Tekst: dr n. med. Mikołaj Dąbrowski, Klinika Chirurgii Kręgosłupa, Ortopedii Onkologicznej i Traumatologii, Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Program edukacyjny dotyczący alergicznego nieżytu nosa Streszczenie: Alergiczny nieżyt nosa jest obecnie jedną z najczęściej występujących chorób alergicznych na świecie. Do jego charakterystycznych objawów zalicza się wodnisty wyciek z nosa, świąd, kichanie i blokadę nosa, czemu towarzyszą często objawy ze strony spojówek. Symptomy alergicznego nieżytu nosa znacząco upośledzają życie codzienne i zawodowe pacjenta, obniżając przy tym jakość jego życia. Głównym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zebranych danych na temat wiedzy pacjentów z zakresu informacji o alergicznym nieżycie nosa. Analiza uzyskanych wyników pokazała, że wiedza pacjentów w zakresie niefarmakologicznych metod leczenia alergicznego nieżytu nosa pozostaje na niewystarczającym poziomie. Analiza problemu została przedstawiona w oparciu o wyniki programu edukacyjnego zrealizowanego przez firmę Quality Audit House w okresie od maja do listopada 2014 roku. Do zebrania danych wykorzystano wywiad kwestionariuszowy. W programie wzięło udział 3 760 pacjentów oraz 158 lekarzy. Słowa kluczowe : alergiczny nieżyt nosa, alergia Wprowadzenie Alergiczny nieżyt nosa (ANN) to zespół objawów klinicznych wywołanych przez reakcję zapalną błony śluzowej nosa spowodowaną określonym alergenem. Głównymi objawami ANN są wyciek wodnistej wydzieliny, upośledzenie drożności nosa, świąd i kichanie. Objawy te mogą występować przewlekle lub okresowo. Mimo, że ANN manifestuje się przede wszystkim objawami ze strony nosa, to obecnie uważany jest za chorobę ogólnoustrojową, która w znaczącym stopniu zmniejsza efekty wydajności pracy i nauki chorych oraz wpływa na pogorszenie się jakości ich życia. Alergiczny nieżyt nosa jest 1
chorobą dzieci i osób młodych, zwykle poniżej 20 roku życia, choć zapadają na niego także osoby starsze. Ocenia się, że choruje na niego 10-25% osób na całym świecie 1. Do głównych alergenów odpowiedzialnych za ANN należą alergeny roztoczy kurzu domowego, pyłków roślin, zarodniki grzybów pleśniowych, alergeny odzwierzęce i tzw. alergeny zawodowe np. formaldehyd czy mąka 2. Częstotliwość występowania alergicznego nieżytu nosa wzrasta i jest związana ze zmianami stylu życia i sposobu odżywiania, zwiększonym narażeniem na alergeny i czynniki drażniące, postępującym zanieczyszczeniem środowiska, a także zwiększonym narażeniem na stres 3. Co istotne, choroba wiąże się z 2-3-krotnie zwiększonym ryzykiem rozwoju astmy. W krajach, gdzie zachorowalność na astmę oskrzelową jest rzadka, czyli dotyka poniżej 5% populacji, rzadko rozpoznawalny jest nieżyt nosa. Natomiast w krajach o dużej zachorowalności na astmę, alergiczny nieżyt nosa jest rozpoznawalny u 15-20% populacji. Wyniki badań pokazały, że w ciągu 10 lat obserwacji, astma oskrzelowa rozwinęła się u 20% dzieci dotkniętych alergicznym nieżytem nosa 4. Terapia ANN jest złożona i obejmuje unikanie ekspozycji na alergeny, leczenie farmakologiczne, immunoterapię alergenową oraz w skrajnych przypadkach zabieg chirurgiczny. Naczelną zasadą jest rozpoczynanie leczenia od leków przeciwhistaminowych w sezonowych lub niezbyt nasilonych objawach całorocznego alergicznego nieżytu nosa 5. Cel i założenia programu edukacyjnego Głównym celem programu edukacyjnego było zebranie danych na temat wiedzy pacjentów o alergicznym nieżycie nosa oraz ich edukacja na ten temat. Drugim ważnym celem była prezentacja przyczyn objawów, jak również działań profilaktycznych zapobiegających alergicznemu nieżytowi nosa. Założeniem programu było także przedstawienie pacjentom metod leczenia i diagnostyki choroby. Czas i