Właściwości i budowa rotacyjnych narzędzi niklowo-tytanowych

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 9 Właściwości i budowa rotacyjnych narzędzi niklowo-tytanowych The properties and structure of nickel-titanium rotary instruments Halina Pawlicka 1, Johannes Ebert 2, Agnieszka Prociów 1 Z Zakładu Endodoncji Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 1 Kierownik: prof. dr hab. n. med. H. Pawlicka Z Poliklinik für Zahnerhaltung und Parodontlogie Klinikum der Friedrich-Alexander-Universität Erlangen- Nürnberg 2 Dyrektor: prof. dr. A. Petschelt Streszczenie Na podstawie piśmiennictwa przedstawiono zalety i wady rotacyjnych narzędzi niklowo-tytanowych w porównaniu do narzędzi ze stali nierdzewnej. W pracy omówiono także pojęcia związane z ich budową tj. stożkowatość, kąt ostrza, kąt ścinania oraz promienistą powierzchnię styku. Summary On the basis of literature reports, the advantages and disadvantages of nickel-titanium rotary instruments have been presented, in comparison with stainless steel instruments. In the paper the terms associated with the construction of instruments such as taper, cutting angle, rake angle and radial land have also been discussed. HASŁA INDEKSOWE: rotacyjne narzędzia niklowo-tytanowe, stożkowatość, kąt ostrza, kąt ścinania, promienista powierzchnia styku KEYWORDS: rotary nickel-titanium instruments, taper, cutting angle, rake angle, radial land Dynamiczny rozwój endodoncji w ostatnich latach skupił się przede wszystkim na opracowaniu skutecznych i szybkich metod leczenia kanałowego. Badania zmierzają między innymi w kierunku ulepszenia narzędzi służących do opracowywania kanałów korzeniowych. Ponieważ ręczne opracowanie jest długotrwałe i męczące, od kilku lat na rynku stomatologicznym pojawiają się różne rotacyjne systemy narzędzi niklowo- -tytanowych. Dzięki nim, opracowanie chemo- -mechaniczne i kształtowanie, zwłaszcza zakrzywionych kanałów korzeniowych jest łatwiejsze i bardziej skuteczne (2, 3, 7, 10, 11, 15, 18, 30, 31). Wyniki wielu badań klinicznych i doświadczalnych jednoznacznie wskazują, że narzędzia te w połączeniu z techniką crown-down umożliwiają ukształtowanie kanałów wzdłuż ich naturalnego przebiegu, zaś czas potrzebny na ich opracowanie jest zdecydowanie krótszy (2, 4, 6, 8, 14, 18, 24, 25, 30, 31, 33). Ponadto, dzięki elastyczności stopu niklowo-tytanowego i odmiennej budowie narzędzi rotacyjnych, zastosowanie ich pozwala na zmniejszenie częstości powikłań występujących przy opracowywaniu zakrzywionych kanałów narzędziami ze stali nierdzewnej, tj. powstawanie stopni, nacięć w okolicy wierzchołka przypominających rozpięty zamek (ang. apical zip), przemieszczenia wierzchołka (ang. apical transportation), zmiany oryginalnej krzywizny kanału (ang. canal transportation), skró- 628

2005, LVIII, 9 Narzędzia niklowo-tytanowe cenie długości roboczej oraz perforacje (1, 7, 8, 15, 16, 18, 24, 30, 31, 32). Zastosowanie narzędzi niklowo-tytanowych nie eliminuje jednak całkowicie błędów powstających podczas leczenia kanałowego. Dlatego producenci wprowadzają na rynek nowe narzędzia, które różnią się między sobą budową, kształtem przekroju poprzecznego, rozmiarami oraz stożkowatością (15, 16, 17, 19, 31). Narzędzia niklowo-tytanowe zrewolucjonizowały rynek endodontyczny z uwagi na wiele zalet stopu niklowo-tytanowego (2, 3, 5, 29, 30, 31). Zwiększona elastyczność (ang. superelasticity) stopu NiTi oznacza, że po odkształceniu materiału powraca on do pierwotnego kształtu. Ta właściwość stopu została wykorzystana w endodoncji do produkcji narzędzi, które umożliwiają skuteczne opracowanie wąskich i