Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Kierunek: Socjologia.

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Kierunek: Socjologia Magdalena Daniluk Numer albumu 20795 Wpływ wsparcia społecznego pochodzącego od rodziny i związków partnerskich na subiektywną ocenę stanu zdrowia. Analiza na przykładzie mieszkańców dzielnicy Warszawa Praga Południe Praca magisterska przygotowana pod kierunkiem dr Krzysztofa Puchalskiego Warszawa 2009

STRESZCZENIE... 4 WSTĘP... 5 1. RODZINA, ZWIĄZKI ORAZ SAMOTNOŚĆ... 6 1.1. PRZEMIANY RODZINY... 6 1.2. KOHABITACJA... 8 1.3. INNE FORMY ZWIĄZKÓW PARTNERSKICH... 10 1.3.1. LAT I DINKS... 10 1.3.2. PARY HOMOSEKSUALNE W RELACJACH PARTNERSKICH... 11 1.4. HIPOTEZY DOTYCZĄCE PRZYSZŁOŚCI RODZINY... 12 1.5. SAMOTNOŚĆ... 13 1.5.1. SINGLE... 16 1.5.2. KONSEKWENCJE SAMOTNOŚCI... 17 1.5.3. SAMOTNOŚĆ W STARSZYM WIEKU... 19 2. WSPARCIE SPOŁECZNE... 20 2.1. POJĘCIE I KONCEPCJE WSPARCIA SPOŁECZNEGO... 22 2.2. WPŁYW WSPARCIA SPOŁECZNEGO NA ZDROWIE... 29 2.2.1. EMOCJE A ZDROWIE... 30 2.2.2.KONCEPCJE WYJAŚNIAJĄCE WPŁYW WSPARCIA NA ZDROWIE... 34 2.2.3. WNIOSKI Z BADAŃ DOTYCZĄCYCH WPŁYWU WSPARCIA NA ZDROWIE... 35 2.2.4. WPŁYW WSPARCIA NA ZDROWIE A STAN CYWILNY I PŁEĆ... 38 2.2.5. KONSEKWENCJE ZDROWOTNE SAMOTNOŚCI... 42 3. ZDROWIE POLAKÓW, RODZINA I SATYSFAKCJA W ZWIĄZKACH W WYNIKACH BADAŃ POPULACYJNYCH... 44 3.2. RODZINA, STAN CYWILNY A ZDROWIE... 46 4. STATUS RODZINNY A STAN ZDROWIA. ANALIZA WYNIKÓW BADANIA MIESZKAŃCÓW DZIELNICY WARSZAWA PRAGA PD.... 50 CZĘŚĆ PIERWSZA... 51 4.2.1. CHARAKTERYSTYKA STANU CYWILNEGO I FUNKCJONOWANIA W ZWIĄZKACH... 52 4.2.2. SPECYFIKA POSZCZEGÓLNYCH GRUP WIEKOWYCH RESPONDENTÓW... 55 4.3. STAN CYWILNY A ZDROWIE... 57 4.4. PODSUMOWANIE CZĘŚCI PIERWSZEJ... 59 CZĘŚĆ DRUGA... 63 4.5. OCZEKIWANE WSPARCIE A PŁEĆ... 63 4.6. OCZEKIWANE WSPARCIE A WIEK... 65 4.7. OCZEKIWANE WSPARCIE A STATUS RODZINNY/PARTNERSKI... 70 4.8. PODSUMOWANIE CZĘŚCI DRUGIEJ... 75 5. WNIOSKI PODSUMOWUJĄCE CAŁOŚĆ BADANIA... 77 2

BIBLIOGRAFIA... 78 SPIS TABEL... 82 SPIS RYSUNKÓW... 83 KWESTIONARIUSZ WYWIADU... 83 3

Streszczenie Praca poświęcona jest zagadnieniom związanym z subiektywną oceną stanu zdrowia w odniesieniu do sytuacji rodzinnej, relacji małżeńskich oraz partnerskich jak również do niepokojącego rozmiarami zjawiska samotności. Ujęcie to zostało wzbogacone o kwestie wsparcia społecznego i jego roli dla jednostki w ujęciu wpływu na zdrowie zarówno w wymiarze medycznym jak i emocjonalnym. Część empiryczną stanowią wyniki badania zatytułowanego Co myślą o zdrowiu mieszkańcy dzielnicy Warszawa Praga Południe?. Badanie zostało zrealizowane techniką wywiadu kwestionariuszowego wiosną 2009 r. wśród 305 dorosłych mieszkańców dzielnicy Warszawa Praga Południe. Dobór próby do badania miał charakter celowy i odbywał się metodą kuli śnieżnej, przy kontroli struktury wykształcenia oraz płci. Słowa kluczowe: Zdrowie; Związki; Wsparcie; Samotność. 4

Wstęp W mojej pracy chciałabym zająć się wpływem bycia z związku (małżeńskim, partnerskim itp. niezależnie od jego typu) lub samotności na sposób oceniania własnego zdrowia. Z tego też powodu zainteresowały mnie w tym ujęciu zagadnienia związane z wpływem wsparcia społecznego (w szczególności w odniesieniu do relacji partnerskich) na poczucie dobrostanu i ocenę własnego zdrowia. W mojej pracy chciałabym przedstawić jak najszerszą perspektywę tego zjawiska. W części badawczej przedstawię wyniki badania przeprowadzonego w Warszawie na Pradze Południe, w którym poszukiwałam odpowiedzi na pytanie czy i w jaki sposób stan cywilny czy też bycie w związkach determinuje oceny zdrowia respondentów. Pierwszy rozdział mojej pracy chciałabym poświęcić na przegląd dotychczasowych, koncepcji, teorii i badań wykonywanych w zakresie rodziny, związków, zdrowia i jego oceny. W tej części chciałabym przybliżyć informacje związane z tematem rodziny jak również różnymi spojrzeniami na związki partnerskie. Bardzo istotnymi w tej części są dla mnie zagadnienia oscylujące wokół zjawiska samotności, jej determinant i konsekwencji dla zdrowia oraz dobrostanu jednostki. Rozdział drugi poświęciłam na dogłębną analizę wsparcia społecznego oraz jego wpływu na jednostkę, ze szczególnym uwzględnieniem oceny zdrowia jednostki zarówno w wymiarze biomedycznym jak również emocjonalnym. W rozdziale trzecim przedstawiam wyniki dotychczas przeprowadzanych badań dotyczących stanu zdrowia i jego oceny przez Polaków. W rozdziale czwartym, który jest częścią badawczą chciałabym podzielić się wynikami i wnioskami płynącymi z przeprowadzonego badania. Interesują mnie przede wszystkim czynniki, które determinują subiektywną ocenę zdrowia respondentów, jak również zmienne, które różnicują poszczególne grupy ze szczególnym naciskiem na wiek i płeć. 5

