Zarys badañ paleobotanicznych czwartorzêdu na terenie Tatr, Pienin i Podhala

Zarys badañ paleobotanicznych czwartorzêdu na terenie Tatr, Pienin i Podhala Anna Hrynowiecka-Czmielewska 1 Overview of palaeobotanical investigations on the Quaternary in the Tatra Mts., Pieniny Mts. and Podhale region. Prz. Geol., 57: 714 718. Abstract.Palaeobotanical, mainly palynological, investigations, carried out in the Tatra Mts. and Podhale region made it possible to date organic sediments as well as to trace history of migration routes of several plant taxa, mainly trees. The results of pollen analyses allowed for the reconstruction of formation of individual vegetation belts in the Tatra Mts. The development of human settlements was traced on the basis of pollen analyses of the Podhale peat bogs. The decline of the last glaciations (Weichselian) and the Holocene are the best studied periods in this area, as far as palaeobotany is concerned. In the present overview most of earlier studies were taken into consideration. Keywords: palynological investigations, Tatra Mts., Pieniny Mts., Podhale region Teren Tatr i Podhala obfituje w osady schy³ku ostatniego zlodowacenia (vistulianu) i holocenu. Badania paleobotaniczne prowadzone na tym obszarze, a szczególnie badania palinologiczne, s¹ niezwykle wa ne ze wzglêdu na mo liwoœæ odtworzenia historii roœlinnoœci oraz przebiegu migracji poszczególnych gatunków roœlin, przede wszystkim drzew, na mapach izopolowych. Niezwykle istotne jest równie udokumentowanie rozwoju piêter roœlinnych w Tatrach w okresie póÿnego glacja³u i holocenu. Nie bez znaczenia jest te rola analizy py³kowej torfowisk jako archiwów wiedzy o rozwoju osadnictwa. Analizy paleobotaniczne ponadto pozwalaj¹ okreœliæ wiek badanych zbiorników. Ze wzglêdu na znaczn¹ liczbê opracowanych stanowisk powo³ano siê tylko na czêœæ z nich reprezentatywnych dla ka dego obszaru. Rozmieszczenie omawianych stanowisk zosta³o przedstawione na rycinie 1. Rys historyczny Badania palinologiczne na terenie Tatr zapocz¹tkowa³a J. Dyakowska (1928) analiz¹ osadu torfowiska Bór na Czerwonem oraz opisem kilku torfowisk tatrzañskich (1932): na brzegu Stawu Smreczyñskiego (Dolina Koœcieliska), przy Stawach Toporowych (Dolina Suchej Wody), Staw Litworowy (Dolina G¹sienicowa), Staw Kobyli (Dolina Koprowa, s³owackie Tatry Wysokie), Stawy Ciemnosmreczyñskie (Dolina Ciemnosmreczyñska, s³owackie Tatry Wysokie), Stawki S³awkowskie (Dolina S³awkowska, s³owackie Tatry Wysokie) i Bia³y Stawek (Dolina Bobrowiecka Liptowska, s³owackie Tatry Zachodnie). Stosowana wówczas metodyka analiz palinologicznych ogranicza³a jednak w du ym stopniu mo liwoœæ wykorzystania wyników badañ, gdy sprowadza³a siê jedynie do podawania ogólnych informacji na temat czasu powstania torfowisk i przemian podstawowego sk³adu zbiorowisk leœnych. Badania nad flor¹ glacjaln¹ vistulianu by³y prowadzone w Pieninach, m.in. w Dziadowych K¹tach k. Grywa³du (Œrodoñ, 1952) i w K¹tach k. Sromowiec Wy nych (dziœ dzielnica) (Dyakowska, 1947; Mamakowa i in., 1975), a nad interstadia³em oryniackim (interstadia³ brörup) na 1 Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków; a.czmielewska@botany.pl stanowiskach Maniowy i Brzeziny k. Czorsztyna (Birkenmajer & Œrodoñ, 1960). W latach 60. XX w. nast¹pi³ wyraÿny wzrost zainteresowania badaniami paleobotanicznymi holocenu tego obszaru Polski, wykorzystano w tym celu osady wielu torfowisk. Na przyk³ad W. Koperowa, (1962) opracowa³a osady torfowiskowe na Grelu k. Nowego Targu i Puœcizny Rêkowiañskiej (Kotlina Orawsko-Nowotarska), Staszowej k. Szczawnicy