E N D O D O N C J A. Wojciech Wilkoński 1, Lidia Jamróz-Wilkońska 2, Jerzy Krupiński 1, Janusz Opiła 3. Nr 11/2011

Transkrypt

1 E N D O D O N C J A Porównanie jakości opracowania kanałów korzeniowych techniką rotacyjną narzędziami Mtwo oraz techniką recyprokalną narzędziami Reciproc 25, ProTaper F2 oraz WaveOne Primary badanie in vitro The efficiency of preparation of the root canals with Mtwo rotary instruments and Reciproc 25, ProTaper F2, WaveOne Primaryreciprocating instruments in vitro study Wojciech Wilkoński 1, Lidia Jamróz-Wilkońska 2, Jerzy Krupiński 1, Janusz Opiła 3 1 Dział Badawczy Polskiego Towarzystwa Endodontycznego 2 Prywatny Gabinet Stomatologiczny w Wadowicach 3 Katedra Informatyki Stosowanej Wydziału Zarządzania AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie S t r e s z c z e n i e : A b s t r a c t : Celem pracy było porównanie jakości opracowania kanałów korzeniowych za pomocą narzędzi rotacyjnych Mtwo (technika singlelength ) oraz recyprokalnych Reciproc 25, ProTaper F2 oraz Wave- One Primary. Po opracowaniu badanymi narzędziami i przepłukaniu kanałów korzeniowych, korzenie nacięto poprzecznie i przełamano otrzymując trzy równe części. Próbki poddano ocenie i klasyfikacji za pomocą mikroskopu zabiegowego. Najlepiej oczyszczone kanały uzyskano stosując narzędzia Mtwo oraz Reciproc 25, a najgorsze wyniki po użyciu narzędzi WaveOne Primary. Opracowano całą powierzchnię kanałów okrągłych wszystkimi badanymi narzędziami. Kanały owalne i nieregularne najlepiej opracowano narzędziami Mtwo oraz Reciproc 25, a najgorzej narzędziami WaveOne Primary. W części wierzchołkowej kanałów korzeniowych najlepsze rezultaty osiągnięto za pomocą narzędzi Reciproc 25, w środkowej Mtwo i Reciproc 25, a w części koronowej narzędziami Mtwo. The aim of this in study was the comparison of the quality of root canals preparation, with different cross-section s shapes, with Mtwo rotary instruments ( single-length technique) and reciprocating instruments: Reciproc 25, ProTaper F2 and WaveOne Primary. After the preparation with tested instruments and irrigation of the root canals, the roots were transversely notched and split into three even parts. Samples were analyzed under the operating microscope. The best results were obtained with Mtwo and Reciproc 25 instruments, and the worse with WaveOne Primary instruments. The round canals were properly prepared with all tested instruments. Oval and irregular canals were preferably prepared with Mtwo and Reciproc 25 instruments. In the apical part of the root canals, the best results were gained with Reciproc 25 instruments, in the middle part with Mtwo and Reciproc 25 instruments, in the coronal part with Mtwo instruments. Słowa kluczowe: narzędzia rotacyjne, narzędzia recyprokalne. Key words: rotary instruments, reciprocating instruments. Poradnik Stomatologiczny 2011; 11: Wstęp Endodoncja jest jedną z bardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin medycyny. W ciągu ostatnich dwóch dekad wprowadzono na rynek bardzo wie- 476