zakrzywionych kanałów korzeniowych, bez zmiany ich naturalnego kształtu (2, 29, 30, 31). Pierwsze badania porównawcze właściwości narzędzi niklowo-tytanowych do narzędzi ze stali nierdzewnej przeprowadzili Walia i wsp. (34). Wyniki ich badań wykazały, że narzędzia NiTi, dzięki niskiemu modułowi elastyczności charakteryzują się średnio 2 3 razy większą giętkością w porównaniu do narzędzi stalowych oraz większą odpornością na złamanie podczas skręcania. Dzięki tym właściwościom, przy odchylaniu się narzędzi w zagiętych kanałach korzeniowych, wywierane są o wiele mniejsze naprężenia na ściany kanału korzeniowego (15). Badania wykazały, że w przeciwieństwie do narzędzi stalowych, narzędzia niklowo-tytanowe dzięki utrzymaniu centrycznego położenia w świetle kanału, mają zdolność zachowania jego naturalnego przebiegu (2, 7, 13, 30). Glosson i wsp. badając skuteczność opracowania kanałów korzeniowych narzędziami ręcznymi NiTi (NiTi Canal Master, Mity Roto Files), rotacyjnymi NiTi (Light Speed) oraz narzędziami stalowymi K-Flex wyraźnie potwierdzili, że narzędzia obrotowe NiTi opracowują kanał bardziej centralnie i okrągło w porównaniu do narzędzi ręcznych NiTi i K-Flex (13). Ponadto, narzędzia niklowo-tytanowe w przeciwieństwie do narzędzi stalowych nie wymagają doginania ich zgodnie z przebiegiem krzywizny kanału (3, 19, 29, 30). Dodatkowo, narzędzia niklowo-tytanowe są bardziej odporne na zużycie niż ich odpowiedniki ze stali nierdzewnej (26). Obok wielu zalet narzędzi niklowo-tytanowych, mają one także kilka wad w porównaniu do tradycyjnych narzędzi ze stali nierdzewnej. Po pierwsze, wytwarzanie narzędzi niklowo-tytanowych jest bardziej skomplikowane (7, 29). Produkowanie narzędzi o przekroju trójkątnym lub czworokątnym, a następnie ich skręcanie, jak w przypadku narzędzi stalowych, nie jest możliwe. Kształt narzędzia musi być uformowany z litego materiału. Podobnie, jak przy pilnikach Hedströma, przerwana zostaje włóknista struktura metalu oraz powstają skośne do osi narzędzia rowki, które stanowią miejsca o zwiększonej podatności na złamanie (7). Eggert i wsp. badając strukturę narzędzi LightSpeed pod mikroskopem skaningowym stwierdzili, że uszkodzenia ostrza pracującego w postaci wgłębień (ang. pitting) są widoczne zarówno w przypadku narzędzi nowych, jak i używanych. Niedoskonałości struktury nowych narzędzi powstają na skutek szybkiego tępienia się maszyn podczas obróbki stopu niklowo- -tytanowego. Zaobserwowane uszkodzenia zewnętrznej powierzchni nie wpływają jednak na stabilność narzędzi w kanale korzeniowym (7). Badania naukowe wykazały także, że rotacyjne narzędzia niklowo-tytanowe (ProFile) ścinają zębinę korzeniową mniej skutecznie niż rotacyjne narzędzia stalowe (23, 28). Gambil i wsp. stwierdzili, że mniejsza skuteczność cięcia narzędzi niklowo-tytanowych zmniejsza prawdopodobieństwo wyprostowania krzywizny kanału tzw. transportacja (12). Niewątpliwą wadą narzędzi NiTi jest także ich mniejsza (około 25-50%) odporność na zgięcie (ang. bending) oraz większa podatność na złamanie w porównaniu do narzędzi K-Files ze stali nierdzewnej (7). Pomimo znacznej elastyczności, narzędzia niklowo-tytanowe ulegają złama- 629