Wy nej (Pieniny) i Molkówce (Dolina Chocho³owska). Kolejnymi zbadanymi przez W. Koperow¹ i A. Œrodonia (1965) stanowiskami by³y Kotlinowy Stawek (Dolina G¹sienicowa) i Toporowy Staw Wy ni (Dolina Suchej Wody). Z innych autorów nale y tu wymieniæ K. Harmatê (1969) i jej opracowanie stanowiska Palenica (Wzniesienie Guba³owskie) oraz B. Pawlikow¹ (1965), która opisa³a torfowisko na Bryjarce (Pieniny). Nastêpnie A. Obidowicz (1975) zbada³ stanowisko Pañszczyckie M³aki (Wielka, Ma³a i Wy nia w Dolinie Pañszczycy) i ponownie Toporowy Staw Wy ni, a K.M. Krupiñski (1984) Przedni Staw (Dolina Piêciu Stawów). Zainteresowanie obszarem Tatr i Podhala w dalszym ci¹gu by³o du e tak e w ostatnich latach XX w., kiedy to szczególnie intensywne badania prowadzi³ A. Obidowicz (1990, 1996a, 2005). Analizowa³ on osady z torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej: Puœcizna Rêkowiañska, Przymiarki i Bór na Czerwonem, w Dolinie Koœcieliskiej Kurtkowiec i Siwe Sady oraz w Tatrach: abie Oko (Dolina Rybiego Potoku), Czarny Staw G¹sienicowy i Zielony Staw G¹sienicowy (Dolina Stawów G¹sienicowych). Natomiast osady Toporowego Stawu Wy niego i pod Kotlinowym (Kotlinowy Stawek) by³y badane przez W. Granoszewskiego (Granoszewski i in., 2008). Okresy starsze ni vistulian i holocen zosta³y zarejestrowane w profilu z Szaflar k. Nowego Targu (Birkenmajer & Stuchlik, 1975), który jako jedyny ukazuje przemiany roœlinnoœci w okresie wczesnoplejstoceñskim (tegelen), oraz w profilu z Mizernej w Pieninach, gdzie zaznacza siê granica trzeciorzêdu i czwartorzêdu (Szafer & Oszast, 1964). Wiêkszoœæ z wymienionych opracowañ, zw³aszcza ze starszych lat, nie zawiera datowañ radiowêglowych, co znacznie utrudnia korelacjê profili. Nieliczne spoœród nich oprócz analizy palinologicznej zawieraj¹ dane o makroskopowych szcz¹tkach roœlin i drewien (m.in. Dziadowe 714

28 23 27 19 25 26 22 30 24 20 Zakopane 0 5 10km Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk badañ paleobotanicznych czwartorzêdu na terenie Tatr, Pienin i Podhala Fig. 1.. Localizations of sites of palaeobotanical investigations on the Quaternary of the Tatra Mts., Pieniny Mts., and Podhale region Tatry: 1 Bia³y Stawek (Dyakowska, 1932), 2 Czarny Staw G¹sienicowy (Obidowicz, 1996a), 3 Kotlinowy Stawek (Koperowa & Œrodoñ, 1965), 4 Kurtkowiec (Obidowicz, 1996a), 5 Molkówka (Koperowa, 1962; Obidowicz, 1996a), 6 Palenica (Harmata, 1969), 7 Przedni Staw (Krupiñski, 1984), 8 Siwe Sady (Obidowicz, 1996a), 9 Staw Kobyli, 10 Staw Litworowy, 11 Staw Smreczyñski, 12 Stawki S³awkowskie, 13 Stawki Ciemnosmreczyñskie (Dyakowska, 1932), 14 Stawy Toporowe (Obidowicz, 1975, Granoszewski i in./et al., 2008), 15 Toporowy Staw Wy ni (Koperowa & Œrodoñ, 1965; Obidowicz, 1975), 16 Wy nia Pañszczycka M³aka (Obidowicz, 1975, 1996a), 17 Zielony Staw G¹sienicowy (Obidowicz, 1996a), 18 abie Oko (Obidowicz, 1996a); Pieniny: 20 Bryjarka (Pawlikowa, 1965), 21 Brzeziny (Birkenmajer & Œrodoñ, 1960), 22 Dziadowe K¹ty (Œrodoñ, 1952); 24 K¹ty (Dyakowska, 1947; Mamakowa i in./et al., 1975), 25 Maniowy (Birkenmajer & Œrodoñ, 1960), 26 Mizerna (Szafer & Oszast, 1964), 29 Staszowa (Koperowa, 1962), Podhale: 19 Bór na Czerwonem (Dyakowska, 1928; Obidowicz, 1990; Granoszewski i in./et al., 2008), 23 Grel (Koperowa, 1962), 27 Przymiarki (Obidowicz, 1990), 28 Puœcizna Rêkowiañska (Koperowa, 1962, Obidowicz, 1990, 2005), 30 Szaflary (Birkenmajer & Stuchlik, 1975) K¹ty k. Grywa³du, Brzeziny, Maniowy k. Czorsztyna, Pañszczyckie M³aki). Stosunkowo czêsto by³y znajdowane szcz¹tki modrzewia (Larix) oraz sosny (Pinus