1. Rodzina, związki oraz samotność W ostatnich latach znaczenie rodziny zmienia się istotnie. Choć instytucja rodziny jest jedną z najstarszych, jej kształt i sposób funkcjonowania zmienia się na przestrzeni czasu. Czy ma to wpływ na zdrowie lub jego ocenę? Prawdopodobnie tak. Warto zatem przyjrzeć się dokładniej, jakie zmiany zachodzą w obszarze życia rodzinnego i jak to wpływa na jednostki w perspektywie czasu. 1.1. Przemiany rodziny Należy zatem rozważania na temat rodziny rozpocząć od form charakterystycznych dla społeczeństwa tradycyjnego, gdzie podstawą więzi były uwarunkowania ekonomiczne i wspólnota życia. Okres modernizacji przyniósł istotną zmianę - wyłoniła się w tym czasie rodzina industrialna, w której mężczyzna jest jedynym żywicielem rodziny, a kobieta zajmuje się prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci. Kolejne zmiany i upływający czas prowadzą do kolejnej metamorfozy rodziny, która stopniowo staje się coraz mniejsza - rodzina nuklearna. Tym samym można mówić o przejściu od instytucji rodziny wzniesionej ponad jednostkę, do konstruktów, które mogą być realizowane w wielu różnych wariantach, od całości jaką jest rodzina, do indywidualizmu jednostki 1. Coraz częściej tak naprawdę używa się terminu rodziny a nie rodzina ze względu na zróżnicowanie jej kształtu i funkcji w odniesieniu do klasy społecznej, grupy etnicznej, regionu świata, typu kultury, religii czy preferencji osobistych 2. Tradycyjne reguły i wskazówki dotyczące relacji partnerskich w wielu sytuacjach są już nieaktualne. Jednostka obecnie staje przed wyborem wśród niemal nieskończonej ilości sposobów organizacji własnego życia i stylu funkcjonowania. Generalnie można wyróżnić trzy typy związków małżeńskich: 1. Zwyczajowe (religijne, świeckie) - charakterystyczny dla małych i zamkniętych społeczeństw; 2. Formalne - określane przez prawo, gwarantujące im zabezpieczenia formalne; 3. Kohabitacyjne 3. 1 Krystyna Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko- rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Wydawnictwo Nomos 2002 s. 50-53 2 Krystyna Slany, Definicje pojęć małżeństwo i rodzina w obliczu pojawienia się alternatywnych form życia małżeńsko- rodzinnego. Małżeństwo i rodzina nr 4 (4) 2002 s. 3 3 Krystyna Slany, Definicje, op. cit., s. 4 6

Wybór drogi życiowej, w którą wpisany jest związek małżeński nie jest już koniecznością ani obowiązkiem, jego zawarcie nie ma już tak silnej determinanty ekonomicznej. Z jednej strony ta możliwość swobodnego wyboru jest źródłem wolności, a z drugiej strony źródłem dodatkowego stresu i napięć. Dzieje się tak ze względu na fakt, iż wartości mające wcześniej swoją jasną i klarowną hierarchię zmieniają aktualnie swoje położenie w wykazie priorytetów w zależności od sposobu podejścia każdej jednostki. Także w odniesieniu do budowania bliższych relacji z innymi ludźmi przekłada się to na zmianę akcentów, przychylając się do stanowiska nastawionego bardzo silnie na indywidualność i niezależność. Nadal dla ludzi instytucja małżeństwa jest bardzo ważna, bo pomimo zwiększonej ilości rozwodów widoczna jest również tendencja do ponownego wchodzenia w kolejny związek małżeński (40% wszystkich małżeństw w Wielkiej Brytanii) 4. Różnica najistotniejsza będzie polegała zatem na problemie związanym z trwałością związków i fundamentach, które mają ludzi ze sobą zespalać. Istnieje wiele kwestii trudnych do wyjaśnienia ale widocznych w naszym społeczeństwie. Z jednej strony mamy wyraźny kryzys dotychczasowego kształtu i charakteru rodziny, z drugiej strony nie zmniejsza się potrzeba ludzi do wchodzenia w związki (mają one po prostu inny charakter). Relacje między kobietą a mężczyzną coraz silniej charakteryzują się chęcią tworzenia wspólnoty, aczkolwiek cementem zespalającym taką komórkę społeczną przestaje być ślub. Bardziej aktualnym pojęciem jest mówienie i rozpatrywanie relacji damsko męskich w kategoriach angażowania się i zrywania związków. Zatem coraz mniej ludzi decyduje się na małżeństwo, nie rezygnując tym samym z mieszkania razem i wspólnego wychowywania dzieci. Odsetek takich właśnie par w Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich czterdziestu lat wzrósł o 400% 5. Niemniej jednak wyraźnie wskazuje się na fakt, iż związki takie w porównaniu do małżeństwa są mniej trwałe - prawdopodobieństwo rozpadu takiego związku jest czterokrotnie wyższe niż w przypadku małżeństwa. Współcześnie uznaje się również taką relację jako etap próbny przed podjęciem ostatecznej decyzji o ślubie. Różnica w stosunku do lat ubiegłych polega na tym, iż okres trwania takiej relacji wydłuża się, często również przeradza się w alternatywę względem związku małżeńskiego. Widoczna jest także wyraźnie różnica pomiędzy starszymi pokoleniami a młodszymi w sposobie postrzegania roli związku. Tak też okazuje się, że dla ludzi starszych znajdujących się z związkach małżeńskich rola ta oscyluje wokół poczucia obowiązku i powinności związanych z rolą żony lub męża, matki lub ojca, podczas gdy dla młodszych pokoleń znaczenie to 4 Anthony Giddens, Socjologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 s. 203 5 Anthony Giddens, op. cit. s. 211 7