2 le nowych materiałów i narzędzi. Rozwój endodoncji sprawił, że odsetek powodzenia leczenia uległ znacznej poprawie (1). Obecnie, w specjalistycznych gabinetach endodontycznych, rotacyjne narzędzia niklowo-tytanowe stanowią standard wyposażenia. Umożliwiają stosunkowo bezpieczne i szybkie opracowanie kanałów korzeniowych (2). Narzędzia rotacyjne mają też wiele wad, takich jak: potencjalne niebezpieczeństwo zaklinowania się i złamania w kanale korzeniowym, konieczność stosowania wielu sekwencji instrumentów oraz wysokie koszty (3). Z ostatnich doniesień wynika, że sterylizacja narzędzi rotacyjnych osłabia ich strukturę i nie doprowadza do eliminacji prionów (ang. proteinaceous infectious particie białka zakaźne odpowiedzialne m. in. za chorobę Creutzfeldta-Jacoba), (4, 5, 6, 7, 8). Zalecenia dotyczące jednorazowego stosowania narzędzi niklowo-tytanowych są przyczyną istotnego wzrostu kosztów zabiegu (5, 6, 7, 8). W endodoncji, tak jak w innych dziedzinach stomatologii, obserwuje się ciągłe dążenie do upraszczania procedur oraz udoskonalania instrumentarium, które pozwala ograniczyć liczbę potrzebnych narzędzi i czynności w trakcie leczenia. Zatem koncepcja stosowania tylko jednego narzędzia niklowo-tytanowego do opracowania kanałów korzeniowych wydaje się stanowić naturalną konsekwencję ewolucji endodoncji. Ghassan Yared opublikował w 2008 r. nową koncepcję wykorzystania pojedynczego narzędzia ProTaper F2 (Dentsply Maillefer, Ballaigues, Szwajcaria), (5). Zamiast ruchu rotacyjnego, narzędzie wykonuje ruch recyprokalny, czyli niesymetryczną naprzemienną pół- i ćwierć-rotację w prawo i lewo. Zakresy ułamkowych rotacji są tak dobrane, aby narzędzie nie klinując się w kanale, konsekwentnie zagłębiało się w kanał korzeniowy. ProTaper jest narzędziem prawoskrętnym, więc mikrosilnik programuje się tak, aby występowała przewaga półobrotów prawoskrętnych, co sumarycznie skutkuje postępowym ruchem narzędzia w głąb kanału korzeniowego. Ostatnio pojawiły się na rynku nowe narzędzia recyprokalne Reciproc (VDW, Monachium, Niemcy), które zostały opracowane we współpracy z Yaredem. Konstrukcyjnie narzędzia Reciproc są bardzo zbliżone do narzędzi Mtwo (VDW) ze względu na podobne kształty przekrojów poprzecznych. W odróżnieniu od Mtwo, narzędzia Reciproc są lewoskrętne, więc ruch recyprokalny ma przewagę rotacji lewostronnej. Różnica dotyczy też zastosowanego stopu niklowo-tytanowego (M-wire). Równolegle do narzędzi Reciproc zostały wprowadzone na rynek recyprokalne narzędzia WaveOne (Dentsply Maillefer). Podobnie do Reciproc, narzędzia WaveOne są lewoskrętne i wykonane ze stopu M-wire. Kształt przekroju poprzecznego przypomina protoplastę, czyli narzędzia ProTaper, ze skośnie ściętymi krawędziami, aby uzyskać dodatni kąt skrawania. Dodatni kąt skrawania narzędzi Reciproc oraz WaveOne prawdopodobnie może mieć pozytywny wpływ na opracowanie owalnych i nieregularnych kanałów w przeciwieństwie, np. do narzędzi ProTaper. Oba systemy narzędzi (Reciproc i WaveOne) są obecnie nowością, nie mają dostatecznej dokumentacji badawczej porównującej ich skuteczność z systemami narzędzi rotacyjnych, z których się konstrukcyjnie wywodzą. CEL PRACY Celem pracy było porównanie jakości opracowania kanałów korzeniowych za pomocą: narzędzi Mtwo techniką single-length, narzędzi Reciproc 25 techniką pojedynczego narzędzia wg Yareda, narzędzi ProTaper F2 techniką pojedynczego narzędzia wg Yareda, narzędzi WaveOne Primary techniką pojedynczego narzędzia wg Yareda. MATERIAŁY I METODY W badaniu posłużono się 60 usuniętymi zębami ludzkimi o