sylvestris, P. cembra i P. mugo), œwierka (Picea) i ja³owca (Juniperus) w postaci szyszek, ³usek nasiennych b¹dÿ szpilek oraz drewna, jak równie orzeszki brzozy kar³owatej (Betula nana) czy drewno Betula sp. i wierzby (Salix sp.). Tak e owoce, nasiona czy liœcie ró nych gatunków roœlin zielnych (m.in. Batrachium sp., Cirsium oleraceum, Filipendula almaria, Hippuris vulgaris, Lychnis flos-cuculi, Menyanthes trifoliata, Potamogeton alpinus i Valeriana tripteris) zachowa³y siê powszechnie w osadach torfowisk tatrzañskich i podhalañskich. Natomiast rzadziej by³y badane szczegó³owo tkanki roœlin torfotwórczych i torfowiskowych w osadach torfowych (m.in. Pañszczyckie M³aki Wielka, Ma³a i Wy nia w Dolinie Pañszczycy, Obidowicz, 1975). Mapy izopolowe wykonane dla terenu Polski (Ralska-Jasiewiczowa i in., 2004) pozwalaj¹ odtworzyæ historiê kszta³towania siê ró norodnoœci krajobrazów roœlinnych na obszarze Polski w okresie ostatnich 14 000 lat, od schy³ku zlodowacenia vistulianu przez ca³y holocen. Na mapach punktowych i izopolowych przedstawiono póÿnoglacjaln¹ i holoceñsk¹ historiê najwa niejszych 26 taksonów drzew i krzewów oraz 14 roœlin zielnych. Informacja zawarta na mapach zestawionych w sekwencji czasowej zosta³a oparta na wynikach badañ palinologicznych z 257 stanowisk z Polski oraz kilku spoza jej granic. Jedynie 4 z nich znajduj¹ siê na terenie Tatr i Podhala: Puœcizna Rêkowiañska, Czarny Staw G¹sienicowy, Zielony Staw G¹sienicowy (Obidowicz, 1996a), Przedni Staw (Krupiñski, 1984) oraz jedno w Pieninach (torfowisko na Bryjarce, Pawlikowa, 1965). Dziêki w³¹czonym do map izopolowych stanowiskom z omawianego terenu widaæ wyraÿnie dominuj¹c¹ rolê œwierka (Picea abies) ju od ok. 7000 lat temu i jego niepodzielnie panowanie a do ok. 2000 lat temu. W tym czasie w rejonie Tatr i Podhala œwierk zosta³ czêœciowo wyparty przez jod³ê (Abies alba) i buka (Fagus sylvatica) zajmuj¹ce tereny regla dolnego. Mapy izopolowe umo liwi³y ponad- 715

to weryfikacjê tempa migracji poszczególnych gatunków drzew. Na przyk³ad sosna (Pinus sylvestris) opanowa³a ten teren nied³ugo po ust¹pieniu lodowca i przesta³a dominowaæ dopiero ok. 6000 lat temu, stopniowo wypierana przez œwierk. Jod³a (Abies alba) przywêdrowa³a z kierunku po³udniowego i pojawi³a siê w Tatrach ok. 3500 lat temu, a najbujniejszy rozwój na tym terenie osi¹gnê³a ok. 1500 lat temu. Buk (Fagus sylvatica) zacz¹³ odgrywaæ wa niejsz¹ rolê na terenie Tatr ok. 2000 lat temu, a dotar³ tu prawdopodobnie z po³udniowego wschodu. Roœliny zielne, m.in. trawy (Poaceae), bylice (Artemisia) i komosowate (Chenopodiaceae), zajmuj¹ce tereny otwarte, by³y w Tatrach doœæ liczne przez ca³y holocen, zw³aszcza na wiêkszej wysokoœci pietra alpejskiego (Ralska-Jasiewiczowa i in., 2004). W s³owackich Tatrach prowadzono równie wiele badañ palinologicznych, g³ównie osadów torfowiskowych. Du e zas³ugi w tej dziedzinie po³o yli m.in. E. i K. Rybnièkovie (Czeska Akademia Nauk, Brno). Na podstawie badañ osadów wielu jezior badacze ci odtworzyli historiê rozwoju szaty roœlinnej w Karpatach Zachodnich (Rybnièkova & Rybnièek, 1993, 2002; Rybnièkova i in., 2005) oraz opracowali mapy izopolowe wielu taksonów roœlin (g³ównie drzew) na obszarze dawnej Czechos³owacji (Rybnièkova & Rybnièek, 1988). Istotne dane na temat rozwoju zbiorowisk roœlinnych w póÿnym glacjale i wczesnym holocenie s³owackich Tatr przynios³y równie badania V. Jankowskiej z Brna (m.in. 1984, 1988, 1991, 1995) i E. Krippela (1963). Na terenie Tatr i Podhala nie stwierdzono, jak na razie, d³ugosekwencyjnych zapisów osadów organicznych siêgaj¹cych starszych