H. Pawlicka i in. Czas. Stomat., niu, gdy naprężenia panujące w narzędziu przekraczają jego wytrzymałość (10, 24). W wielu przypadkach nie można zaobserwować oznak ich trwałego uszkodzenia np. skręcenia lub zgięcia (17, 20). Warto również zaznaczyć, że stopień zużycia (ang. fatigue) narzędzi niklowo-tytanowych nie jest widoczny okiem nieuzbrojonym (17). Różnice w strukturze narzędzi ze względu na stopień zużycia są zauważalne dopiero w mikroskopie elektronowym. W praktyce klinicznej ten sposób kontroli narzędzi wydaje się mało praktyczny. Ponadto, narzędzia rotacyjne niklowo-tytanowe wymagają częstej wymiany z uwagi na szybkie tępienie się ostrzy. Częstość ich wymiany zależy od liczby opracowanych kanałów, wielkości narzędzi oraz anatomicznej budowy kanału korzeniowego (7). Zgodnie z zaleceniami producentów, liczba zabiegów z użyciem narzędzia niklowo-tytanowego wynosi średnio 4-16 razy. Jeśli pilnik wykazuje jakiekolwiek zniekształcenie producenci zalecają jego wyrzucenie (9, 16). Dostępność różnych rotacyjnych systemów narzędzi niklowo-tytanowych skłoniła nas do usystematyzowania pojęć z nimi związanych tj.: stożkowatość, kąt ostrza, kąt ścinania, zwany kątem natarcia krawędzi tnącej oraz promienista powierzchnia styku. Stożkowatość Tradycyjne narzędzia endodontyczne (pilniki i poszerzacze), produkowane zgodnie z normą ISO (International Standard Organization) zwężają się stożkowato o 2%, a długość części pracującej wynosi 16 mm. Pozostała część narzędzia do jego trzonu może być różnej długości (17). Wielkość narzędzia określa się w setnych milimetra, według średnicy narzędzia na jego wierzchołku (D1). Na przykład, narzędzie o nr 50 wg ISO w punkcie D1, posiada na wierzchołku średnicę 0,5 mm. Norma ISO określa także dokładną stożkowatość narzędzia, często określaną jako zbieżność (ang. taper). Narzędzia o stożkowatości 2% zwiększają swoją średnicę o 0,02 mm na każdy milimetr ich długości (24). Narzędzie o numerze 40, ma średnicę 0,42 mm 1 mm od wierzchołka, 2 mm 0,44 mm, zaś 10 mm od wierzchołka 0,60 mm. Natomiast w punkcie D2 (w miejscu zakończenia długości pracującej, 16 mm od wierzchołka) narzędzie posiada średnicę 0,72 mm. W piśmiennictwie anglosaskim stożkowatość zapisuje się w postaci 02, co odpowiada 2% (0,02 mm), najczęściej występującej w polskiej nomenklaturze. Maszynowe narzędzia niklowo-tytanowe nie są standaryzowane, a ich stożkowatość jest różna (2%, 4%, 6%, 8%, 10%, 12%) w zależności od systemu (4,10,14). Dla przykładu, w systemie o stożkowatości 4%, na 1 mm długości narzędzia jego przekrój zwiększa się podwójnie, zaś w przypadku stożkowatości 6% aż trzykrotnie. Średnica narzędzia o numerze 40 i stożkowatości 4% w punkcie D2 wynosi 1,04 mm, zaś o stożkowatości 6% 1,36 mm (0,72 mm dla standardowej stożkowatości 2%) (26). Narzędzia z większą stożkowatością ułatwiają ukształtowanie, oczyszczenie i wypełnienie kanałów korzeniowych zgodnie z ich naturalną budową (4, 6, 11, 31). Reddy i Hicks (21) stwierdzili, że przy pracy rotacyjnymi narzędziami niklowo-tytanowymi mniej resztek organicznych (ang. debris) zostaje wprowadzonych w okolicę wierzchołka w porównaniu do narzędzi ręcznych. Niektóre badania naukowe wykazały, że ręczne narzędzia ze standardową stożkowatością (2%) przyczyniają się do wprowadzenia resztek zębinowych poza otwór wierzchołkowy podczas opracowywania kanału korzeniowego (24). Narzędzia o stożkowatościach: 6%, 8%, 10%, 12% przeznaczone są do przykoronowego opracowania kanału w metodzie crown-down. Długość ich części pracującej ulega skróceniu i jest mniejsza od 16 mm. Narzędzia o zwiększonej stożkowatości pozwalają na szerokie opracowanie okolicy przykoronowej kanału, co przyspiesza dalsze postępowanie oraz ułatwia dostęp do okolicy przywierzchołkowej (4, 6, 11). Ponadto, 630