zmierza zdecydowanie w kierunku dobrowolności wchodzenia w taką relację z partnerem lub partnerką i możliwości rozwijania się w wybranych przez siebie kierunkach. Podsumowując, nie można mówić o rozpadzie rodziny i układów partnerskich opartych o związek małżeński. Formy te przechodzą głęboką metamorfozę i nie sposób jeszcze precyzować, jaki ostatecznie kształt one przyjmą (pomimo tego, iż modelem preferowanym stereotypowo w Polsce jest układ rodzina praca religia, który determinuje tradycjonalne podejście zwłaszcza do małżeństwa i rodziny 6 ). 1.2. Kohabitacja Najbardziej popularną jak do tej pory formą związku poza małżeństwem jest kohabitacja, która oznacza wspólne życie partnerów ale bez zawierania związku małżeńskiego (niejednokrotnie można przeczytać, że różnicą pomiędzy związkiem małżeńskim a kohabitacją jest zmiana pytania padającego wśród partnerów z czy wyjdziesz za mnie na czy zamieszkasz ze mną 7 ). Zatem taka forma związku, choć na pierwszy rzut oka bardzo przypomina małżeństwo, nie charakteryzuje się jak ono formalizacją tej relacji. W Polsce po raz pierwszy można było mówić powszechnie o zjawisku kohabitacji od 2002 roku, kiedy to zmieniła się sama definicja rodziny. Według Narodowego Spisu Powszechnego w tymże roku odsetek kohabitujących był bardzo nieznaczny, aczkolwiek za przyczynę takiego stanu rzeczy przyjmuje się niedokładność tego badania, które nie precyzowało kwestii zawieranych związków po rozwodzie, czy też zgonie współmałżonka. Przyjmuje się, iż spadkowi współczynnika zawierania małżeństw towarzyszy zazwyczaj wzrost zainteresowania kohabitacją. Za powód, dla którego badania w 2002 roku nie ujawniły prawdziwej skali kohabitacji w Polsce uznano: błędy metodologiczne dotyczące precyzji kwestionariuszy, niechęć społeczeństwa do ujawniania faktu kohabitowania (m.in. względy religijne, społeczne, obyczajowe, w tym systemy uznawanych wartości - według badania EVS Europejskie Systemy Wartości dla 90% Polaków rodzina jest najważniejszą wartością w osobistej hierarchii) 8. 6 J. Poleszczuk, Rodzina, małżeństwo i prokreacja: racjonalizacja strategii reprodukcyjnych. w: A. Jasińska- Kania, M. Marody (red.) Polacy wśród Europejczyków. Wartości społeczeństwa polskiego na tle innych krajów europejskich. Warszawa 2002: Scholar, s. 277 7 Krystyna Slany, Małgorzata Ślusarczyk, O wspólnym mieszkaniu przed ślubem, www.files.beczka.net 2008-12-28 8 J. Poleszczuk, op. cit., s. 266. 8

Można wyróżnić także cechy charakterystyczne dla kohabitantów w Polsce, są nimi: Kobiety częściej niż mężczyźni kohabitaują w młodszym wieku (do 29 lat), u mężczyzn odsetek kohabitujących wzrasta po trzydziestym roku życia; Zauważalna jest także różnica w poziomie wykształcenia, bo ponad połowa kohabitujących ma co najmniej średnie wykształcenie (w tym wyższe posiada 12%); Ponad dwukrotnie więcej jest osób kohabitujących w miastach niż na wsi; Najwyższe natężenie związków kohabitacyjnych zauważalne jest w północnej i północno - zachodniej części Polski, najniższe na ścianie wschodniej; Wyróżniono również trzy teorie, które mają tłumaczyć nasilenie kohabitacji od lat 60. minionego stulecia: 1. Teoria neoklasyczna - kohabitacja jako wynik wzrostu niezależności ekonomicznej kobiet - lepiej wykształcone i niezależne kobiety będą wybierały taki właśnie typ związku; 2. Relatywna ekonomiczna teoria deprywacji - kohabitacja w tym ujęciu jest wstępnym etapem przedmałżeńskim (charakterystyczna dla grup o niższych dochodach, z mniejszą stabilnością zawodową lub dla tych, którzy nie dopasowali jeszcze dochodów do aspiracji konsumpcyjnych); 3. Teoria idealizacyjna - kohabitacja wynika z systemów wartości powiązanych z zaawansowaniem rozwoju edukacji (czynniki wykształcenia i wysokiej autonomii jednostek, symetrii relacji płciowych). Zjawisko to podlega dyfuzji kulturowej rozprzestrzeniającej się na wszystkie grupy i klasy społeczne 9. Obecnie jednak najbardziej popularną teorią dotyczącą rodziny i dzietności jest Teoria Drugiego Przejścia Demograficznego, autorstwa m.in. van de Kaa, Lesthaeghe (choć jest ona często traktowana jako kontynuacja teorii pierwszego przejścia demograficznego). Teoria ta mówi, że Europa wkroczyła w latach 60' w nową fazę rozwoju demograficznego, co ma swój wyraz w swoistej rewolucji życia rodzinnego i małżeńskiego. Zmiany te mają podłoże w indywidualizacji życia jednostek, co nieuchronnie prowadzi do osłabienia zaangażowania w wartości związane z rodziną tradycyjną i wysoką płodnością. Poza kwestiami związanymi ze zmianą podejścia ludzi akcentuje również zmiany instytucjonalne (rynek mieszkań, pomoc socjalna, itp.), które w fazie kryzysu oddziałują negatywnie na decyzję o zakładaniu rodziny i prokreację. Zmiany te generują kolejne modyfikacje i pojawienie się silniejszych niż do tej pory mobilizacji do podnoszenia standardu życia, zapewnienia w pierwszej kolejności 9 Krystyna Slany, Alternatywne formy, op. cit., s. 60-66 9