okresów geologicznych, jak to ma miejsce w Alpach (Margari i in., 2008), w Masywie Centralnym we Francji (Reille, 1998) czy w Grecji (Tzedakis i in, 2006; Milner i in., 2008). Historia roœlinnoœci i osadnictwa obszaru Tatr i Podhala Wiêkszoœæ z analizowanych stanowisk kopalnych zawiera nieprzerwany zapis co najmniej okresu preborealnego, a maksymalnie najstarszego dryasu (torfowisko Grel Koperowa, 1962; Puœcizna Rêkowiañska Obidowicz, 2005) po okres subatlantycki. Nieliczne prezentuj¹ wczesny vistulian interstadia³ brörup (wspomniane stanowiska Dziadowe K¹ty k. Grywa³du (Œrodoñ, 1952), K¹ty k. Sromowiec Wy nych (Dyakowska, 1947; Mamakowa i in., 1975), Maniowy i Brzeziny k. Czorsztyna (Birkenmajer & Œrodoñ, 1960), dla którego charakterystyczna by³a pocz¹tkowo dominacja sosny (Pinus sylvestris t. i Pinus cembra) rosn¹cej w luÿnych p³atach ze œwierkiem (Picea) i modrzewiem (Larix). Nastêpnie, w optimum klimatycznym tego interstadia³u, panowa³y zwarte lasy œwierkowe z sosn¹ i modrzewiem, a u jego schy³ku ponownie sosna z modrzewiem oraz brzoz¹ (Betula) w s³abo zwartych lasach (tab. 1). W surowym klimacie najstarszego dryasu (póÿnym vistulianie) dominowa³y zbiorowiska bezleœnej tundry krzewinkowej z brzoz¹ kar³owat¹ (Betula nana) oraz zbiorowiska roœlinnoœci arktyczno-górskiej (póÿniejsze piêtra halne i turniowe). W cieplejszym klimacie interstadia³u bölling rozprzestrzeni³a siê tundra parkowa z limb¹ (Pinus cembra), sosn¹ (Pinus sylvestris), modrzewiem (Larix) i brzoz¹ (Betula). Powrót tundry krzewinkowej i zespo³ów roœlinnoœci alpejskiej nast¹pi³ po ponownym och³odzeniu klimatu w starszym dryasie (13 000 lat temu). WyraŸne ocieplenie nast¹pi³o w okresie interstadia³u alleröd (11 800 11 000 lat temu). W panuj¹cym wówczas klimacie kontynentalnym rozwinê³y siê borealne lasy sosnowo-œwierkowe, ponadto pojawi³y siê olsza i jod³a. Granica lasu przypuszczalnie przebiega³a na wysokoœci 1150 1200 m n.p.m. (Obidowicz, 1996b). Rozwój przeœwietlonych zbiorowisk lasotundry z modrzewiem i limb¹, ekspansja zespo³ów z dominuj¹cymi trawami i ja³owcem oraz tundrowych z brzoz¹ kar³owat¹ wskazuj¹ na och³odzenie m³odszego dryasu (11 000 10 000 lat temu). Granica lasu w tym okresie znacznie siê obni y³a. Sukcesja roœlinnoœci obserwowana na granicy póÿnego vistulianu i holocenu w Tatrach i na Podhalu ró ni siê w pewnym stopniu od przebiegu analogicznych przemian na terenach nizinnych (tab. 1). Zmiany te zachodzi³y w terenie wy ynnym i górskim ze znacznym opóÿnieniem. Okres preborealny (pocz¹tek holocenu ok. 10 000 lat temu) na badanym terenie charakteryzuje siê rozwojem lasów sosnowo-brzozowych z domieszk¹ œwierka. Prawdopodobnie wystêpowa³ wówczas tylko regiel górny, ponad nim rozwinê³o siê piêtro kosodrzewiny (Pinus mugo), a piêtro alpejskie z roœlinnoœci¹ górsk¹ i murawami wycofywa³o siê stopniowo na coraz wiêksz¹ wysokoœæ (Obidowicz, 1996b). W okresie borealnym (9000 8000 lat temu) nast¹pi³o rozprzestrzenienie gatunków o wiêkszych wymaganiach termicznych i wykszta³ci³y siê dalsze piêtra roœlinne. Na Podhalu dominowa³y bagienne lasy brzozowe i brzozowo-sosnowe (Obidowicz, 1996b). Na terenie Tatr lasy mieszane z wi¹zem (Ulmus), leszczyn¹ (Corylus) oraz rzadszymi lip¹ (Tilia) i olsz¹ (Alnus) tworzy³y regiel dolny, a lasy œwierkowe regiel górny. W okresie atlantyckim (8000 5000 lat temu) nastêpowa³ dalszy wzrost temperatury i wilgotnoœci wystêpowa³y wskaÿniki ciep³ego klimatu, jak jemio³a (Viscum) i bluszcz (Hedera) oraz pa³ka szerokolistna (Typha latifolia). Pojawi³a siê jod³a (Abies), buk (Fagus), grab (Carpinus), klon (Acer) i jesion (Fraxinus), które wzbogaci³y mieszane lasy dolnoreglowe, uformowane g³ównie z wi¹zu, lipy oraz dêbu (Quercus). Granica lasu w tym okresie siêga³a 1700 m n.p.m. i wyznacza³y j¹ szeroko rozprzestrzenione œwierkowe lasy górnoreglowe. Okres subborealny (5000 2500 lat temu) charakteryzowa³ siê wyraÿnym wzrostem wilgotnoœci i spadkiem temperatury, co doprowadzi³o do maksymalnego rozprzestrzenienia siê œwierka. Zmniejszy³ siê wówczas udzia³ wi¹zu w lasach, co oprócz zmian klimatycznych t³umaczy siê równie wp³ywem cz³owieka neolitycznego (Granoszewski i in., 2008). W okresie subatlantyckim (od 2500 lat temu do dziœ) zmiany klimatu i dzia³alnoœæ cz³owieka spowodowa³y ekspansjê lasów jod³owo-bukowych w reglu dolnym. Ponad lasami œwierkowymi w wy ej po³o onych rejonach górskich rozwinê³o siê piêtro kosodrzewiny. Na terenie Podhala dominowa³y lasy jod³owe. W Tatrach wp³yw rolnictwa w okresie subatlantyckim zaznaczy³ siê póÿniej ni na Podhalu. Zmiany w strukturze lasu, wycinanie œwierka pod tereny pasterskie oraz wzrost udzia³u roœlin synantropijnych zaznaczy³y siê wyraÿnie 716

Tab. 1. Podzia³ stratygraficzny vistulianu i holocenu (Œrodoñ, 1972, zmienione) z roœlinnoœci¹ charakterystyczn¹ dla terenu Tatr i Podhala (Obidowicz, 1996a; Granoszewski i in., 2008) oraz dla Polski ni owej (Mamakowa, 2003; Lata³owa, 2003a, b) Table 1. Stratigraphic subdivision of the Vistulian and Holocene (after Œrodoñ, 1972, modified) and vegetation characteristic for the Tatra Mts. and Podhale region (Obidowicz, 1996a; Granoszewski et al., 2008) and Polish Lowlands (Mamakowa, 2003; Lata³owa, 2003a, b) Chronostratygrafia Chronostratigraphy Holocen Holocene PóŸny vistulian Late Vistulian Œrodkowy plenivistulian Middle Plenivistulian Wczesny vistulian Early Vistulian Wiek [tys. lat] Age [ka] Okresy klimatyczno-roœlinne Climatic-vegetation periods 0 2,5 Subatlantycki (SB) Subatlantic 2,5 5 Subborealny (SA) Subboreal 5 8 Atlantycki (AT) Atlantic 8 9 Borealny (BO) Boreal ~10 Preborealny (PB) Preboreal 10 11 M³odszy dryas Younger Dryas Roœlinnoœæ charakterystyczna dla terenu Tatr i Podhala Vegetation characteristic for Tatra Mts. and Podhale region Ekspansja lasów jod³owo-bukowych w reglu dolnym. Ponad lasami œwierkowymi w reglu górnym rozwinê³o siê piêtro kosodrzewiny. Na terenie Podhala dominowa³y lasy jod³owe Expansion of fir-beech forests in lower montane belt. Development of dwarf pine belt above spruce forest. Predomination of fir forests in Podhale region Maksymalne rozprzestrzenienie siê œwierka. Zmniejszy³ siê udzia³ wi¹zu w lasach Maximal spread of spruce. Decrease in share of elm in forests Mieszane lasy dolnoreglowe z wi¹zem, lip¹ i dêbem. Pojawi³y siê jod³a, buk, grab, klon i jesion. Regiel górny lasy œwierkowe Mixed forests with elm, lime, oak as well as fir, beech, hornbeam, maple and ash in lower mountain belt. Spruce forests in upper montane belt Lasy mieszane z wi¹zem, leszczyn¹ oraz rzadszymi lip¹ i olsz¹ tworzy³y regiel dolny, a lasy œwierkowe regiel górny Mixed forests with elm, hazel and rarely lime and alder built lower montane belt and spruce forest upper montane belt Lasy sosnowo-brzozowe z domieszk¹ œwierka Pine-birch forests with admixture of spruce Ekspansja zbiorowisk stepowych z dominuj¹cymi trawami i ja³owcem oraz tundrowych z brzoz¹ kar³owat¹. Zbiorowiska lasotundry z modrzewiem i limb¹ Expansion of steppe communities with grasses and juniper and shrubby birch tundra. Communities of forest-tundra with larch and stone pine 11 11,8 Int. alleröd Borealne lasy sosnowo-œwierkowe Boreal pine-spruce forests 13 Starszy dryas