2005, LVIII, 9 Narzędzia niklowo-tytanowe zastosowanie ich eliminuje konieczność użycia narzędzi typu gates, których nieumiejętne użycie łatwo prowadzi do nadmiernego poszerzenia ujść kanałów, a nawet perforacji (6). Kąt ostrza Kąt ostrza definiuje się jako kąt zawarty między powierzchniami tworzącymi ostrze narzędzia. Wartość tego kąta ma wpływ na wartość siły jaką należy użyć podczas cięcia zębiny, a tym samym na obciążenie krawędzi tnącej. Im większy kąt, tym użyta na instrument siła podczas pracy musi być większa. Wyróżnia się następujące kąty ostrza: ostry, prosty i rozwarty. Wartość kąta mniejsza od 90 0 tworzy ostry kąt ostrza. Im mniejszy jest kąt, tym skuteczniej pracuje ostrze, a dokładnie jego krawędź tnąca. Wadą narzędzi z ostrymi kątami jest zwiększona niestabilność ostrzy w świetle kanału oraz ich szybkie zużycie. Ostre kąty ostrza mają np. poszerzacze i pilniki K z trójkątnym przekrojem od nr 45 (ryc. 1) oraz pilniki Hedströma. Prostokątne ostrza są tępe i bardziej trwałe. Przykładem są poszerzacze i pilniki K o kwadratowym przekroju poprzecznym (22); numery od 06 do 40 (ryc. 2). Narzędzia, których ostrza mają kąt rozwarty (większy od 90 0 ) są także tępe i bardzo nieskuteczne (np. finiry), stosowane w leczeniu protetycznym. W przypadku narzędzi rotacyjnych wartość kąta ostrza nie różni się znacznie pomiędzy określonymi systemami i wynosi średnio około 60 0, Ryc. 1. Przekrój poprzeczny narzędzia o ostrych kątach ostrza. Ryc. 2. Przekrój poprzeczny narzędzia o prostych kątach ostrza. co odpowiada także narzędziom ręcznym NiTi- Flex. Jedynie system ProFile charakteryzuje się kątem ostrzy o wartości 90 0. Narzędzia z mniejszym kątem jak np. ProTaper pracują skuteczniej niż narzędzia z większym kątem jak np. ProFile, GT (22). Kąt ścinania Kąt ścinania (in. kąt natarcia krawędzi tnącej) to wartość kąta między aktywną powierzchnią ostrza a płaszczyzną przechodzącą przez krawędź tnącą, prostopadłą do płaszczyzny przechodzącej przez oś obrotu narzędzia. Gdy kąt ten wynosi 90 0 narzędzie ma neutralny kąt ścinania, gdy wynosi mniej niż 90 0, posiada ujemny (negatywny) kąt ścinania, przy wartości ponad 90 0 dodatni (pozytywny) kąt ścinania (ryc. 3) (27). Wszystkie poszerzacze i pilniki K mają ujemny kąt ścinania. Materiał zębinowy usuwany przez ostrze jest rozgnieciony między ścianą kanału a narzędziem oraz wsmarowany w ściany kanału. Powstaje wówczas masywna warstwa mazista, która jednocześnie ulega znacznemu przemieszczeniu do części wierzchołkowej kanału korzeniowego (22). Przy neutralnym kącie (np. system LightSpeed) zębina korzeniowa jest zeskrobywana ze ścian kanału, a następnie zbierana z ostrza pracującego. W tym przypadku powstaje mniej warstwy mazistej i mniej wierzchołkowo wprowadzonego materiału (ang. extruded material). 631

H. Pawlicka i in. Czas. Stomat., 90 0, co sprawia, że są skutecznym narzędziem, ale można nimi łatwo spowodować zniekształcenie kanału (cyt. wg 15). Aby uniknąć niepowodzeń podczas leczenia, skonstruowano narzędzia rotacyjne z promienistym układem krawędzi tnącej, zwanym również promienistą powierzchnią styku. Promienista powierzchnia styku Ryc. 3. Rodzaje kątów ścinania. Przy dodatnim kącie ścinania (np. system K3, Quantec) ostrze wnika w ścianę kanału i transportuje zeskrobaną zębinę do przestrzeni skrawania. Ostrza z dodatnim kątem ścinania (np. Quantec) ścinają zębinę bardziej efektywnie, a wolne przestrzenie pomiędzy nimi pozwalają na łatwiejsze usuwanie resztek zębiny ze światła kanału korzeniowego. Najczęściej narzędzia z dodatnim kątem ścinania mają również ostry kąt ostrza, mniejszy od Promienista powierzchnia styku (ang. radial land) oznacza, że narzędzie nie przylega liniowo do ściany kanału, jak np. przy pilniku K, lecz ma promienistą powierzchnię kontaktową ze ścianą kanału. Powierzchnia ta zapewnia pracę narzędzia w kanale dopiero wówczas, gdy wszystkie powierzchnie