bezpieczeństwa ekonomicznego, uzyskania lepszego wykształcenia oraz wygenerowania w mentalności jednostek skłonności do większej elastyczności i mobilności przestrzennej. Powyższe zmiany wywołały następujące konsekwencje: Zmniejszenie znaczenia małżeństwa na korzyść kohabitacji; Przejście od modelu dziecko z rodzicami na rodzice z dzieckiem (od zapobiegawczej antykoncepcji do świadomej prokreacji); Przejście od homogenicznych rodzin do form bardziej zróżnicowanych 10. Choć wydawałoby się, że związki kohabitacyjne nie przynoszą negatywnych zmian należy bezwzględnie pamiętać również o tym, iż są one zdecydowanie mniej trwałe i bardziej podatne na rozpad a niżeli związki małżeńskie. Problemem jest również fakt, iż wskaźniki urodzeń dzieci w związkach kohabitacyjnych są mniejsze niż w związkach małżeńskich, co nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń i prowadzi do starzenia się populacji generalnej. Co dalej za tym idzie, wiek zawierania małżeństw stale przesuwa się i prognozy przewidują, iż w stosunkowo niedługim czasie sięgnie 40 roku życia (aktualnie 28 lat dla kobiet i 30 lat dla mężczyzn). Może to mieć istotny wpływ nie tyle na chęć, co możliwość posiadania dzieci w przyszłości dla par, które tak późno zdecydują się na budowanie własnej rodziny 11. 1.3. Inne formy związków partnerskich Przyjmuje się, iż kohabitacja jest coraz bardziej popularną formą związku pomiędzy kobietą a mężczyzną - niewątpliwie najpopularniejszą jeśli weźmiemy pod uwagę związki nieformalne. Związki partnerskie mogą przyjmować różne formy, dlatego też poniżej chciałabym przedstawić kilka spośród nich, aby tym pełniej pokazać zróżnicowanie relacji pomiędzy partnerami, ich rolami i celami życiowymi. 1.3.1. LAT i DINKS Dość popularną formą (poza kohabitacją) bycia razem jest również LAT (Living Apart Together), dla której charakterystyczne jest to, iż partnerzy pomimo bliskiej relacji nie mieszkają ze sobą. Nie należy zapominać również, że pewnych zmian nie sposób nie dostrzegać, a wpływ ich jest znaczący na kształt i formę związków. Tymi czynnikami są przede wszystkim: 10 Krystyna Slany, Alternatywne formy, op. cit., s. 66-69 11 Krystyna Slany Alternatywne formy, op. cit., s. 73-74 10

Zmiana pozycji kobiet w społeczeństwie (rewolucja informatyczna generująca zapotrzebowanie na rynku usług - sprzyjający kobietom trend tworzący zapotrzebowanie rynku na pracę nie opierającą się, jak w przypadku rewolucji naukowo technicznej, na sile czysto fizycznej 12 ). Nieco ponad połowa ludzkości to kobiety. Światowy system ekonomiczny nie jest w stanie funkcjonować sprawnie jeśli z rynku pracy zniknie połowa ludzi dotychczas w nim obecna. Istotnymi były także działania podejmowane przez ruchy feministyczne, które w efekcie doprowadziły do równego traktowania kobiet i mężczyzn oraz zapewniania im analogicznych warunków pracy i stawek wynagrodzenia. Stan ten nie jest jeszcze doskonały, ponieważ do dziś występują różnice pomiędzy sposobem traktowania i wynagradzania kobiet i mężczyzn. Nie mniej jednak jest to olbrzymi krok naprzód, który tak czy inaczej kobiety zawdzięczają feministkom, które to przecierały pierwsze szlaki ku równouprawnieniu; Rozwój antykoncepcji - który pozwala na drastyczne ograniczenie niechcianych ciąż oraz kontrolowane planowanie rodziny oraz momentu przyjścia na świat dzieci 13. Zmieniło się istotnie również myślenie o małżeństwie i jego ekonomiczny charakter obecnie jest już zdecydowanie mniej popularny. Podobnie zmianie uległa rola i znaczenie dzieci. O ile wcześniej o bogactwie rodziny świadczyła ilość dzieci, o tyle aktualnie istotna jest ich tzw. jakość, która odnosi się przede wszystkim do rzetelności ich wykształcenia, rozwijania dodatkowych umiejętności, znajomości jeżyków obcych etc. Nie bez powodu zatem coraz bardziej dostrzegalne są pary, które świadomie nie decydują się na posiadanie własnych dzieci tzw. DINKS (Double Income No Kids). Pary takie są zainteresowane inwestycją w rozwój własny a nie dzieci - w tym też upatruje się przyczyn decyzji o bezdzietności. 12 Krystyna Slany, Alternatywne formy, op. cit., s. 87-88 13 Krystyna Slany, Małgorzata Ślusarczyk, op. cit. 11

