkiem oraz leszczyną w podszyciu 6.1. Wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze i rozwój torfowiska w świetle zapisu pyłkowego i analizy makroszczątków Rozpoznane w wyniku analizy makroszczątków następstwo układu gatunków torfotwórczych odpowiedzialnych za rozwój torfowiska wydaje się prawidłowe. Zastanawiający jest gwałtowny wzrost popielności (aż do 19,3 %) w poziomie 0,20 0,25 m, sugerujący ewentualne zaburzenia w rozwoju torfowiska. Jednak analiza makroszczątków nie daje podstaw do specjalnej interpretacji tego faktu. Zdecydowanie więcej informacji o wpływie człowieka na pobliskie środowisko przyrodnicze, w tym na rozwój badanego torfowiska dostarcza zapis pyłkowy. Poziom pyłkowy UM4 Pinus-NAP wyróżnia się znacznym udziałem wskaźników antropogenicznych oraz wyraźnym spadkiem udziałów procentowych prawie wszystkich drzew i krzewów liściastych. Tabela 2. Rozwój torfowiska w świetle badan palinologicznych. Litologia: 1 humotorf, 2 torf turzycowo-bagnicowy z Potamogeton, 3 torf bagnicowy, 4 torf torfowcowo-bagnicowy z Pinus, 5 torf torfowcowo-bagnicowy. Tabelle 2. Aufbau des Moores nach den pollenanalytischen Untersuchungen. Schichtung: 1 zersetzer Torf, 2 Seggen-Scheuchzeria-Torf mit Potamogeton, 3 Scheuchzeria-Torf, 4 Sphagno-Scheuchzeria-Torf mit Pinus, 5 Sphagno-Scheuchzeria-Torf. Table 2. The peat-bog developmant in a light of a palynological research. Litology: 1 decomposed peat layer, 2 Sedge-Scheuchzeria peat with Potamogeton, 3 Scheuchzeria peat, 4 Sphagno-Scheuchzeria peat with Pinus, 5 Sphagno-Scheuchzeria peat.
90 Klara Tomaszewska et al. Ciągłe krzywe zbóż (Cerealia), żyta (Secale cereale) i gryki (Fagopyrum) wskazują na prowadzenie gospodarki rolnej. Potwierdzeniem występowania pól uprawnych w niedalekim sąsiedztwie jest obecności w tym poziomie pyłku chabra bławatka (Centaurea cyanus), charakterystycznego chwastu upraw zbożowych. Zwiększone ilości procentowe babki lancetowatej (Plantago lanceolata), szczawiu (Rumex acetosa/ acetosella) oraz innych roślin łąkowych wskazują również na większą w tym poziomie rolę terenów otwartych łąk, na których mógł być prowadzony wypas bydła. Niewielki udział procentowy roślinności ruderalnej (Artemisia, Chenopodiaceae, Urtica, Plantago media/major, Rumex acetosella,) sugeruje, że raczej w bezpośredniej bliskości badanego obiektu nie istniały osady ludzkie. Spektra pyłkowe stropowego poziomu raczej należałoby korelować z najmłodszym odcinkiem okresu subatlantyckiego i prawdopodobnie przedstawiają obraz roślinności ostatnich ok. 500 lat. Wydaje się, że na granicy wydzielonych poziomów UM3 i UM4 (głębokości 0,20 i 0,25 m) istnieje luka sedymentacyjna. Na podstawie przebiegu krzywych drzew i krzewów można stwierdzić, że ubytek masy torfowej obejmuje prawdopodobnie najmłodszą część okresu subborealnego i znaczną część okresu subbatlantyckiego. Przemawiają za tym przede wszystkim nagłe spadki udziału buka, grabu i jodły w porównaniu ze stanowiskami z obszaru Wielkopolski (Tobolski 1966; Tobolski & Okuniewska-Nowaczyk 1989; Noryśkiewicz 1995) czy Polski środkowej (Wasylikowa 1964; Ralska-Jasiewiczowa i in. 1998). Trudno jednoznacznie stwierdzić jaka jest przyczyna braku części osadów torfowych. Brak zarówno w zapisie pyłkowym, jak i w analizie makroszczątków,indykatorów pożarowych wyklucza pożar na torfowisku i w jego najbliższym otoczeniu. Dodatkowo bardzo zbliżony zestaw gatunków torfotwórczych części stropowej i warstw