narzędzia przylegają do ścian kanału. Dzięki tej powierzchni narzędzie jest centrowane w kanale, co pozwala uniknąć niepożądanych odchyleń krzywizny kanału. Dzięki takiej konstrukcji narzędzia, powstaje zdecydowanie mniej warstwy mazistej oraz mniej wierzchołkowo wprowadzonego materiału zębinowego. Wadą narzędzi z szerokimi promienistymi powierzchniami styku jest trudność pracy w kanale z uwagi na dużą powierzchnię kontaktu narzędzia ze ścianami kanału. W następstwie tego dochodzi do powstania dużych sił tarcia i naprężeń, co może doprowadzić do złamania narzędzia. Dlatego też, gdy narzędzie jest ściśle dopasowane do światła kanału zaleca się jego wymianę na narzędzie z mniejszą stożkowatością (22). Podsumowanie Rotacyjne narzędzia niklowo-tytanowe pozwalają na skuteczne i szybkie opracowanie kanałów korzeniowych. Budowa narzędzi niklowo-tytanowych jest inna niż narzędzi stalowych. Znajomość ich budowy oraz dokładne przestrzeganie zasad ich zastosowania zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań podczas leczenia. 632

2005, LVIII, 9 Narzędzia niklowo-tytanowe Piśmiennictwo 1. Ayar L. R., Love R. M.: Shaping ability of ProFile and K3 rotary NiTi instruments when used in a variable tip sequence in simulated curved root canals. Int. Endod. J., 2004, 37, 593-601. 2. Bergmans L., Van Cleynenbreugel J., Beullens M., Wevers M., Van Meerbeek B., Lambrechts P.: Progressive versus constant tapered shaft design using NiTi rotary instruments. Int. Endod. J., 2003, 36, 288-295. 3. Bertrand M. F., Pizzardini P., Muller M., Medioni E., Rocca J. P.: The removal of the smear layer using the Quantec system. A study using the scanning electron microscope. Int. Endod. J., 1999, 32, 217-224. 4. Borczyk R.: Zasady bezpiecznego użytkowania rotacyjnych instrumentów niklowo-tytanowych. Magazyn Stomat., 2004, 10, 53-56. 5. Bramante C. M., Betti L. V.: Efficacy of Quantec rotary instruments for gutta-percha removal. Int. Endod. J., 2000, 33, 463-467. 6. Buchanan L. S.: The standardizedtaper root canal preparation Part 3. GT file technique in large rooot canals with small apical diameters. Int. Endod. J., 2001, 34, 149-156. 7. Eggert C., Peters O., Barbakow F.: Wear of nickel-titanium Lightspeed instruments evaluated by scanning electron microscopy. J. Endod., 1999, 25, 7, 494-497. 8. Esposito P. T., Cunningham C. J.: A comparison of canal preparation with nickel-titanium and stainless steel instruments. J. Endod., 1995, 21, 173-176. 9. Gabel W. P., Hoen M., Steiman H. R., Pink F. E., Dietz R.: Effect of rotational speed on nickel-titanium file distortion. J. Endod., 1999, 25, 11, 752-754. 10. Gambarini G.: Shaping and cleaning the root canal system: a scanning eletron microscopic evaluation of a new instrumentation and irrigation technique. J. Endod., 1999, 25, 12, 800-803. 11. Gambarini G., Łaszkiewicz J.: A scanning electron microscopic study of debris and smear layer remaining following use of GT rotary instruments. Int. Endod. J., 2002, 35, 422-427. 12. Gambill J. M., Alder M., Del Rio C. E.: Comparison of nickeltitanium and stainless steel hands-files instrumentation using computed tomography. J. Endod., 1996, 22, 369-375. 13. Glosson C. R., Haller R. H., Dove S. B., del Rio C. E.: A comparison of root canal preparation using Ni-Ti hand, Ni-Ti engine driven, and K-Flex endodntic instruments. J. Endod., 1995, 21, 146-151. 14. Grabska A., Chomyszyn-Gajewska M.: Rotacyjne systemy niklowo-tytanowych instrumentów do opracowywania kanałów korzeniowych. Cz.II: Przegląd różnych systemów charakterystyka, cechy wspólne i różnice. Poradnik Stomat., 2003, 10, 12-16. 