1.3.2. Pary homoseksualne w relacjach partnerskich Ciekawym przykładem związków zawieranych pomiędzy ludźmi są pary lesbijskie i gejowskie. Są one przykładem tworzenia relacji bez potrzeby wpasowywania się w gotowy schemat, który funkcjonuje w przypadku par heteroseksualnych (podział obowiązków, który zazwyczaj na kobiety przesuwa obowiązki związane z prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci 14 ). W przypadku związków homoseksualnych każdorazowo jest to raczej forma ustalenia pomiędzy partnerami swoich ról i obowiązków w związku dla prawidłowego jego funkcjonowania. Można tu mówić o każdorazowym uzgodnieniu przez partnerów zakresu obowiązków, co bezpośrednio przekłada się na poczucie równości i bardziej swobodnego podejścia do pojęcia roli przypisanej każdemu z partnerów 15. 1.4. Hipotezy dotyczące przyszłości rodziny Bez wątpienia nie tylko z punktu widzenia socjologii zmiany w kształcie i sposobie funkcjonowania oraz nazywania związków partnerskich to zagadnienia niezwykle ciekawe, które bez wątpienia wprowadzają społeczeństwa na całym świecie w zupełnie inny, nowy etap myślenia i budowania relacji. Choć sam proces wymaga jeszcze czasu, zmiany dostrzegalne będą z całą pewnością na całym świecie. Jest to zapewne jedynie kwestią czasu jak zjawisko kryzysu czy raczej zmiany charakteru rodziny i relacji partnerskich przyjmą nową formę, a tym samym będą wymagały pogłębionych studiów w tym zakresie 16. Obecnie zakłada się dwie hipotezy dotyczące przyszłości rodziny: 1. Hipoteza konwergencji - której założeniem są nieuchronne i jednorodne przemiany prowadzące do upodabniania się wielkości, struktury oraz funkcji rodziny (dostrzega się tu trend sprzyjający kohabitacji i jej upowszechnieniu jako najbardziej popularnej formy, która może zając miejsce tradycyjnej rodziny); 2. Hipoteza klasyczno uniwersalistyczna, która silnie akcentuje rodzinę jako wartość powszechną, pierwotną i nieprzemijającą. Wszelkie formy alternatywne traktowane są wedle tego podejścia jako patologiczne i dysfunkcjonalne 17. Jak do tej pory bardziej prawdopodobną wydaje się hipoteza konwergencji, aczkolwiek nie sposób jednoznacznie przewidzieć trajektorii, wedle której zmieni się rodzina 14 J. Poleszczuk, op. cit, s. 257-258 15 Anthony Giddens, op. cit., s. 213 16 Anthony Giddens, op. cit., s. 218 17 Krystyna Slany, Małgorzata Ślusarczyk, op. cit. 12

czy też forma związków partnerskich, oraz która z nich okaże się dominującą w społeczeństwie. Ciekawym jest również, czy będą występowały istotne różnice pomiędzy poszczególnymi społecznościami pod względem przyjmowanej normy dla związków. Interesującymi wydają się potencjalne determinanty, które będą przesądzały o normach przyjętych przez konkretne grupy. Czy wyznacznikiem stanie się wyznawana religia, miejsce w hierarchii społecznej czy też inne cechy, które będą mogły stanowić zmienne różnicujące wybory jednostek? 1.5. Samotność Nie należy również zapominać o osobach wybierających świadomie samotność. U jednych wybór ten wzbudza podziw, u innych zaniepokojenie. Tak czy inaczej jest to zjawisko coraz bardziej widoczne nie tylko w USA czy na zachodzie Europy. Może nie w tak dużym natężeniu ale również w Polsce jest coraz więcej osób, które decydują się na życie samotne. Samotność w mojej ocenie jest zjawiskiem szczególnie ważnym i złożonym, dlatego w mojej pracy poświęcam tej tematyce dużo miejsca uwzględniając zarówno samotność jako wybór jednostki, jak również samotność, która pojawia się szczególnie w starszym wieku, kiedy jeden z partnerów umiera. Samotność jest zjawiskiem, które nawet w potocznym myśleniu przybiera coraz poważniejszą formę. Coraz częściej mówi się o samotności jako jednej z najpoważniejszych konkurentek małżeństwa czy nawet tak popularnej od lat 60. kohabitacji 18. Zarówno w ujęciu jednostki jak i grup społecznych, ma swoje przyczyny cywilizacyjne i społeczne: Osłabienie komunikacji na skutek rozwoju techniki i specjalizacji; Wzrost mobilności społecznej; Procesy urbanizacyjne; Zmiany w modelu rodziny; Negatywny wpływ środków masowego przekazu 19. Nie tylko socjologia ale również filozofia są zgodne co do faktu, iż społeczeństwo współczesne jest rzeczywistością generującą samotność. Kiedyś dotyczyła ona przede wszystkim osób owdowiałych, osieroconych, poważnie chorych. Na dzień dzisiejszy dotyczy coraz silniej ludzi młodych, zdrowych, ambitnych, które samotność wybrały jako swoją 18 Krystyna Slany, Alternatywne formy, op. cit., s. 116 19 Danuta Ślęczek-Czakon, Samotność, osamotnienie, odosobnienie. W poszukiwaniu wartości samotności. w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), Zrozumieć samotność. Studium interdyscyplinarne Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2006 s.510 13

