Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie historyczne przyrządy astronomiczne

Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie historyczne przyrządy astronomiczne Mikołaj Kopernik - biografia Mikołaj Kopernik to Człowiek Renesansu ksiądz, astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, strateg, lekarz, astrolog, tłumacz, polityk, dyplomata. Urodził się w Toruniu w 1473 roku. Trudno jest określić,dokładnie w którym domu, gdyż bogata rodzina Koperników spokrewniona z najważniejszymi rodami patrycjuszowskimi w mieście, posiadała kilka nieruchomości m.in. kamienicę przy ul. św. Anny oraz przy Rynku Staromiejskim. Ojciec Mikołaj, kupiec krakowski, przeniósł się w 1456 roku do Torunia. Matką była torunianka Barbara, z domu Watzenrode, córka ławnika staromiejskiego. Kopernik posiadał Rys. 1. Portret Mikołaja Kopernika. troje starszego rodzeństwa: brata Andrzeja i siostry: Barbarę i Katarzynę. Po śmierci ojca w 1483 roku Mikołaja wychowywał brat matki, Łukasz Watzenrode, kanonik kapituły włocławskiej, późniejszy biskup warmiński. Początkowo Kopernik uczył się w szkole parafialnej przy kościele p.w. św. Jana w Toruniu, a następnie we Włocławku. W latach 1491-95 studiował w Akademii Krakowskiej,która wówczas była ogniskiem myśli humanistycznej i ośrodkiem studiów astronomicznych. Kształcił się tam w dziedzinie nauk matematycznych, klasycznych, a także astronomii. W 1496 r. Mikołaj wraz z bratem wyjechał na studia prawnicze do Bolonii, gdzie oddawał się nauce greki i astronomii. Po ich ukończeniu wrócił na kilka miesięcy do Polski, po czym ponownie wyjechał do Włoch, by studiować medycynę na uniwersytecie w Padwie. W 1503 r. uzyskał doktorat z prawa kanonicznego na uniwersytecie w Ferrarze. 1

Działalność rozpoczynał jako lekarz i sekretarz swego wuja biskupa Łukasza Watzenrode. W latach 1506-1512 głównie przebywał w Lidzbarku Warmińskim. W latach 1504-1507 brał udział w zjazdach stanów pruskich w Malborku i Elblągu. W 1509 roku ogłosił swój łaciński przekład Listów bizantyjskiego historyka - Teofilakta Symokatty. W 1510 roku został kanonikiem. Przeniósł się wtedy do Fromborka, w którym mieszkał, aż do śmierci.zmarł 24 maja 1543 roku na skutek wylewu krwi do mózgu. Został pochowany pod posadzką fromborskiej katedry. We Fromborku prowadził obserwacje astronomiczne. W latach 1515-1530 pisał swoje główne dzieło. Zajmował się także kartografią, opracował m.in. mapę Warmii, Prus Królewskich i Zalewu Wiślanego W latach 1516-19 oraz w połowie 1521 roku był administratorem dóbr kapitularnych w Olsztynie. Podczas wojny polsko-krzyżackiej (1520-21) bronił zamku olsztyńskiego. Od roku 1521 do 1523, jako generalny administrator diecezji warmińskiej, piastował stanowisko komisarza Warmii. Dzieło Kopernika Działalność publiczna stopniowo wprowadziła go w problematykę finansową. Określił w nim zasady reformy monetarnej oparte na projekcie poprawy pieniądza oraz ujednolicenia polskiej i pruskiej monety. W 1519 roku przedłożył go na sejmiku w Toruniu. Następnie poszerzył go i ujął w formę traktatu pt. Rozprawa o biciu monety. Kopernik jest autorem prawa ekonomicznego, zgodnie z którym pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy. Nazwano je później prawem Greshama-Kopernika. Pomimo tak szerokiego zakresu działań, Kopernik nadal poświęcał wiele czasu astronomii, obserwacjom i teorii budowy świata. W tym czasie w Europie ułamki dziesiętne nie były jeszcze znane. Kopernik, obliczenia wykonywał w systemie sześćdziesiątkowym. (Wprowadził je dopiero w 1585 roku holenderski astronom i matematyk Simon Stevin). Rachunki przeprowadzone przez Mikołaja Kopernika niewiele różnią się od rzeczywistych. W pracy kładł duży nacisk na wyniki obserwacji, które weryfikowały słuszność teorii. Niezgodność obserwacji z teorią dyskwalifikowała teorię. Wyniki swoich rachunków zawarł w tabelach liczbowych, które miały ułatwiać obliczanie położeń Słońca, Księżyca 2