15. Griffiths I. T., Bryant S. T., Dummer P. M. H.: Canal shapes produced sequentially during instrumentation with Quantec LX rotary nickel-titanium instruments: a study in simulated canals. Int. Endod. J., 2000, 33, 346-354. 16. Griffiths I. T., Chassot A. L., Nascimento M. F., Bryant S. T., Dummer P. M. H.: Canal shapes produced sequentially during instrumentation with Quantec SC rotary nickel-titanium instruments: a study in simulated canals. Int. Endod. J., 2001, 34, 107-112. 17. International Standard Organization. ISO 3630-1. Dental root canal instruments Part 1. Geneva, Switzerland: ISO, 1992, 1-18. 18. Ledzion S.: Wpływ budowy narzędzi endodontycznych na kształt opracowanych kanałów korzeniowych. Praca doktorska. Łódź 1999. 19. Ottosen S. R., Nicholls J. I., Steiner J. C.: A comparison of instrumentation using Naviflex and ProFile nickel-titanium engine-driven rotary instruments. J. Endod., 1999, 25, 6, 457-460. 20. Parashos P., Messer H. H.: Questionnaire survey on the use of rotary nickeltitanium endodontic instruments by Australian dentists. Int. Endod. J., 2004, 37, 4, 249-259. 21. Reddy S. A., Hicks M. L.: Apical extrusion of debris using two hand and two rotary instrumentation technique. J. Endod., 1998, 24, 180-183. 22. Schäfer E.: Wurzelkanalinstrumente für den manuellen einsatz: schneidleistung und formgebung gekrümmter kanalabschnitte. Quintessenz Verlags- GmbH, Berlin 1998. 23. Schafer E., Lau R.: Comparison of cutting efficiency and instrumentation of curved canals with nickel-titanium and stainless-steel instruments. J. Endod., 1999, 25, 6, 427-430. 24. Schrader C., Ackermann M., Barbakow F.: Step-by-step description of a rotary root canal preparation technique. Int. Endod. J., 1999, 32, 312-320. 25. Short J. A., Morgan L. A., Baumgartner J. C.: A comparision of canal centering ability of four instrumentation techniques. J. Endod., 1997, 23, 503-507. 26. Siqueira J. F. S., Lima K. C., Magalhaes F. A. C., Lopes H. P., de Uzeda M.: Mechanical reduction of the bacterial population in the root canal by three instrumentation technique. J. Endod., 1999, 25, 5, 332-335. 27. Stelzner R., Beer R., Gangler P.: Bestimmung der schneidleistung von K3-feilen im vergleich zu verschiedenen nickel-titan-wurzelkanalinstrumenten. Endodontie, 2004, 13, 1, 47-56. 28. Tepel J., Schafer E., Hoppe W.: Properties of endodontic hand instruments used in rotary motion. Part 1. Cutting efficiency. J. Endod., 1995, 21, 418-633

H. Pawlicka i in. Czas. Stomat., 421. 29. Thompson S.A.: An overview of nickel-titanium alloys used in dentistry. Int. Endod. J., 2000, 33, 297-310. 30. Thompson S. A., Dummer P. M. H.: Shaping ability of Mity Roto 360 0 and Naviflex rotary nickel-titanium instruments in simulated root canals. Part 1. J. Endod., 1998, 24, 2, 128-134. 31. Thompson S. A., Dummer P. M. H.: Shaping ability of Quantec Series 2000 rotary nickel-titanium instruments in simulated root canals: Part 1. Int. Endod. J., 1998, 31, 259-267. 32. Thompson S. A., Dummer P. M. H.: Shaping ability of Quantec Series 2000 rotary nickel-titanium instruments in simulated root canals: Part 2. Int. Endod. J., 1998, 31, 268-274. 33. Thompson S. A., Dummer P. M. H.: Shaping ability of ProFile.04 Taper Series 29 rotary nickel-titanium instruments in simulated root canals. Part 2. Int. Endod. J., 1997, 30, 8-15. 34. Walia H., Brantley A. B., Gerstein H. L: An initial investigation of bending and torsional properties on nitinol root canal files. J. Endod., 1988, 14, 346-351. Otrzymano: dnia 6.XII.2004 r. Adres autorów: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251. 634