Older Dryas ~13,5 13,7 ~13,7 13,8 28 32 ~36 39 ~44 46 Int. bölling Najstarszy dryas Oldest Dryas Int. denekamp Int. hengelo Int. moershoofd Tundra krzewinkowa i zbiorowiska roœlinnoœci alpejskiej Shrubby tundra and communities of mountain herb vegetation Tundra parkowa z limb¹, sosn¹, modrzewiem i brzoz¹ Park tundra with mountain pine, pine, larch and birch Bezleœna tundra krzewinkowa z brzoz¹ kar³owat¹ oraz zbiorowiska roœlinnoœci arktyczno-górskiej. Woodless shrubby tundra with dwarf birch and communities of mountain herb vegetation brak danych lack of data ~80 85 Int. brörup Lasy œwierkowe z sosn¹ i modrzewiem Spruce forests with pine and larch Roœlinnoœæ charakterystyczna dla terenu Polski ni owej Vegetation characteristic for Polish Lowlands Intensywne odlesienie i ubo enie gleb, wzrastaj¹ca rola sosny, a w pn.-wsch. Polsce œwierka. Ekspansja krajobrazu rolniczego Intensive deforestation and impoverishment of soil, increased role of pine and, in NE Poland, spruce. Expansion of agricultural landscape Mieszane lasy liœciaste z dêbem i leszczyn¹. Wkroczy³y grab, buk i jod³a. Dzia³alnoœæ cz³owieka spowodowa³a zmiany w krajobrazie Mixed deciduous forests with oak and hazel as well as hornbeam, beech and fir. Anthropogenic landscape changes Mieszane lasy liœciaste z wi¹zem, lip¹, jesionem i dêbem, a tak e lasy olszowe w dolinach rzecznych Mixed deciduous forests with elm, lime, ash and oak, alder forests in river valleys Lasy sosnowo-brzozowe z intensywnie rozprzestrzeniaj¹c¹ siê leszczyn¹. Wkraczanie wi¹zu Pine-birch forests with abundantly spreading hazel. Elm appears Lasy brzozowe, a nastêpnie ekspansja lasów sosnowych Birch forests followed by spread of pine forests Dominacja roœlinnoœci zielnej, zbiorowiska stepu z heliofitami oraz tundry krzewinkowej. Czêsty ja³owiec i rokitnik. Gdzieniegdzie tundra parkowa Predominance of herb vegetation, steppe communities with heliophytes and shrubby tundra. Juniper and sea-buckthorn common. Park tundra Lasy brzozowe (faza brzozowa), nastêpnie lasy sosnowe (faza sosnowa) Birch forests (birch phase) followed by pine forest (pine phase) Stepotundra z kêpami wierzb, brzóz i rokitnika, tundra parkowa Steppe-tundra with clumps of willow, birch and sea-buckthorn, park tundra Nadal wa ne zbiorowiska stepowe. Lasy brzozowe z sosn¹ Continues significance of steppe communities. Birch forests with pine Dominacja zbiorowisk roœlinnoœci otwartej, stepotundra z brzozami krzewiastymi, wierzbami krzewinkowymi, ja³owcem i rokitnikiem Predominance of communities of open vegetation, steppe-tundra with dwarf birch, dwarf willow, juniper and sea-buckthorn Lasotundra z sosn¹, limb¹ i modrzewiem oraz stepotundra i tundra krzewinkowa Forest-tundra with pine, stone pine and larch, steppe-tundra and shrubby tundra Lasy sosnowo-brzozowe i brzozowe. Obecne zbiorowiska stepotundrowe Pine-birch and birch forests. Steppe-tundra communities also present 717

ok. 2500 lat temu (Obidowicz, 1996b). Niektóre diagramy py³kowe z obszaru Tatr (m.in. abie Oko Obidowicz, 1996a) potwierdzaj¹ stosowanie metody wypaleniskowej w gospodarce rolnej. Na prze³omie XVIII i XIX w. rozpoczê³a siê intensywna wycinka lasów jod³owo-bukowych na potrzeby rozwijaj¹cego siê osadnictwa i górnictwa, m.in. rud srebra (Obidowicz, 1996b). Z badañ historycznych wynika, e Podhale zosta³o zasiedlone w XIII XV w. (Szaflarski, 1972). Na podstawie danych palinologicznych ustalono jednak, e intensywn¹ trzebie lasu na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej ludnoœæ prowadzi³a ju we wczesnej epoce br¹zu (Koperowa, 1962). Literatura