i innych planet na niebie. Obserwował również zaćmienia Słońca i Księżyca, stosując własną metodę zwaną ekranową, stanowiącą prototyp kamery fotograficznej. Przewidział fazy Wenus i Merkurego, co potwierdził potem Galileusz. Uważał że świat jest kulisty, a więc skończony. W innym miejscu księgi I "De Revolutionibus" rozstrzygnięcie problemu skończoności świata pozostawił filozofom przyrody. Pełne opracowanie heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego, będące uwieńczeniem wieloletnich obserwacji astronomicznych, zajęło Kopernikowi blisko 20 lat. Dzieło powstało we Fromborku i zawierało wykład astronomii na temat obrotów Ziemi dookoła osi oraz jej obiegu wraz z innymi planetami dookoła słońca, po torach kolistych. Mikołaj Kopernik był nowoczesnym uczonym, odważnym człowiekiem szukającym prawdy o Wszechświecie. Ogłoszone drukiem jego dzieło przyniosło światu nową ideę. Imię Kopernika nadawano instytucjom, sondom kosmicznym i obiektom na ciałach niebieskich. Noszą je: duży krater na Księżycu (107 km średnicy) duży krater na Marsie (292 km średnicy) planetoida nr 1322 OAO-3 Copernicus (1972-065A) amerykański satelita do obserwacji w promieniach nadfioletowych i rentgenowskich, działał w latach 1972-1980 Kopernik 500 (Interkosmos 9; 1973-022A) - satelita radziecko-polski do badania promieniowania Słońca i jonosfery, działał w roku 1973 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk (CAMK) Mikołaj Kopernik, mimo licznych zainteresowań, szczególnie dogłębnie zajmował się teorią budowy świata. Wykazał między innymi pewne braki w dotychczas obowiązującej teorii geocentrycznej, tłumaczącej budowę świata. Uważał, że upoważnia go to do stworzenia nowej teorii, opartej na następujących założeniach: Stosunek odległości Ziemi od Słońca do wysokości firmamentu jest znacznie mniejszy od stosunku promienia Ziemi do odległości jej od Słońca, zatem odległość Ziemi od Słońca jest znikomo mała w porównaniu z wysokością firmamentu Pierwsze rezultaty naukowych poszukiwań Kopernik zasygnalizował już w trakcie pobytu we Włoszech. W 1500 r. wygłosił w Rzymie wykłady, w których wspomniał o 3

odkryciu nowej astronomii, będącej odzwierciedleniem jego odmiennych poglądów na budowę i ruch planet. Zarys teorii heliocentrycznej podał około roku 1510 w rozprawie znanej p.t. Commen-tariolus. Nie była ona drukowana, lecz krążyła po całej Europie w odpisach, z których dwa odnaleziono dopiero w XIX wieku. Założenia Teorii Heliocentrycznej: Jakikolwiek ruch jest dostrzegany na firmamencie, nie pochodzi z jakiegoś ruchu firmamentu, lecz z ruchu Ziemi. Ziemia wraz z okalającymi ją żywiołami wykonuje pełny obrót dzienny dokoła swych niezmiennych biegunów, podczas, gdy firmament i najwyższe niebo pozostają nieruchome. To, co nam przedstawia się jako ruch Słońca, pochodzi z ruchu Ziemi i naszej sfery, wraz z którą krążymy dokoła Rys. 2. Układ heliocentryczny Słońca, podobnie jak jakakolwiek inna planeta. Ziemia ma przeto więcej niż jeden ruch. Poziomy ruch prosty i wsteczny planet pochodzi z ruchu Ziemi. Teoria Kopernika stała się podstawą rozwoju nauk ścisłych. W okresie renesansu jej zwolennikami byli m.in. J. Kepler, Galileusz, jej idee w dziedzinie kosmologii rozszerzyli w Anglii Thomas Digges, a we Włoszech Giordano Bruno. Od przełomu XVI i XVII wieku zyskiwała coraz więcej zwolenników. Jednak do jej ugruntowania najbardziej przyczynili się G. Bruno, J. Kepler i Galileusz. Poparcie teoria Kopernika znalazła dopiero w prawie ciążenia sformułowanym przez I. Newtona. Pierwszy zaś dowód obserwacyjny ruchu Ziemi dokoła Słońca dostarczył J. Bradley, gdy odkrył w latach 1725-1728 aberrację światła. Pełne opracowanie heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego, będące uwieńczeniem wieloletnich obserwacji astronomicznych, zajęło Kopernikowi blisko 20 lat. Swoją popartą dowodami teorię uczony przedstawił w wiekopomnym dziele:"de 4