prostych korzeniach jednokanałowych (zakrzywienie I i II stopnia wg Schneidera) o owalnym lub nieregularnym kształcie przekroju poprzecznego kanału korzeniowego. Wybrano zęby przedtrzonowe drugie, korzenie dalsze zębów trzonowych dolnych, korzenie policzkowe dalsze i podniebienne zębów trzonowych górnych. Zęby oczyszczono, po czym odcięto korony na poziomie szyjki anatomicznej, separatorem z obustronnym nasypem diamentowym z chłodzeniem wodno-powietrznym. Długość roboczą ustalono pilnikami C o rozmiarze 6 wg ISO (VDW) poprzez odjęcie 0,5 mm od otworu anatomicznego. Następnie korzenie zębów podzielono losowo na cztery równe grupy (n=15), w każdej opracowanie kanałów wykonano innym badanym instrumentem: Mtwo grupa 1, Reciproc 25 grupa 2, ProTaper F2 grupa 3, WaveOne Primary grupa 4. W grupie 1 kanały korzeniowe poszerzono narzędziami Mtwo techniką single-length z zastosowaniem mikrosilnika endodontycznego Silver Reciproc (VDW). Ustawienia mikrosilnika były zgodne z fabrycznie zaprogramowanymi przez producenta. Zastosowano następującą sekwencję instrumentów: 10.04, 15.05, 20.06, 25.06, na pełną długość roboczą. Kanały grupy 2 opracowano za pomocą narzędzi Reciproc

3 (ISO 25.08) techniką pojedynczego narzędzia według Yareda. Posłużono się mikrosilnikiem endodontycznym Silver Reciproc, ustawionym na program ruchu recyprokalnego Reciproc. Kanały korzeniowe grupy 3 opracowano narzędziami ProTaper F2 (ISO 25 zmienna zbieżność ) techniką Yareda z zastosowaniem mikrosilnika endodontycznego ATR Tecnika Vision (Dentsply Maillefer) z ustawionym ruchem recyprokalnym z prędkością 400 cykli/min. W grupie 4 zastosowano narzędzia WaveOne Primary (ISO 25.08). Podobnie jak w grupie 2, kanały korzeniowe również opracowano techniką jednego narzędzia z zastosowaniem mikrosilnika endodontycznego Silver Reciproc, ale ustawionego na program WaveOne. W trakcie pracy wszystkimi badanymi narzędziami wykonywano ruchy szczotkujące i piłująco-okrężne, celem doczyszczenia możliwie jak największej powierzchni ścian kanałów. Na każde narzędzie nanoszono niewielką ilość lubrykantu FileCare (VDW), a pomiędzy cyklami pracy narzędzi, kanały korzeniowe płukano 5,25% podchlorynem sodu. Narzędzia ProTaper F2, Reciproc oraz WaveOne wprowadzano do kanałów jednocześnie wykonując przy tym trzy ruchy posuwisto-zwrotne do pierwszego wyczuwalnego oporu. Po opracowaniu ⅓ części koronowej, ponownie udrożniono kanały za pomocą pilników C ISO 10. Po każdym cyklu, narzędzia czyszczono gąbką z resztek i opiłków. Wykonano 3-4 cykle pracy do uzyskania pełnej długości roboczej. Po poszerzeniu kanały korzeniowe płukano według następującego protokołu: 5,25% podchloryn sodu 1 minuta, 5 ml/kanał, 40% kwas cytrynowy 1 minuta, 5 ml/kanał, 5,25% podchloryn sodu 1 minuta, 5 ml/kanał, 40% kwas cytrynowy 1 minuta, 5 ml/kanał, 5,25% podchloryn sodu 2 minuty, 10 ml/kanał. Następnie kanały korzeniowe obficie przepłukano wodą destylowaną (5ml/kanał), po czym korzenie poprzecznie nacięto separatorem z obustronnym nasypem diamentowym przy ciągłym chłodzeniu wodno-powietrznym oraz rozłupano dłutkiem tak, aby powstały trzy równe odcinki (wierzchołkowy, środkowy i koronowy), (Ryc.1a, b). Przekroje poprzeczne poddano analizie pod mikroskopem Zeiss OPMI Pico (Zeiss, Niemcy) w powiększeniu 10-krotnym. Dokonano dwóch