niżej położonych wskazuje na niemal niezmienione warunki siedliskowe na torfowisku. Bardziej prawdopodobne wydaje się więc, że ubytek masy torfowej nastąpił poprzez działania ówczesnego człowieka. Okazuje się, że wyjaśnienie mogą przynieść dane historyczne. Bena (2012) podaje, że w przeszłości (od XV wieku) prawobrzeżna część wsi Ławszowa (dawniej nazywała się Lorenzdorf) była ośrodkiem garncarstwa, hutnictwa i przędzalnictwa. Po II wojnie światowej istniała tam jeszcze odlewnia żelaza. Osada znajdująca się przy omawianym torfowisku nazywała się Nieder Pechofen, a nazwa ta związana jest ze smolarstwem, które także rozwijało się w tamtym rejonie. Boryna (2013) przypomina, że bory zawsze dawały mieszkańcom m.in. drewno na opał i do budowy, węgiel drzewny, smołę, torf, rudę darniową. Torf był wydobywany powszechnie, a po I wojnie światowe wywożono go poza obręb Borów Dolnośląskich. Właśnie wydobycie torfu dobrze mogłoby tłumaczyć zaburzenia w rozwoju torfowiska. Niestety nie można określić jakiej miąższości warstwa została wybrana. Jednak jeżeli przyjmiemy, że wydobycie przerwano, gdy na powierzchni torfowiska ustaliła się warstwa wody, to w takiej sytuacji mógł ponownie rozpocząć się proces torfotwórczy. Warunki siedliskowe sprzyjały rozwojowi fitocenoz charakterystycznych dla torfowisk przejściowych. Przyjmując za Żurkiem (1986), że średni przyrost torfu w polskich torfowiskach wynosi 0,56 mm/rok, okazałoby się, iż moment wystąpienia zaburzeń w omawianym profilu torfowym przypadałby najprawdopodobniej na średniowiecze czyli m.in. na okres rozkwitu przemysłu w okolicach Ławszowej. W ten sposób rozpoznany zostałby kolejny sposób wpływania człowieka na rozwój torfowisk. Dotychczasowe połączone badaniach makroszczątków z analizą pyłkową oraz dodatkowo badaniami archeologicznymi pozwoliły na rozpoznanie: użytkowania rolniczego torfowiska i związany z tym ubytek wierzchnich warstw torfu wskutek osuszania torfowisk (Malkiewicz i. in. 2011; Tomaszewska 2012), zasypanie torfowiska, do czego przyczyniło się wylesienie przez człowieka zboczy zagłębienia, w którym rozwijało się torfowisko (Malkiewicz i. in. 2010) czy cykliczne zmiany uwilgotnienia torfowiska powodujące zmiany sukcesyjnych fitocenoz subfosylnych, co było związane z kolejnymi fazami osadniczymi (Malkiewicz & Tomaszewska 2009). 7. Podsumowanie Małe torfowisko należące do Uroczyska Mokradła powstało na drodze zabagnienia (paludyfikacji). Proces sedentacji torfu rozpoczął się w okresie atlantyckim holocenu i trwał do okresu subatlantyckiego. W wyniku analizy pyłkowej wydzielono 4 poziomy zespołów pyłkowych (L PAZ) i przedstawiono zmiany w zbiorowiskach leśnych najbliższej okolicy od optimum klimatycznego holocenu do współczesności. Za rozwój torfowiska odpowiedzialne były fitocenozy charakterystyczne dla torfowisk przejściowych, w związku z czym odłożyło się 0,95 m torfu torfowcowo-bagnicowego Sphagno-Scheuzerieti. W stropowych 0,25 m profilu zwiększył się udział torfowców i zamiast Scheuchzeria palustris dominuje Rhynchospora alba, a wzrost popielności