revolutionibus orbium coelestium ("O obrotach sfer niebieskich"), wydanym Norymberdze w 1543 roku. Rys. 3. Strona tytułowa wydania O obrotach sfer niebieskich Rękopis powstał w latach 1515-1530. Składa się z sześciu ksiąg, w których Kopernik wyłożył istotę teorii heliocentrycznej. W I rozdziale dzieła dokonał przeglądu wszystkich znanych wówczas teorii na temat ruchów planet, także teorii Arystarcha z Samos i poparł tę teorię nowymi obliczeniami uzyskanymi dzięki obserwacji i zastosowaniu bardziej rozwiniętej matematyki. 5

Dzieło swoje wydane drukiem autor zobaczył dopiero na łożu śmierci. Dzieło powstało we Fromborku i zawierało wykład astronomii na temat obrotu Ziemi dookoła własnej osi oraz jej obiegu (po torach kolistych) wraz z innymi planetami dookoła słońca. W 1514 rozpoczęło się spisywanie Księgi I De revolutionibus orbium coelestium. W 1533 roku poglądy Mikołaja Kopernika wyłożone w rękopisie De Revolutionibus zreferowano papieżowi Klemensowi VII. Kopernik sam nie zdecydował się na ogłoszenie wyników swych dociekań naukowych. Skłonił go do tego profesor matematyki uniwersytetu w Wittenberdze, Georg Joachim von Lauchen, zwany Retykiem (Rheticus). W 1539 roku przybył on do Fromborka, aby zapoznać się z nową teorią. W 1540 roku w Gdańsku wydał opowiadanie Narratio Prima, które zawierało przystępny opis heliocentrycznej budowy świata, prezentując dyskusję dotyczącą "ruchów słońca". Retyk przedstawił argumenty, dla których uznał system heliocentryczny za słuszny. Podsumował je tak: Wszystkie te zjawiska są ze sobą w godny podziwu sposób połączone jakby złotym łańcuchem. Każda planeta, poprzez swe miejsce, bieg i każdą zmianę swojego ruchu, dostarcza dowodu na to, że Ziemia się porusza. My zaś, którzy zamieszkujemy ziemski glob, zamiast przyjąć, iż jej położenie zmienia się, wierzymy w wędrówki planet, które odzwierciedlają jej ruch W 1541 roku Retyk oddał dzieło składające się z sześciu ksiąg do druku w Norymberdze. Wydawca Andreas Osiander, teolog i reformator, odpowiedzialny za redakcję tekstu, poczynił w dziele Kopernika istotne zmiany. Miały one na celu przekonać czytelnika o hipotetycznym charakterze teorii heliocentrycznej, nie kolidującym z dotychczasowym wyobrażeniem o budowie świata. Złagodził w ten sposób zbyt śmiałą wymowę dzieła Kopernika. W roku 1542 pierwsze dwa arkusze De revolutionibus wyszły spod prasy drukarskiej. Mikołaj Kopernik wysłał do NorymbergiI napisaną przez siebie przedmowę dedykowaną papieżowi Pawłowi III. Retyk bez wiedzy Kopernika wycofał jego przedmowę zawartą na początku książki - List dedykacyjny do papieża Pawła III - a umieścił w to miejsce własną przedmowę (nie podpisaną), całkowicie niezgodną ze stanowiskiem autora. Wyjaśniał w niej, że teorię Kopernika należy rozpatrywać tylko jako hipotezę niekoniecznie prawdziwą, ułatwiającą obliczenia. 6