niezależnych obserwacji i pomiarów przez dwóch obserwatorów. Jesli nie uzyskano zgodnej oceny, ponowną analizę przeprowadzono wspólnie. Do oceny kształtu przekroju poprzecznego kanału posłużono się następującą skalą: A kanał okrągły, B kanał owalny, C kanał nieregularny. Do oceny jakości opracowania kanałów korzeniowych zastosowano następującą skalę: 1 kanał czysty nie ma resztek i opiłków, 2 kanał zanieczyszczony opiłkami zębiny, 3 kanał zanieczyszczony resztkami miazgi. Dane zapisano w specjalnej bazie danych i poddano analizie statystycznej za pomocą analizy wariancji Post-hoc Duncana oraz testu wskaźnika struktury. WYNIKI W kanałach o okrągłym przekroju poprzecznym uzyskano wszystkimi badanymi systemami narzędzi kanały w pełni oczyszczone (p=0,00). W kanałach owalnych i o nieregularnym przekroju poprzecznym najbardziej korzystne rezultaty osiągnięto narzędzia- Tab. I. Jakość opracowania kanałów korzeniowych narzędziami Mtwo w zależności od części korzenia oraz od kształtu przekroju poprzecznego kanału. Część korzenia Wierzchołkowa Środkowa Komorowa Kształt przekroju poprzecznego Jakość opracowania kanału korzeniowego 1 czyste światło kanału 2 opiłki zębiny 3 resztki miazgi Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Razem 41 (91,11%) 4 (8,89%) 0 478

4 Ryc. 1. Przygotowanie próbki do badania: a) nacięcie korzenia, b) korzeń po rozłupaniu. mi Reciproc 25 oraz Mtwo, a najmniej narzędziami WaveOne Primary (p=0,033). Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie między grupami 1 i 2 (narzędzia Mtwo oraz Reciproc 25). W części wierzchołkowej badanych kanałów korzeniowych, najlepsze wyniki uzyskano narzędziami Reciproc % czystych przekrojów kanałów. W części środkowej najlepsze rezultaty osiągnięto za pomocą narzędzi Reciproc 25 oraz Mtwo (93,33% czystych przekrojów poprzecznych, 6,67% z opiłkami zębiny), a gorsze narzędziami WaveOne Primary (60% przekrojów czystych, 26,67% z opiłkami zębiny, 8,89% z resztkami miazgi) p=0,016. W części koronowej największy odsetek w pełni oczyszczonych kanałów uzyskano narzędziami Mtwo (100% próbek bez zanieczyszczeń) a najmniejszy narzędziami WaveOne Primary (46,67% próbek czystych, 40% z opiłkami zębiny, 8,89% z resztkami miazgi), (p=0,0005). W grupie 1, w której zastosowano narzędzia Mtwo, uzyskano 91,11% próbek bez zanieczysz- czeń, a 8,89% kanałów z pozostawionymi opiłkami zębiny. Opiłki zaobserwowano w części środkowej (6,67%) i wierzchołkowej (2,22%) w kanałach o owalnym i nieregularnym przekroju poprzecznym. W grupie 2, w wyniku opracowania narzędziami Reciproc 25, uzyskano 93,33% próbek bez zanieczyszczeń. W trzech próbkach (6,67%) odnotowano pozostawione opiłki zębiny w dwóch próbkach w kanałach nieregularnych, a w jednej próbce w kanale owalnym. Opiłki występowały w części środkowej (jedna próbka) i koronowej (dwie próbki). W grupie 3 (narzędzia ProTaper F2) kanały korzeniowe w pełni oczyszczono w 80% przypadków. W 20% przypadków występowały opiłki zębiny, które stwierdzono w kanałach owalnych oraz o nieregularnym przekroju poprzecznym, niezależnie od części korzenia. W grupie 4 (narzędzia Wave- One Primary) uzyskano 57,78% próbek opracowanych bez pozostawionych zanieczyszczeń, 28,89% z opiłkami zębiny, 13,33% z resztkami miazgi. Zanieczyszczenia zauważono we wszystkich częściach korzeni kanałów o owalnym i nieregularnym przekroju poprzecznym. Tab. II. Jakość opracowania kanałów korzeniowych narzędziami Reciproc 25 w zależności od części korzenia oraz od kształtu przekroju poprzecznego kanału. Część korzenia Wierzchołkowa Środkowa Komorowa Kształt przekroju poprzecznego Jakość opracowania kanału korzeniowego 1 - czyste światło kanału 2 opiłki zębiny 3 resztki miazgi Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Razem 42 (93,33%) 3 (6,67%) 0 479