zakres trwania programu edukacyjnego Program edukacyjny realizowano na terenie całej Polski od maja do listopada 2014 roku. Wzięło w nim udział 3760 pacjentów i 158 lekarzy-edukatorów. W programie uczestniczyli pacjenci ze zdiagnozowanym alergicznym nieżytem nosa oraz pacjenci zagrożeni w ocenie lekarza wystąpieniem alergicznego nieżytu nosa (pacjenci, u których lekarz przeprowadził wywiad i/lub badanie, na podstawie których ocenił, że pacjent jest narażony na wystąpienie alergicznego nieżytu nosa np. ze względu na narażenie na silne czynniki ryzyka ANN). 2
Metodologia i technika programu edukacyjnego W celu przeprowadzenia edukacji zastosowano wystandaryzowaną technikę badawczą w postaci wywiadu kwestionariuszowego z użyciem narzędzia badawczego kwestionariusza wywiadu. Podczas wizyty u lekarza pacjent udzielał odpowiedzi na twierdzenia testu wiedzy. Następnie lekarz przeprowadzał edukację i przekazywał pacjentowi broszurę edukacyjną. Rezultaty programu edukacyjnego 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 91,9% 92,4% 88,3% 85,7% 79,1% 79,8% 69,4% 58,1% 58,8% T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 Wykres 1. Rozkład odpowiedzi prawidłowych na 9 pytań testu wiedzy T1. W Polsce na alergiczny nieżyt nosa cierpi aż 25% populacji T2. W alergicznym nieżycie nosa proces chorobowy rozwija się w obrębie błony śluzowej nosa, ale może dotyczyć również gardła, krtani i spojówek. T3. Objawy ANN upośledzają jakość życia chorego i znacznie obniżają wydajność pracy oraz wyniki w nauce. T4. Uciążliwe objawy ANN głównie wywołują alergeny roztocza kurzu domowego, alergeny pyłku roślin oraz alergeny zwierząt domowych. T5. Nieleczony alergiczny nieżyt nosa może zwiększyć ryzyko zachorowania na astmę oskrzelową. T6. ANN można zwalczyć za pomocą domowych metod leczenia. T7. Podczas szczytu pylenia roślin, na których pyłki jesteśmy uczuleni, należy unikać zamkniętych pomieszczeń i jak najczęściej przewietrzać mieszkanie. T8. Poza terapią ANN opartą na lekach, zalecane jest unikanie lub zminimalizowanie kontaktu z czynnikiem uczulającym i nasilającym objawy ANN. T9. Osoba cierpiąca z powodu ANN, stosująca leki najnowszej generacji może bez przeszkód prowadzić pojazdy i obsługiwać maszyny, ponieważ nie powodują one senności. 3
Analiza rozkładu odpowiedzi na 9 twierdzeń testu wiedzy wykazała, iż cztery z nich uzyskały pożądany odsetek prawidłowych odpowiedzi na poziomie co najmniej 80%. Na szczególną uwagę zasługuje twierdzenie czwarte ( Uciążliwe objawy ANN głównie wywołują alergeny roztocza kurzu domowego, alergeny pyłku roślin oraz alergeny zwierząt domowych ), na które poprawnej odpowiedzi udzieliło 92,4% uczestników programu. Pozostałymi trzema sformułowaniami, które uzyskały wysokie odsetki prawidłowych odpowiedzi były: sformułowanie drugie ( W alergicznym nieżycie nosa proces chorobowy rozwija się w obrębie błony śluzowej nosa, ale może dotyczyć również gardła, krtani i spojówek ) 91,9%; sformułowanie trzecie ( Objawy ANN upośledzają jakość życia chorego i znacznie obniżają wydajność pracy oraz wyniki w nauce ) 85,7% oraz sformułowanie ósme ( Poza terapią ANN opartą na lekach, zalecane jest unikanie lub zminimalizowanie kontaktu z czynnikiem uczulającym i nasilającym objawy ANN ) 88,3%. T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 błędne 4,1% 2,7% 6,7% 2,2% 4,0% 24,7% 29,1% 4,9% 2,9% nie wiem 26,5% 5,4% 7,6% 5,4% 16,9% 17,2% 12,1% 6,8% 17,3% Tabela 1. Rozkład odpowiedzi nieprawidłowych błędnych oraz nie wiem na 9 pytań testu wiedzy Analiza rozkładu nieprawidłowych odpowiedzi na 9 twierdzeń testu wiedzy wykazała, że w większości przypadków wynikały one z niewiedzy pacjentów, a nie z błędnych przekonań. Największy odsetek odpowiedzi nie wiem odnotowano