Było to niezgodne ze stanowiskiem Mikołaja Kopernika, wyraźnie sformułowanym w jego liście dedykacyjnym do papieża. Rozdziały 13 i 14 Księgi ukazały się drukiem w Wittenberdze pod postacią osobnej książki De lateribus et angulis triangulorum... (O bokach i kątach trójkątów), z przedmową Retyka, który od roku 1541 był w posiadaniu rękopisu dzieła De revolutionibus orbium coelestiu (O obrotach sfer niebieskich). Nie wiadomo jaki tytuł nadał dziełu Kopernik, gdyż w oryginalnym rękopisie brak karty tytułowej. Prawdopodobnie pierwotny tytuł brzmiał: O obrotach ciał niebieskich, wskazując na ruch wszystkich planet, łącznie z Ziemią. Kolejne wydania dzieła miały miejsce w: Norymberga 1543 r. pierwsze wydanie dzieła Bazylea (1566), przez Retyka; Amsterdam (1617), przez Müllera z Göttingen; Warszawa (1854) (wydanie zawierające polskie tłumaczenie i opatrzone oryginalnym wstępem Kopernika); Toruń (1873) przez Towarzystwo Kopernikańskie. Po śmierci Retyka rękopis dzieła Kopernika przejął jego uczeń i współpracownik, Walentyn Otho. Potem rękopis był kolejno własnością kilku osób i ostatecznie w XVII wieku znalazł się w Pradze, w bibliotece należącej do hr. Nostica. Tam przeleżał nie zauważony ponad 150 lat. W 1788 roku ukazała się pierwsza o nim wzmianka, lecz dopiero w 1840 roku został on szczegółowo opisany. W 1953 rząd czechosłowacki przekazał rękopis Polsce. Obecnie znajduje się on w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dzieło napisane po łacinie było zrozumiałe tylko dla matematyków i dlatego początkowo dyskutowało nad nim nieliczne grono ekspertów. Z upływem czasu dyskusja przeniosła się na płaszczyznę religijną i filozoficzną. Dzieło Kopernika, sprzeczne z dotychczasowymi poglądami na budowę świata, zapoczątkowało liczne spory religijne i ideologiczne. Jeszcze za życia astronoma jego teoria spotkała się z ostrym sprzeciwem władz duchownych, głównie protestanckich. Kościół katolicki wyraził swoje stanowisko potępiając De revolutionibus... każąc umieścić dzieło w indeksie ksiąg zakazanych (1616-1828). 1543 wydanie druku De Revolutionibus Orbium Coelestium, Libri VI. - 7

Brak oficjalnego stanowiska Kościoła katolickiego, zainteresowanie wyższych dostojników treścią, którą w przedmowie, napisanej przez wydawcę, przedstawiono jako hipotezę ułatwiającą obliczenia. 1559 wprowadzenie w Kościele katolickim Indeksu ksiąg zakazanych. 1566 drugie wydanie De Revolutionibus..., Bazylea. 1616 pierwsza sprawa Galileusza. Eksperci Kościoła tezę o tym, iż "Słońce stanowi centrum świata i jest całkowicie nieruchome pod względem ruchów lokalnych", uznają za "bezsensowną i absurdalną z punktu widzenia filozoficznego" oraz "formalnie heretycką". Tezę, iż "Ziemia nie stanowi centrum świata, ani nie jest nieruchoma, lecz obraca się zarówno wokół samej siebie, jak i ruchem dobowym", uznają za podobnie absurdalną oraz "co najmniej błąd w wierze". Ogłoszenie przez Kongregację Kardynalską Inkwizycji, że Galileusz poddaje się wyrokowi. Dekretem z 5 marca 1616 roku Kongregacja zakazuje czytania De revolutionibus..., wpisując na Indeks "do czasu wprowadzenia poprawek". 1617 Amsterdam, trzecie wydanie De Revolutionibus..., p.t. Astronomia Instaurata, 1618-1621 zostaje umieszczone na Indeksie publikacja Epitome Astronomiae Copernicanae - J. Keplera 1620 wskazanie przez Kongregację poprawek, jakie należy nanieść w De Revolutionibus... 1632 Florencja publikacja głównego dzieła Galileusza: Dialogu o dwu wielkich systemach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym. Konfiskata przez Kościół i zakaz rozprowadzania. 1633 proces Galileusza; powtórzenie potępienia heliocentryzmu z 1616, umieszczenie Dialogu na Indeksie. 1644 bulla Aleksandra VII - potępienie wszelkich dzieł utrzymujących, że Ziemia się porusza. 1751 wobec powszechnej akceptacji w środowisku naukowym heliocentrycznego obrazu naszego systemu planetarnego, objaśnianego mechaniką Newtona, papież-erudyta Benedykt XIV udziela zgody na druk Dzieł Zebranych Galileusza. 1819 ostatnie wydanie Indeksu zawierające De evolutionibus... oraz inne dzieła heliocentryczne. 8