5 Wyniki zebrano w tabelach I-IV oraz na rycinach 2-4. Ryc. 2. Jakość opracowania kanałów korzeniowych w zależności od badanych narzędzi. Ryc. 3. Procentowy udział jakości opracowania owalnych kanałów korzeniowych badanymi narzędziami. Ryc. 4. Procentowy udział jakości opracowania nieregularnych kanałów korzeniowych badanymi narzędziami. DYSKUSJA Endodoncja jest niezwykle postępową dziedziną stomatologii stale konstruuje się nowe narzędzia i urządzenia ułatwiające pracę lekarzy dentystów. Każda nowość na rynku powinna teoretycznie mieć mniej wad od swego pierwowzoru. Jednocześnie obserwuje się ciągły proces upraszczania procedur. Narzędzia recyprokalne stanowią taką próbę uproszczenia zabiegów endodontycznych przez ograniczenie niezbędnego instrumentarium. Opracowanie kanału korzeniowego jednym narzędziem niesie ze sobą wiele korzyści: znaczną poprawę ergonomii, mniejszy koszt zakupu narzędzi, eliminację problemów związanych ze sterylizacją niklowo-tytanowych narzędzi endodontycznych (wystarcza jedno narzędzie jednorazowe), (5). Niestety koncepcja endodoncji pojedynczego narzędzia nie jest możliwa do zrealizowania za pomocą narzędzi rotacyjnych, głównie ze względu na ich tendencję do złamań. Złamanie narzędzi następuje wskutek nadmiernego zgięcia lub skręcenia, które po przekroczeniu granicy elastyczności doprowadzają do trwałego odkształcenia i rozerwania materiału (3). Do złamania, będącego skutkiem nadmiernego zgięcia narzędzia, dochodzi w trakcie opracowywania kanałów zakrzywionych. Z kolei złamanie przez skręcenie występuje wówczas, gdy fragment narzędzia ulega zaklinowaniu w kanale, a reszta wykonuje jeszcze częściowy obrót (3). Ze względu na tzw. pamięć kształtu, ocena zużycia narzędzi niklowo-tytanowych jest utrudniona, gdyż po niewielkim odkształceniu narzędzia przyjmują swój pierwotny kształt. W ten sposób narzędzia mimo mikropęknięć i wewnętrznych odkształceń mogą pozornie 480

6 Ryc. 5. Przykładowe przekroje poprzeczne kanałów korzeniowych opracowanych narzędziami Mtwo: a) kanał czysty, b) kanał zanieczyszczony opiłkami zębiny. Ryc. 7. Przykładowe przekroje poprzeczne kanałów korzeniowych opracowanych narzędziami ProTaper F2: a) kanał czysty, b) kanał zanieczyszczony opiłkami zębiny. Ryc. 6. Przykładowe przekroje poprzeczne kanałów korzeniowych opracowanych narzędziami Reciproc 25: a) kanał czysty, b) kanał zanieczyszczony opiłkami zębiny. Ryc. 8. Przykładowe przekroje poprzeczne kanałów korzeniowych opracowanych narzędziami WaveOne Primary: a) kanał czysty, b) kanał zanieczyszczony resztkami miazgi. wyglądać na niezużyte. Realizacja założeń koncepcji opracowania kanału jednym narzędziem jest możliwa dzięki ruchowi recyprokalnemu i stanowi kolejny etap ciągłego rozwoju technologicz- nego, mającego na celu eliminację wad stosowanych dotychczas narzędzi i