metodę na życie, w którym najważniejszą wartością jest samorealizacja i doskonalenie siebie 20. Samotność dotyczy każdego człowieka w każdej fazie jego życia, choć szczególnie dramatyczna jest w dzieciństwie i na starość 21. Często mówi się o tym, iż jest to bolączka obecnych czasów, która niejednokrotnie postrzegana jest wręcz w wymiarze trudnej do opanowania epidemii (według amerykańskich danych w ciągu ostatnich 30 lat odsetek samotnych kobiet w wieku 24 lat wzrósł z 36% do 72%, w wieku 30-34lat z 6% do 22%, ogółem przyjmuje się 40% 22 ). Samotność jest już nie tylko jednym z przejawów ludzkiego życia, ale nieuniknioną konsekwencją funkcjonowania w ponowoczesnej kulturze. Ludzie coraz bardziej odseparowani od rzeczywistości i od innych zdani są na samych siebie, a tym samym- są coraz bardziej samotni 23. Osamotnienie nie jest jednak niczym nowym. Samotność towarzyszy ludzkiemu życiu niczym strona wklęsła wypukłej, a rewers monety jej awersowi 24. Z drugiej strony można ująć to w ten sposób, iż samotność jest jednym z najwierniejszych towarzyszy w drodze życiowej współczesnego człowieka 25, jest mu przypisana z racji istoty człowieczeństwa 26. Niemniej jednak jej rozmiary i zasięg wydają się obecnie przerażające. Powstają również coraz bardziej interesujące i intrygujące teorie dotyczące typów osobowości człowieka niejako posiadającego predyspozycje i skłonności do prowadzenia samotnego stylu życia. Koncepcje te jak do tej pory nie są jeszcze ugruntowane badawczo, zatem pozostają na dzień dzisiejszy na etapie hipotezy, która zasługuje na uwagę i dalszą eksplorację tematu 27. Samotność tak czy inaczej bezpośrednio wpływa na sposób, styl i jakość życia, tym samym ma bezpośrednie przełożenie na uczestnictwo jednostki w kulturze - na jego zakres, głębokość i charakter 28. Nie sposób nie dostrzegać prawidłowości, którą eksponował już nawet Arystoteles twierdząc, że człowiek należy poniekąd do świata zwierząt, a niezwykle rzadko wśród nich można dostrzec takie, które są w stanie przeżyć w samotności. Naturalnym 20 Janusz Czapiński Cywilizacja osobnych Charaktery 2003 nr 12 s. 12 21 Elżbieta Dubas, Samotność uniwersalny temat życia ludzkiego i wychowania w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), Zrozumieć samotność. Studium interdyscyplinarne, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2006 s.330 22 Krystyna Slany Alternatywne formy, op. cit., s. 118 23 Beata Cyganek, Sposoby przedstawiania problemu samotności we współczesnym kinie w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s.485 24 Krzysztof Polit, Samotność jako centralna kategoria w filozofii człowieka Jose Ortegi y Gasseta, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s.44 25 Joanna Król, Kultura masowa jako katalizator poczucia samotności, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s. 190 26 Joanna Król, op. cit., s. 191 27 Zofia Dołęga, Samotność jako stan psychiczny, w: Piotr Domeracki Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s. 256 28 Janusz Gajda, Trzy aspekty samotności jako determinanta stylu życia i uczestnictwa w kulturze, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s. 183 14

ich odruchem jest dążenie do bytowania w stadzie bądź przynajmniej przebywanie z innymi osobnikami. Jedynym wyjątkiem są tutaj organizmy najbardziej prymitywne, jednokomórkowe, które od momentu swojego powstania są w stanie samodzielnie funkcjonować. Im wyżej jednak organizm jest ulokowany na drabinie rozwojowej, tym silniej zauważalną staje tendencja do zrzeszania się. Żaden osobnik, choćby najdoskonalszy genetycznie nie ma na tyle silnych predyspozycji aby lepiej funkcjonować samodzielnie a niżeli w grupie. Zawsze my jest silniejsze niż ja 29 (przy czym my jednoznacznie wzmacnia ja 30 ). Istotną rolę w sposobie postrzegania i odczuwania samotności ma także wychowanie. Przyjmuje się, iż samotność powstaje wówczas, gdy sposób wychowywania jednostki nadmiernie gloryfikuje w funkcjonowaniu człowieka system życia społecznego, upośledzając poprzez to jego rozwój indywidualności. Analogicznie, uczucie samotności powstaje również wtedy, gdy nadmiernie akcentuje się rozwój indywidualizmu kosztem doceniania wartości płynących z życia społecznego, co doprowadza do alienacji jednostki, jej izolacji, poczucia niezrozumienia, odrzucenia i nieprzydatności 31. Jest wiele koncepcji oswajania uczucia samotności. Często za takie rozwiązanie traktuje się zjawisko globalizacji lub z drugiej strony, jako swoistą modę na samotność, która ma miejsce nawet w przypadku tych ludzi, który funkcjonują w związkach (ich charakter jest jednak raczej doraźny, luźny i niezobowiązujący). Można tym samym mówić o swoistej triadzie samotności: 1. Samotności w sensie życia w pojedynkę (singlowy styl życia); 2. Samotności we dwoje (naznaczona kryzysem instytucja małżeństwa i związków partnerskich); 3. Samotności w tłumie (anomizacja życia społecznego, alienacja) 32. Drugim typem podziału jest rozróżnienie na samotność: 1. wewnętrzną (osobistą); 2. zewnętrzną (społeczną) 33. Samotność może pojawiać się w różnej formie: fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub urojonej (samotność obiektywnie istniejąca to znalezienie się poza nawiasem związków 29 Andrzej Jastrzębski, Antoniego Kępińskiego eksplikacja samotności. Psychopatologie jako źródło samotności, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s.306 30 Andrzej Jastrzębski, op. cit., s.308 31 Elżbieta Dubas, op. cit., s.340 32 Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski, op. cit., s.7-12 33 Tadeusz Kobierczyki, Filozoficzne problemy samotności, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s. 119 15