1820 Canon Settele usiłując opublikować w Rzymie podręcznik astronomii jednoznacznie uznający heliocentryzm za prawdziwy, spotyka się z odmową Mistrza Świętego Pałacu Apostolskiego. Po odwołaniu się do papieża (który przekazuje sprawę Kongregacji) otrzymuje zezwolenie na druk. 1822 11 września - Kongregacja Kardynalska Inkwizycji stwierdza, że "druk i publikacja prac traktujących o ruchu Ziemi i nieruchomości Słońca, zgodnie z powszechną opinią współczesnych astronomów, są w Rzymie dozwolone". 25 września papież Pius VII zatwierdza dekret. 1828 dzieło Mikołaja Kopernika zostało zwolnione z Indeksu. 1835 Papież Pius VII usuwa z Indeksu De Revolutionibus... oraz pozostałe książki uznane wcześniej za heretyckie z powodu heliocentryzmu. 1854 ukazanie się pierwszego polskiego przekładu dokonanego przez Jana Baranowskiego Mikołaj Kopernik w swym dziele w Księdze I, w rozdziale X pisał tak:. Pierwszą i najważniejszą ze wszystkich jest sfera gwiazd stałych, obejmująca samą siebie oraz cały świat (...). Pierwszą z planet jest Saturn, który obiegu swego dopełnia w ciągu trzydziestu lat. Za nim Jowisz, dokonujący obiegu w dwunastu latach. Następnie Mars, który odbywa obieg w ciągu dwóch lat. Czwarte miejsce w tym szeregu zajmuje sfera o rocznym obiegu, w której, jak powiedzieliśmy, mieści się Ziemia ze sferą Księżyca jakby małym epicyklem. Na piątym miejscu Wenus powraca do pierwotnego położenia co dziewięć miesięcy. Szóste wreszcie miejsce zajmuje Merkury, odbywający obieg w ciągu osiemdziesięciu dni. A w środku wszystkich ma swą siedzibę Słońce. Czyż bowiem w tej najpiękniejszej świątyni moglibyśmy umieścić ten znicz w innym albo w lepszym miejscu niż w tym, z którego on może wszystko równocześnie oświetlać?" Według obserwacji astronoma Ziemia, jak i inne planety poruszały się po okręgach dookoła Słońca, tak to przedstawił na rysunku poniżej. 9

Rys. 4. Rysunek orbit planet Układu Słonecznego wraz ze sferą gwiazd stałych) z dzieła Kopernika De revolutionibus orbium coelestium Najwazniejszym argumentem przeciw teorii heliocentrycznej była niezmienność położenia gwiazd na sferze niebieskiej. Zakładając, że Ziemia wiruje wokół własnej osi przechodzącej przez oba bieguny można wyjaśnić obracanie się całej sfery niebieskiej w cyklu 24-godzinnym. Jeżeli przyjąć, że Ziemia porusza się również po orbicie kołowej wokół Słońca, powinniśmy zaobserwować pozorny ruch eliptyczny każdego ciała na sferze niebieskiej w kierunku innym niż płaszczyzna ekliptyki. W szczególności w tej ostatniej płaszczyźnie powinny być widoczne ruchy po odcinku. Okres tych "drgań" ciał niebieskich powinien być równy okresowi obrotu Ziemi wokół Słońca, czyli rokowi. 10