BIRKENMAJER K. & STUCHLIK L. 1975 Early Pleistocene pollen-bearing sediments at Szaflary, West Carpathians, Poland. Acta Palaeobot., 16 (2): 113 146. BIRKENMAJER K. & ŒRODOÑ A. 1960 Interstadia³ oryniacki w Karpatach. Biul. Inst. Geol., 150: 9 70. DYAKOWSKA J. 1928 Historia torfowiska Na Czewonem pod Nowym Targiem w œwietle analizy py³kowej. Spraw. Kom. Fizjogr. PAU, 63: 129 150. DYAKOWSKA J. 1932 Analiza py³kowa kilku torfowisk. Acta Soc. Bot. Pol., 9 (3-4): 473 530. DYAKOWSKA J. 1947 Interstadia³ w K¹tach ko³o Sromowic Wy nich (Pieniny). Starunia, 23. GRANOSZEWSKI W., DERKACZ M. & WÓJCIK A. 2008 Stanowisko 6. Toporowe Stawy geneza i wiek zag³êbieñ wytopiskowych w pó³nocnej czêœci Doliny Suchej Wody. [W:] R¹czkowski W. (red.) Plejstocen Tatr i Podhala zlodowacenia tatrzañskie. XV Konferencja Stratygrafii Plejstocenu Polski, Zakopane, 1 5.09.2008. Pañstwowy Instytutu Geologiczny, Warszawa: 189 192. HARMATA K. 1969 Materia³y do postglacjalnej historii roœlinnoœci Karpat Zachodnich. Torfowisko na Palenicy (Pogórze Guba³owskie). Fol. Quatern., 33: 1 14. JANKOVSKA V. 1984 Late Glacial finds of Pinus cembra L. in the Lubovnianska Kotlina Basin. Fol. Geobot. Phytotax., 19: 319 321. JANKOVSKA V. 1988 A reconstruction of the Late-Glacial and Early-Holocene evolution of forest vegetation in the Poprad Basin, Czechslovakia. Fol. Geobot. Phytotax., 23: 303 319. JANKOVSKA V. 1991 Vývoj vegetaèního krytu podtatranských kotlin od konce doby ledové do souèasnosti. Zbornik Prác o Tatranskom Národnom Parku, 31: 73 84. JANKOVSKA V. 1995 Forest composition in the Moravskoslezske Beskydy Mts. during the last millennium a palaeoecological study. Fol. Geobot. Phytotax., 30: 375 387. KOPEROWA W. 1962 PóŸnoglacjalna i holoceñska historia roœlinnoœci Kotliny Nowotarskiej. Acta Palaeobot., 2 (3): 1 62. KOPEROWA W. & ŒRODOÑ A. 1965 Pleniglacial deposits of the Last Glaciations at Zator. Acta Palaeobot., 6 (1): 3 32. KRIPPEL E. 1963 Postlaiálny vývoj lesov Tatranského Narodného Parku. Vydavatelstvo Slovenskej Akademie Vied, Bratislava, IV/5 KRUPIÑSKI K.M. 1984 Evolution of Late Glacial and Holocene vegetation in the Polish Tatra Mts., based on pollen analysis of sediments of the Przedni Staw Lake. Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 31 (1-4): 37 48. LATA OWA M. 2003a Czwartorzêd póÿny vistulian. [W:] Dybova-Jachowicz S. & Sadowska A. (red.) Palinologia. Wyd. Inst. Botaniki PAN, Kraków: 267 272. LATA OWA M. 2003b Czwartorzêd holocen. [W:] Dybova- Jachowicz S. & Sadowska A. (red.) Palinologia. Wyd. Inst. Botaniki PAN, Kraków: 273 307. MAMAKOWA K. 2003 Czwartorzêd plejstocen. [W:] Dybova- Jachowicz S. & Sadowska A. (red.) Palinologia. Wyd. Inst. Botaniki PAN, Kraków: 235 266. MAMAKOWA K., MOOK W.G. & ŒRODOÑ A. 1975 Late Pleistocene flora at K¹ty (Pieniny Mts., West Carpathians). Acta Palaeobot., 16 (2): 147 172. MARGARI V., MAGRI D., MANZI G. & TZEDAKIS P.C. 2008 Middle Pleistocene interglacial vegetation in southern Europe: a new pollen record from the Ceprano basin, Central Italy. [In:] 12 th International Palynological Congress and 8 th International Organization of Paleobotany Conference, August 30 September 5, 2008, Bonn, Germany. Abstracts: 179. MILNER A.M., TZEDAKIS P.C., PROSS J., MÜLLER U., CHRISTANIS K. & COLLIER R. 2008 Tenaghi Philippon Revisited: a new high-resolution pollen record for the Last Interglacial Complex. [In:] 12 th International Palynological Congress and 8 th International Organization of Paleobotany Conference, August 30 September 5, 2008, Bonn, Germany. Abstracts: 193. OBIDOWICZ A. 1975 Entstehung