uczuciowych pomiędzy ludźmi, podczas gdy samotność subiektywnie postrzegana to poczucie deficytu pozytywnych uczuć ze strony innych ludzi - zwłaszcza tych, które jednostka uznaje za ważne w swoim życiu 34 ), a w konsekwencji może być zarówno budująca jak i niszcząca 35. Nie należy również zapominać, że samotność ma także wymiar pozytywny. Każdy jej czasami potrzebuje aby na chwilę zatrzymać się w pędzie życia, zastanowić, stworzyć plan dalszego działania 36. Z drugiej strony patrząc na zjawisko samotności, zwłaszcza biorąc pod uwagę kontekst wsparcia społecznego oczywistym staje się twierdzenie, że osobom, które funkcjonują w danej sieci społecznej łatwiej jest uzyskać pomoc, wsparcie, radę. Wraz ze zmieniającym się społeczeństwem zauważalna jest także zmiana akcentów jeśli chodzi o wybór stylu życia i modeli partnerskich. Coraz bardziej popularną formą życia jest świadomy (przynajmniej z założenia) wybór dotyczący samotności. W Polsce szacuje się, że ponad 5 milionów Polaków żyje samotnie (bez partnera) i do 2030 roku liczba ta ma powiększyć się o dwa miliony 37. Jeśli weźmie się pod uwagę szacunki dotyczące samotności na świecie, przewiduje się, że w 2021 roku 37% dorosłych ludzi będzie singlami (tak jak ma to w tej chwili miejsce w Japonii). W Ameryce w 2006 roku więcej kobiet niż mężczyzn żyło bez męża niż z nim. W Wielkiej Brytanii przez ostatnie 40 lat liczba samotnych osób zwiększyła się czterokrotnie 38. 1.5.1. Single Aktualnie najbardziej popularnym terminem używanym do określania osób wybierających samotność jest singiel. W przypadku bycia singlem należy wyraźnie podkreślić, iż jest to samotność z wyboru (w koncepcji tej niedopuszczalne jest wiązanie się z drugim człowiekiem tylko po to aby uniknąć samotności). Osoby, które preferują ten typ szczególnie podkreślają fakt, iż nie jest to forma zamykająca drogę do budowania szczęśliwego związku ale jest to stan, w którym niezależnie od faktu posiadania lub nie partnera życiowego jednostka zachowuje poczucie własnej wartości. Singlowanie wiąże się zatem bezpośrednio z chęcią poświęcania większej ilości czasu samemu sobie, inwestowaniem w siebie i własny rozwój. W kwestii samotności dostrzegalne jest nie tylko 34 Janusz Gajda, op. cit., s. 181 35 Anna Latawiec, Destrukcyjny czy twórczy charakter samotności (ujęcie systemowe), w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski, op. cit., s. 83 36 Krzysztof Polit, op. cit., s.40 37 Alicja Krata, Dwie twarze singla, Charaktery 2008 nr 8, s 26 38 Anna Wołczyńska, Singlowanie, Wysokie Obcasy 29 listopada 2008 nr. 46 (499) s. 54-57 16

bardzo duże zróżnicowanie jeśli chodzi o typy samotności i jej determinanty. W ostatnich latach bardzo dużemu zróżnicowaniu podlega także samo nazewnictwo. Ciekawą koncepcją dotyczącą samotności jest nie tylko singlowanie ale bardzo zbliżone do niego podejście, charakteryzujące się również życiem w pojedynkę, określane terminem Quirkyalone 39 (QA). QA to osoby pseudo niezależne o narcystycznej osobowości, czyli takie, które są niezależne na zewnątrz, przy jednoczesnym uzależnieniu poczucia własnej wartości od opinii zewnętrznej 40. Za faktyczną przyczynę nie wchodzenia w trwałe związki uznaje się nie dbałość o samorealizację, a lęk przed odrzuceniem przez otoczenie. Życie wśród ludzi to niekończące się próby utrzymania balansu pomiędzy intymnością a wolnością 41, a dla QA wolność i niezależność to kwestie nadrzędne. 1.5.2. Konsekwencje samotności Niezależnie jednak od nazewnictwa i koncepcji nic nie zmienia faktu, iż kontakty z ludźmi są tarczą obronną chroniącą przed niepokojem, frustracją i negatywnymi odczuciami 42. Kluczowym hasłem dla singli jest samorealizacja, która w hierarchii ważności jest uznawana niejednokrotnie za ważniejszą niż dbałość o związek z partnerem. Niemniej jednak prędzej czy później wielu z singli zaczyna tęsknić na miłością ale brakuje im wiary w to, że takie uczucie jest realne, zatem wcale nie próbują wchodzić w tak zażyłe relacje (często w przypadku singlowania mówi się o mechanizmie nazywanym słodką cytryną, która polega na tym, że jednostka w niekorzystnej w gruncie rzeczy sytuacji poszukuje pozytywów, chroniąc tym samym własne ja). Stąd też powstała koncepcja dwóch twarzy singla, która mówi o rozdwojeniu dotyczącym dwóch sfer, w których jednostka funkcjonuje. Pierwszą sferą jest pole zawodowe, w którym osoby takie są bardzo energiczne, przebojowe, otwarte na innych ludzi. Drugą sferą jest życie prywatne, które z kolei jest zdominowane przez nieufność i niedostępność dla innych ludzi. Zazwyczaj osoby singlujące w przedziale wiekowym 20-30 lat nie dostrzegają żadnych negatywnych stron takiego stylu życia. Pomimo drobnych niedogodności życia w samotności ilość pozytywów jest dla nich na tyle duża, że samotność wydaje się być dla nich idealnym wyborem. W miarę upływu lat zazwyczaj pogląd na singlowanie ulega istotnej zmianie. Zazwyczaj po 40 roku życia sami nawet single przestają mówić o singlowaniu, a coraz częściej zjawisko to jest nazywane po prostu samotnością. 39 Agnieszka Jucewicz, Quirkyalone, czyli życie w pojedynkę, Wysokie Obcasy, http://kobieta.gazeta.pl 2008-11-11 40 Izabela Wożyńska- Więch, Słodka cytryna życia solo, Charaktery 2005 nr 6 s. 29-30 41 Joanna Heidtman, Każdy jest samotną wyspą, Charaktery 2003 nr 12 s. 12 42 Ibidem 17