procedur. Ruch recyprokalny minimalizuje możliwość zaklinowania i złamania się narzędzia, więc mogą one dłużej i intensywniej pracować w kanale (9). Z badań You i wsp. wynika, iż wykonując ruchy recyprokalne, można bezpieczne opracować aż do sześciu zakrzywionych kanałów jednym narzędziem ProTaper F2 (10). Ghassan Yared publikując swój artykuł na temat pracy recyprokalnej, zwrócił również uwagę na ograniczenia tej metody: krzywizny o małym promieniu, czy też nieregularności w budowie kanałów (5). De-Deus i wsp. stwierdzili w swoich badaniach, że skuteczna in- 481

7 Tab. III. Jakość opracowania kanałów korzeniowych narzędziem ProTaper F2 w zależności od części korzenia oraz od kształtu przekroju poprzecznego kanału. Część korzenia Wierzchołkowa Środkowa Komorowa Kształt przekroju poprzecznego Jakość opracowania kanału korzeniowego 1 czyste światło kanału 2 opiłki zębiny 3 resztki miazgi Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Razem 36 (80%) 9 (20%) 0 (0%) Tab. IV. Jakość opracowania kanałów korzeniowych narzędziami WaveOne Primary w zależności od części korzenia oraz od kształtu przekroju poprzecznego kanału. Część korzenia Wierzchołkowa Środkowa Komorowa Kształt przekroju poprzecznego Jakość opracowania kanału korzeniowego 1 czyste światło kanału 2 opiłki zębiny 3 resztki miazgi Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Okrągły Owalny Nieregularny Razem 26 (57,78%) 13 (28,89%) 6 (13,33%) strumentacja kanałów owalnych nie jest możliwa do osiągnięcia narzędziami ProTaper F2 (techniką Yareda), (11). Niniejsze badanie pozwala również na stwierdzenie, że stosowanie techniki Yareda narzędziami ProTaper F2 nie powinno być zalecane w kanałach owalnych i nieregularnych. Nowe narzędzia Reciproc oraz WaveOne stanowią rozwinięcie idei Yareda. Oba systemy narzędzi cechuje podobna koncepcja: są lewoskrętne, wykonane ze stopu M-wire, mają dodatni kąt skrawania. Z badań Grande i wsp. wynika, iż dodatni kąt skrawania w narzędziach wykonujących ruch recyprokalny, umożliwia skuteczniejsze doczyszczenie zachyłków w kanałach korzeniowych (12). Wyniki niniejszego badania również potwierdzają to spostrzeżenie, ale z wyłączeniem narzędzi WaveOne. Paradoksalnie, narzędzia WaveOne wykazały się mniejszą skutecznością w opracowaniu kanałów owalnych i nieregularnych wobec swojego protoplasty narzędzi ProTaper F2. Najlepsze wyniki osiągnięto narzędziami Reciproc 25 oraz Mtwo. Uzyskane wyniki prawdopodobnie są skutkiem zbliżonego kształtu przekroju poprzecznego (z dodatnim kątem skrawania) narzędzi Reciproc i Mtwo. Jest to zgodne z obserwacjami autorów w poprzednich badaniach i z pracami ElAyouti (2, 13, 14). Narzędzia Reciproc 25 mają bardziej agresywną charakterystykę skrawania zębiny i podobnie do narzędzi Mtwo szybciej, i wydajniej zagłębiają się w kanał korzeniowy, niż bardziej pasywne narzędzia ProTaper F2, i WaveOne Primary. Taka aktywna charakterystyka pracy narzędzi sprzyja być może wydajniejszej pracy ruchami szczotkującymi, co pozwala na uzyskanie lepszych wyników w kanałach owalnych i nieregularnych. 482