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich 91 w poziomie 0,20 0,25 m (19,3 %) wskazuje na jakieś zaburzenia w rozwoju torfowiska. Spektra pyłkowe stropowego poziomu raczej należałoby korelować z najmłodszym odcinkiem okresu subatlantyckiego i prawdopodobnie przedstawiają obraz roślinności ostatnich ok. 500 lat. Wydaje się, że na granicy wydzielonych poziomów UM3 i UM4 (głębokości 0,20 i 0,25 m) istnieje luka sedymentacyjna. Na podstawie przebiegu krzywych drzew i krzewów można stwierdzić, że ubytek masy torfowej obejmuje prawdopodobnie najmłodszą część okresu subborealnego i znaczną część okresu subbatlantyckiego. Brak zarówno w zapisie pyłkowym, jak i w analizie makroszczątków indykatorów pożarowych wyklucza pożar na torfowisku i w jego najbliższym otoczeniu. Wydaje się, że zaburzenia w rozwoju torfowiska można próbować tłumaczyć wydobyciem torfu. Ta działalność w Borach Dolnośląskich była powszechna. Nie można określić jakiej miąższości warstwę torfu wybrano. Jednak jeżeli przyjmiemy, że wydobycie przerwano gdy na powierzchni torfowiska ustaliła się warstwa wody, to w takiej sytuacji mógł ponownie rozpocząć się proces torfotwórczy. Przyjmując za Żurkiem (1986), że średni przyrost torfu w polskich torfowiskach wynosi 0,56 mm/rok, okazałoby się, iż moment wystąpienia zaburzeń w omawianym profilu torfowym przypadałby najprawdopodobniej na średniowiecze. 8. Literatura Berdowski, W., E. Kozioł, T. Macicka-Pawlik (2003): Walory botaniczne gminy Osiecznica (wschodnia część Borów Dolnośląskich). Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 45 58. Bena, W. (2012): Dzieje Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej. F. H. Agat, Zgorzelec: 344 pp. Boryna, M. (2013): Dawne życie mieszkańców Borów Dolnośląskich na przykładzie Lubiechowa w byłym powiecie szprotawskim. Nowa Szprotawa: 96 pp. Erdtman, G. (1954): An Introduction to Pollen Analysis. Almqvist & Wiksell, Stockholm: 240 pp. Huntley, B., H. J. B. Birks (1983): An atlas of past and present pollen maps for Europe: 0-13.000 years ago. Cambridge University Press., Cambridge: 667 pp. Iversen, J. (1944): Viscum, Hedera and Ilex as climate indicators. Geologiske Föreningen i Stockholm Förhlandlingar 66 (3): 463 483. Iversen, J., (1960): Problems of the early Postglacial forest dwvelopment in Denmark. Danmarks Geologiske Undersřgelse, V. 7-C: 1 126. Kondracki, J. (1994): Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. Wyd. Nauk. PWN: 340 pp. Latałowa, M. (1999): Paleoecological reconstruction of the environmental conditions and economy in early medieval Wolin-against a background of the Holocene history of the landscape. Acta Paleobotanica 39 (2): 183 271. Malkiewicz, M. & Maj, J. (2010): The local Holocene history near Tomisław (Lower Silesian Forests, Poland) in the light of pollen analysis. Acta Palaeobotanica 50(1): 55 63. Malkiewicz, M. & K. Tomaszewska (2009): Paleobotaniczny zapis zmian w holoceńskim środowisku przyrodniczym okolic Czarnowa (Pojezierze Zachodniopomorskie) W: Późnoglacjalne i holoceńskie zmiany środowiska abiotycznego i ich zapis paleobotaniczny. Materiały konferencyjne IV Konferencji Paleobotaniki Czwartorzędu, Jeziorowskie 16-19.06.2009, Wyd. PIG: 23 24. Malkiewicz, M., K. Tomaszewska & K. Sadowski (2010): Próba rekonstrukcji późnoglacjalno-holoceńskiego środowiska przyrodniczego w Domasławie koło Wrocławia. W: Badania interdyscyplinarne przeszłość, teraźniejszość i przyszłość nauk przyrodniczych. Materiały konferencyjne, Golejów koło Staszowa, 15-16.04.2010: 81 82. Malkiewicz, M., K. Tomaszewska & K. Sadowski (2011): Obecność człowieka w zapisie paleobotanicznym w profilach pochodzących ze zdegradowanych obszarów mokradłowych okolic Stargardu Szczecińskiego. W: Człowiek i jego wpływ na środowisko przyrodnicze w przeszłości i czasach historycznych. Materiały