und Alter einiger Moore im nördlichen Teil der Hohen Tatra. Fragm. Flor. Geobot., 21 (3): 289 323. OBIDOWICZ A. 1990 Eine Pollenanalytische und Moorkundliche Studie zur Vegetationsgeschichte des Podhale-Gebietes (West-Karpaten). Acta Palaeobot., 30 (1): 147 219. OBIDOWICZ A. 1996a A Late Glacial Holocene history of the formation of vegetation belts in the Tatra Mts. Acta Palaeobot., 36 (20): 159 206. OBIDOWICZ A. 1996b Polodowcowa historia szaty roœlinnej. [W:] Mirek Z. (red.), G³owacki Z., Klimek K. & Piêkoœ-Mirkowa H. Przyroda tatrzañskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze 3. Wyd. Tatrzañski Park Narodowy, Zakopane-Kraków: 229 236. OBIDOWICZ A. 2005 PóŸnoglacjalno-holoceñska historia torfowiska Puœcizna Rêkowiañska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. [W:] Miechówka A., G¹siorek M. & Ciarkowska K. (red.) Gleby górskie, geneza, w³aœciwoœci, zagro enia. II Miêdzynarodowa Konferencja Naukowa, Kraków-Niedzica-Zawoja, 14 16.09.2005 r. Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb AR, Kraków: 81. PAWLIKOWA B. 1965 Materia³y do postglacjalnej historii roœlinnoœci Karpat Zachodnich, torfowisko na Bryjarce. Fol. Quatern., 18: 1 9. RALSKA-JASIEWICZOWA M., LATA OWA M., WASYLIKOWA K., TOBOLSKI K., MADEYSKA E., WRIGHT H.E. JR. & TURNER CH. (eds.) 2004 Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. REILLE M., ANDRIEU V., DE BEAULIEU J.L., GUENET P. & GOEURY C. 1998 A long pollen record from Lac du Bouchet, Massif Central, France: for the period ca. 325 to 100 ka BP (OIS 9c to OIS 5e). Quat. Sci. Rev., 17 (12): 1107 1123. RYBNIÈKOVA E., HAJKOVA P. & RYBNIÈEK K. 2005 The origin and development of spring fen vegetation and ecosystems palaeogeootanical results. [In:] Poulickova A., Hajek M. & Rybnièek K. (eds.) Ecology and palaeoecology of spring fens of the West Carpathians. Palacký University Olomouc, Academy of Science of the Czech Republic, Masary University Brno, Olomouc: 29 55. RYBNIÈKOVA E. & RYBNIÈEK K. 1988 Isopollen maps of Picea abies, Fagus sylvatica and Abies alba in Czechoslovakia Their application and limitations. [In:] Lange G. & Schlüchter C. (eds.) Lake, mire and river environments during the last 15 000 years. Balkema, Rotterdam: 51 66. RYBNIÈKOVA E. & RYBNIÈEK K. 1993 Late Quaternary forest line oscillations in the West Carpathians. [In:] Frenzel B. (ed.) Oscillations of the alpine and polar tree limits in the Holocene. Gustav Fischer, Stutgart-Jena-New York: 187 194. RYBNIÈKOVA E. & RYBNIÈEK K. 2002 Vegetation of the Upper Orava Region (NW Slovakia) in the last 11 000 years. Acta Palaeobot., 42 (2): 153 170. SZAFER W. & OSZAST J. 1964 The decline of tertiary plants before the maximal glaciation of the West Carpathians. [In:] Dylik J. (ed.) Report of the VI International Congress on Quaternary, Warsaw 1961. Vol. 2, Stratigraphical section, palaeoclimatological section, palaeobotanical section, palaeozoological section. PWN, ódÿ: 479 482. SZAFLARSKI J. 1972 Poznanie Tatr. Szkice z rozwoju wiedzy o Tatrach do po³owy XIX wieku. Wyd. SiT, Warszawa. ŒRODOÑ A. 1952 Ostatni glacja³ i postglacja³ w Karpatach. Biul. Inst. Geol., 67: 27 75. ŒRODOÑ A. 1972 Roœlinnoœæ Polski w czwartorzêdzie. [W:] Szafer W. & Zarzycki K. (red.) Szata roœlinna Polski. PWN, Warszawa: 527 269. TZEDAKIS P.C., HOOGHIEMSTRA H. & PÄLIKE H. 2006 The last 1.35 million years at Tenaghi Philippon: revised chronostratigraphy and long-term vegetation trends. Quat. Sci. Rev., 25 (23-24): 3416 3430. Praca wp³ynê³a do redakcji 28.05.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 29.06.2009 r. 718