8 WNIOSKI 1. Kanały korzeniowe o okrągłym przekroju poprzecznym zostały prawidłowo opracowane wszystkimi badanymi systemami narzędzi (p = 0,00). 2. Kanały o owalnym i nieregularnym kształcie przekroju poprzecznego najgorzej opracowano narzędziami WaveOne Primary (p = 0,033). 3. Narzędziami Reciproc 25 uzyskano najlepsze wyniki w części wierzchołkowej kanałów korzeniowych (p = 0,016). 4. W części środkowej najlepsze wyniki osiągnięto narzędziami Mtwo oraz Reciproc 25 (p = 0,14). 5. W części koronowej najlepsze wyniki osiągnięto narzędziami Mtwo (p = 0,07). 5. Niezależnie od kształtu przekroju poprzecznego oraz części korzenia zęba, najlepsze rezultaty osiągnięto stosując narzędzia Mtwo oraz Reciproc 25 (p = 0,031). PIŚMIENNICTWO 1. Friedman S., Abitbol S., Lawrence H. P.: Treatment outcome in endodontics: The Toronto study. Phase 1: initial treatment. J. Endod., 2003; 29, 12: Wilkoński W., Zbożeń J., Zbożeń T., Jamróz-Wilkońska L.: Porównanie opracowania kanałów korzeniowych za pomocą systemów rotacyjnych Mtwo i Endo- Wave oraz nowego systemu SAF badanie in vitro. Mag Stom. 2010; 222, 11: Martins R. de C., Bahia M. G., Buono V. T.: Geometric and dimensional characteristics of simulated curved canals prepared with protaper instruments. J. Appl. Oral Sci. 2010; 18, 1: Sonntag D., Peters O. A.: Effect of prion decontamination protocols on nickel-titanium rotary surfaces. J. Endod. 2007; 33, 4: Epub. 2007; Feb Yared G.: Canal preparation using only one Ni-Ti rotary instrument: preliminary observations. Int. Endod. J. 2008; 41, 4 : Epub. 2007; Dec Hilfer P. B., Bergeron B. E., Mayerchak M. J., Roberts H. W., Jeansonne B. G.: Multiple autoclave cycle effects on cyclic fatigue of nickel-titanium rotary files produced by new manufacturing methods. J. Endod. 2011; 37, 1: Valois C. R., Silva L. P., Azevedo R. B.: Multiple autoclave cycles affect the surface of rotary nickel-titanium files: an atomic force microscopy study. J. Endod. 2008; 34, 7: O Hoy P. Y., Messer H. H., Palamara J. E.: The effect of cleaning procedures on fracture properties and corrosion of NiTi files. Int. Endod. J. 2003; 36, 11: De-Deus G., Moreira E. J., Lopes H. P., Elias C. N.: Extended cyclic fatigue life of F2 ProTaper instruments used in reciprocating movement. Int. Endod. J. 2010; 43, 12: You S. Y., Bae K. S., Baek S. H., Kum K. Y., Shon W. J., Lee W.: Lifespan of one nickel-titanium rotary file with reciprocating motion in curved root canals. J. Endod. 2010; 36, 12: De-Deus G., Barino B., Zamolyi R. Q., Souza E., Fonseca A. Jr, Fidel S., Fidel R. A.: Suboptimal debridement quality produced by the single-file F2 Pro- Taper technique in oval-shaped canals. J. Endod. 2010; 36, 11: Epub. 2010; Sep Grande N. M., Plotino G., Butti A., Messina F., Pameijer C. H., Somma F.: Cross-sectional analysis of root canals prepared with NiTi rotary instruments and stainless steel reciprocating files. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 2007; 103,1: Epub. 2006; Apr Wilkoński W., Jamróz-Wilkońska L., Krupiński J., Opiła J.: Analiza porównawcza jakości opracowania kanałów korzeniowych za pomocą systemów rotacyjnych ProTaper i Mtwo oraz systemu recyprokalnego Reciproc badanie in vitro. Por. Stomat. 2011; 9: El Ayouti A. i wsp.: Efficacy of rotary instruments with greater taper in preparing oval root canals. Int. Endod. J. 2008; 41, 12: Adres do korespondencji: Wojciech Wilkoński Prywatny Gabinet Stomatologiczny Wadowice ul. Topolowa 14 tel.: 48 (33) wilkonski@onet.eu Pracę nadesłano: r. Przyjęto do druku: r. 483