konferencyjne V Konferencji Paleobotaniki Czwartorzędu, 13-17.06.2011, Górzno: 66 67. Mamakowa, K. (1989): Late Middle Polish glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wrocław and the pollen stratigraphy of this part of the Pleistocene in Poland. Acta Palaeobotanica 29 (1): 11 176. Mangerud J., S. T. Andersen, B. E. Berglund & J. J. Donner (1974): Quaternary stratigraphy of Norden, a proposal for terminology and classification. Boreas 3(3): 109 128. Matuszkiewicz, J. M. (2002): Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 358 pp. Nalepka D. & A. Walanus (2003): Data processing in pollen analysis. Acta Palaeobotanica 43(1): 125 134. Noryśkiewicz, B. (1995): Zmiany szaty roślinnej okolic Jeziora Biskupińskiego w późnym glacjale i holocenie pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych. W: Niewiarowski, W. (Ed.): Zarys zmian środowiska geograficznego okolic Biskupina pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych w późnym glacjale i holocenie. Turpress, Toruń: 147 179. Ochyra, R., F. Szmajda, H. Bednarek & W. Bocheński (1988): Meesia triquetra (Richt.) Aongstr. W: Atlas rozmieszczenia
92 Klara Tomaszewska et al. roślin zarodnikowych w Polsce (red. Tobolewski, Z., Wojterski, T.). PWN, seria V Mchy (Musci) 3: 21 26. Pałczyński, A. (1970a): Dokumentacja geobotaniczna torfowisk (badania wstępne). Rejon Kliczków. Maszynopis: 73 pp. Pałczyński, A. (1970b): Dokumentacja geobotaniczna torfowisk (badania wstępne). Rejon Tomisław. Maszynopis: 58 pp. Proćków, J. (2006): Co ciekawsze polskie bory i lasy. W: Abbadie, L. & M. Baudouin: Las środowisko żywe. Wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław-Warszawa-Kraków: 255 259. Ralska-Jasiewiczowa, M. T. Goslar, T. Madeyska, L. Starkel (1998): Lake Gościąż, Central Poland. A monographic study. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Ralska-Jasiewiczowa, M., D. Nalepka & T. Goslar (2003): Some problems of forest transformation at the transition to the oligocratic/homo sapiens phase of Holocene interglacial in northern lowlands of Central Europe. Vegetation History and Archaeobotany 12(4): 233 247. Szafer, W. (1977): Podstawy geobotanicznego podziału Polski. W: Szafer, W., Zarzycki, K. (red). Szata roślinna Polski t. II, PWN Warszawa: 9 15. Tobolski, K. (1966): Późnoglacjalna i holoceńska historia roślinności na obszarze wydmowym w dolinie środkowej Prosny. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Biologicznej, t. 32, z. 1. Tobolski, K. & I. Okuniewska-Nowaczyk (1989): Type Region P-r: Poznań-Gniezno-Kujawy Lake District. Acta Palaeobotanica 29(2): 77 80. Tołpa S., M. Jasnowski & A. Pałczyński (1967): System der genetischem Klassifizierung der Torfe Mitteleuropas. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. 76: 9 99. Tomaszewska, K. (2012): Human influence on wetland ecosystem in the light of stratigraphic study. W: Szajdak, L. W. i in. (red): Necessity of peatlands protection. Institute for Agricultural and Forest Environment, Polish Academy of Science, Poznań: 35 46. Wasylikowa, K. (1964): Roślinność i klimat późnego glacjału w środkowej Polsce na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy. Biuletyn Peryglacjalny 13: 261 417. Zaręba, R. (1986): Puszcze, bory i lasy Polski. PWRiL: 204 pp. Żurek, S. (1986): Szybkość akumulacji torfu i gytii w profilach torfowisk i jezior Polski (na podstawie danych 14 C). Przegląd Geograficzny 58 (3): 459 477.