Niejednokrotnie również przyczyn singlowania poszukuje się w obawie przed krytyką czy oceną ze strony potencjalnego partnera. Często uczuciu temu towarzyszy przekonanie o tym, iż nie jest się w stanie sprostać wymaganiom dotyczącym roli współmałżonka czy rodzica. Wybór samotności bardzo często jest związany z późniejszym brakiem bliskości, wspólnoty, wsparcia a wraz z upływem czasu generuje uczucia takie jak rozgoryczenie, żal, smutek czy poczucie straty. Najsilniejsze kryzysy dla singli przychodzą po 50 roku życia. Pojawiają się wtedy zazwyczaj lęki związane z przemijaniem. Okres ten jest silnie zagrożony depresjami, zaburzeniami psychicznymi (często zmianom psychicznym mogą towarzyszyć zmiany i problemy ze zdrowiem w czysto fizycznym wymiarze 43 ); niejednokrotnie można się również spotkać z opinią, że samotność to śmierć za życia 44. Wszystkie z powyższych dolegliwości mają automatycznie wpływ na poczucie dobrostanu oraz związane z nim samopoczucie i emocje, a co za tym idzie ma to bezpośredni wpływ na stan zdrowia całego organizmu. Zdaniem wielu badaczy samotność można uznać za jeden z podstawowych czynników prowadzących do różnorodnych chorób organizmu, psychopatologii, zjawisk patologii społecznej, takich jak alkoholizm, działalność przestępcza, narkomania, a także do zamachów samobójczych 45. Samotność może mieć swoją przyczynę w uwarunkowaniach nie do końca związanych z cechami charakterystycznymi samej jednostki. Tak dzieje się w przypadku kobiet. Przyjmuje się za fakt, iż mężczyźni na partnerki życiowe zazwyczaj wybierają kobiety, które są nieco gorzej od nich wykształcone i młodsze, co generuje dwie grupy kobiet potencjalnie narażonych na samotność. Są nimi te, które w hierarchii społecznej uzyskują najwyższe i najniższe pozycje. Przyjmuje się zatem, że pewien odsetek kobiet nigdy nie wyjdzie za mąż za sprawą tej specyficznej selekcji nazywanej teorią doboru małżeńskiego 46. Nie podlega wątpliwości, że odczuwana samotność może mieć różnorodny wpływ na jednostkę. Wyróżnić można zatem samotność pozytywnie nacechowaną, która jest wyborem jednostki, jak również samotność o charakterze negatywnym, której przeżywanie nie stanowi wyboru jednostki (często spowodowana jest poprzez różne czynniki zewnętrzna, sytuację życiową, bieg zdarzeń - samotność jako zjawisko jest uniwersalne, niezależne od wieku, płci, rasy, wykształcenia, statusu materialnego, środowiska naturalnego i społecznego). Zazwyczaj samotność (w wymiarze negatywnym) kojarzona jest z brakiem dobrostanu psychicznego, 43 Alicja Krata, op. cit., s 26-30 44 Róża Pawłowska, Elżbieta Jundziłł, O samotności człowieka w obliczu śmierci - spojrzenie pedagoga opiekuńczego na problem filozoficzny, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s. 364 45 Brunon Hołyst, Suicydogenne aspekty samotności, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s. 277 46 Krystyna Slany, Alternatywne formy, op. cit., s. 119-120 18

groźbą braku szans rozwojowych i niedostateczną jakością życia w różnych jego wymiarach 47. Z drugiej strony widocznym już dosyć wyraźnie jest zjawisko samotności obserwowalne w wysoko rozwiniętych społeczeństwach, w których samotność pojedynczych jednostek determinuje występowanie zachowań ukierunkowanych na pogoń za hedonistycznymi, bezmyślnymi działaniami i dążeniami. Zjawiska te określa się jako konsumeryzm, zakupoholizm oraz sukcesizm, które mają być formą rekompensaty i wypełnienia pustki w życiu, tak jakby było realnym, aby dobra materialne były w stanie zastąpić kontakt z drugim człowiekiem i wartości płynące z relacji interpersonalnych 48. Tak czy inaczej niezależnie od koncepcji i mnożących się teorii dotyczących zjawiska samotności 49 wiele osób decyduje się na taki styl życia, choć nie do końca można odnaleźć racjonalne przesłanki do podjęcia takiej decyzji. 1.5.3. Samotność w starszym wieku Nie należy zapominać również, że w wielu przypadkach samotność nie mam nic wspólnego z podejmowaną przez jednostkę decyzją. Tak dzieje się w przypadku osób starszych, szczególnie po 55-65 roku życia, kiedy to umiera współmałżonek. W większości problem ten dotyka szczególnie kobiet, które pozostają same. Problem ten uwarunkowany jest faktem, iż co do zasady, kobiety wychodzą za mąż za mężczyzn starszych od siebie. Wiadomo również, że kobiety żyją o kilka lat dłużej niż mężczyźni, zatem prawdopodobieństwo samotności na skutek śmierci współmałżonka jest większe w przypadku kobiet a niżeli mężczyzn. Patrząc na to z drugiej strony, w starszych grupach wiekowych, zwłaszcza po 65 roku życia liczba mężczyzn drastycznie się zmniejsza. Kobiet w tym przedziale wiekowym jest niemal dwukrotnie więcej, co za tym idzie szansa na stworzenie kolejnego związku w tym wieku jest zdecydowanie mniejsza. Pozostaje zatem dla większości owdowiałych kobiet życie w samotności, bez większych szans na zawarcie kolejnego związku. W przypadku mężczyzn również takie przypadki mają miejsce. Problem mężczyzn jest także istotny ponieważ w starszym wieku niejednokrotnie wymagają oni już pomocy ze strony innych. Brak żony, czy też życiowego partnera może stać się zatem dla nich olbrzymim problemem w normalnym funkcjonowaniu. Wydaje mi się również, że samotność w wieku starszym jest najbardziej dotkliwa. To czas, kiedy dzieci są zaabsorbowane budowaniem własnej rodziny i rzadko znajdują czas na spędzanie go ze starszym rodzicem. 47 Zofia Dołęga, Przyczyny samotności w biegu życia, Psychologia Rozwojowa 2006 tom 11, nr 3 s. 18 48 Brunon Hołyst, op. cit., s. 280 49 Piotr Domeracki, Meandry filozofii samotności, w: Piotr Domeracki, Włodzimierz Tyburski (red.), op. cit., s.15-24 19

Brak współmałżonka oznacza zatem całe dnie spędzane samotnie. Jeżeli weźmiemy do tego pod uwagę fakt, iż jest niewiele instytucji i miejsc przeznaczonych dla osób w wieku starszym, z łatwością można sobie wyobrazić jak niezwykle uciążliwe i przykre mogą być dni spędzane w samotności przez seniorów. Na całym świecie widoczny jest trend zmierzający ku temu, aby dla ludzi starszych organizować placówki lub po prostu miejsca, w których mogliby się spotykać i spędzać swój wolny czas. Wszystkie rozwinięte społeczeństwa starzeją się zatem już teraz należy inwestować w działalności zapewniające opiekę i wsparcie dla ludzi starszych. 20