w sformułowaniu pierwszym ( W Polsce na alergiczny nieżyt nosa cierpi aż 25% populacji ) 26,5%. Najwięcej trudności sprawiły edukowanym twierdzenia: szóste ( ANN można zwalczyć za pomocą domowych metod leczenia ) tylko 58,1% poprawnych wskazań oraz siódme ( Podczas szczytu pylenia roślin, na których pyłki jesteśmy uczuleni, należy unikać zamkniętych pomieszczeń i jak najczęściej przewietrzać mieszkanie ) 58,8% prawidłowych odpowiedzi. Wnioski i rekomendacje Głównym celem programu było zebranie danych na temat wiedzy pacjentów o alergicznym nieżycie nosa oraz ich edukacja w tym zakresie. Jak pokazały wyniki przeprowadzonego programu edukacyjnego, wiedza pacjentów w zakresie niefarmakologicznych metod leczenia pozostaje na niewystarczającym poziomie. Dalsza 4
edukacja pacjentów jest niezbędna, ponieważ jak pokazują dane, najwięcej trudności sprawiło edukowanym twierdzenie dotyczące zwalczania alergicznego nieżytu nosa za pomocą domowych metod leczenia. Dowodzi to, że pacjenci posiadali niski poziom wiedzy na temat metod leczenia alergicznego nieżytu nosa. Jest to wysoce niepokojące zważywszy na to, że postępowanie terapeutyczne w ANN obejmuje unikanie ekspozycji na alergen, leczenie farmakologiczne, immunoterapię swoistą oraz jako leczenie wspomagające zabieg chirurgiczny 6. Terapia przyniesie sukces dopiero wtedy, gdy będzie uwzględniała każdy z tych elementów, dostosowany indywidualnie do pacjenta. Świadomość holistycznego charakteru terapii przeciwhistaminowej przyspieszy proces leczenia i pozwoli na skuteczne ustrzeżenie się pacjenta przed alergenami. Kolejnym obszarem wymagającym szczególnego wkładu edukacyjnego jest profilaktyka alergicznego nieżytu nosa objawiająca się unikaniem ekspozycji na alergeny. Warto uświadomić pacjentom, że zminimalizowanie kontaktu z alergenem nie należy do prostych działań. Chorzy powinni mieć na uwadze, że przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach ogranicza wpływ alergenów w postaci pyłków roślin, ale zwiększa natomiast wpływ alergenów w postaci kurzu domowego. Z tego względu należy wdrażać programy kontroli narażenia na alergeny kurzu domowego, które obejmują głównie częste sprzątanie, pranie. Niska świadomość pacjentów w zakresie powyższej problematyki była również częściowo wynikiem niewystarczającego poziomu wiedzy na temat dużego rozpowszechnienia choroby. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) problem dotyczy 400 mln osób na świecie. W Polsce średnia zachorowalność kształtuje się na poziomie około 22% 7. Ponadto, zainteresowanie i edukacja z zakresu alergicznego nieżytu nosa jest ważna ze względu na to, iż jest on najczęstszą przyczyną występowania astmy oskrzelowej 8. Edukacja pacjentów dotycząca skali i specyfiki ANN zwróci ich uwagę na istotę choroby oraz możliwe jego powikłania. Zasadność przeprowadzenia kolejnej edycji programu potwierdza również fakt, iż większość nieprawidłowych odpowiedzi uczestników wynikała z ich niewiedzy, a nie z błędnych przekonań. 5
Piśmiennictwo 1 Samoliński B. i zespół autorów, Zasady postępowania w alergicznym nieżycie nosa. Wytyczne lekarzy Rodzinnych w Polsce, Łódź 2012. 2 Samoliński B. i zespół autorów, Zasady postępowania w alergicznym nieżycie nosa. Wytyczne lekarzy Rodzinnych w Polsce, Łódź 2012. 3 Jurkiewicz D., Przewlekły alergiczny nieżyt nosa, Przewodnik Lekarza 2003, 1, s 24-26. 4 Świerczyńska-Krępa M., Alergiczny nieżyt nosa, mp.pl 5 Samoliński B., Komorowski J., Terapia nieżytów nosa, Przewodnik lekarza 2006, s 45 6 Brzozonowski W. Standardy diagnostyczne i terapeutyczne alergicznego nieżytu nosa, viamedica.pl 7 Lewandowska-Polak A., Kowalski M., Leki przeciwhistaminowe w leczeniu alergicznego nieżytu nosa - miejsce dla rupatadyny, esculap.com 6