Od starożytności próbowano zaobserwować zmianę położenia którejkolwiek gwiazdy na niebie, jednak nie udało się to, aż do 1839 roku. Współczesna ocena wartości argumentów przeciw teorii heliocentrycznej stanowi ciekawy metodologicznie przykład, w którym teoria naukowa bliższa prawdzie, dawała wyniki mniej zgodne z danymi eksperymentalnymi niż teoria błędna. Zbyt szybkie odrzucanie teorii sprzecznej z wynikami eksperymentalnymi może czasami prowadzić na manowce, a zgodność z doświadczeniem może być stosowana jako kryterium prawdziwości teorii fizycznej tylko wespół z innymi równie ważnymi kryteriami jak: - brzytwa Ockhama, czy zasada logicznej spójności i inne. Przełom światopoglądowy, wywołany teorią heliocentryczną doprowadził do zrewolucjonizowania wszystkich gałęzi ówczesnej nauki kładąc podwaliny pod rozwój nowoczesnej cywilizacji. Teoria heliocentryczna stała się punktem wyjścia nowożytnych kosmologii. Teoria bezpośrednio dotyczyła wyłącznie struktury Układu Słonecznego, to jednak pośrednie jej konsekwencje odmieniły niemal całokształt myślenia człowieka. Zapoczątkowała przełom, który słusznie nazwano przełomem kopernikańskim. Doprowadził on do zrewolucjonizowania wszystkich gałęzi ówczesnej nauki. Teoria heliocentryczna doprowadziła do zmiany uznawanej dotąd hierarchii wartości i położyła podwaliny pod rozwój nowożytnej cywilizacji, dla której charakterystyczny stał się wpływ nauki na wszystkie dziedziny życia indywidualnego i zbiorowego. Jedną z fundamentalnych zasad racjonalistycznej filozofii przyrody jest Zasada Kopernikańska, postulująca jednakowość praw fizyki oraz identyczność materii w całym kosmosie, zakładająca, że nasze położenie we wszechświecie nie jest w żaden sposób uprzywilejowane. W skrajnej postaci tzw. silna zasada kopernikańska zakłada dodatkowo niezmienność w czasie tych cech. Nazwa zasady kopernikańskiej nawiązuje do przełomu, jaki w postrzeganiu świata wywołała idea heliocentryczna Mikołaja Kopernika, pozbawiająca Ziemię roli wyróżnionego centrum świata. Zasada kopernikańska zwana też zasadą kosmologiczną - jest częścią współczesnej metodologii nauki. Według niej obserwacje prowadzone z dowolnego miejsca we Wszechświecie powinny pozwolić na dojście do takich samych wniosków, jak obserwacje prowadzone z Ziemi. W szczególności zakłada ona, iż Wszechświat w dużej skali jest jednorodny i izotropowy. 11

W praktyce, obserwacje astronomiczne pokazują, że Wszechświat ma wyróżnione struktury aż do skal super gromad galaktyk, włókien i kosmicznych pustek. Powyżej tych skal (przy rozważaniu obszarów większych niż 200 milionów parseków), Wszechświat staje się homogeniczny. W przeciwieństwie do przestrzeni, Wszechświat nie jest jednorodny w czasie: ewoluuje od małych rozmiarów i ekstremalnych temperatur w epoce Wielkiego Wybuchu do coraz większego rozproszenia i coraz niższych temperatur, prawdopodobnie, aż do swojej śmierci cieplnej. Fakt, że czas jest nie izotropowy, jest jednym z najważniejszych nierozwiązanych problemów fizyki teoretycznej. Zasadę kopernikańską stosuje się czasem również w naukach typu opisowego, jak historia. W naukach humanistycznych, takich jak socjologia, czy antropologia, śladem stosowania tej zasady jest stwierdzenie, że nie istnieje wyróżniona w sensie wartości kultura, czy ustrój polityczny. Pomnik Mikołaja Kopernika Postawiono pomniki Mikołaja Kopernika w wielu miejscowościach Polski. Najbardziej znane są pomniki w Warszawie i w Toruniu. Fot. 1 i 2. Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie dzisiaj i około 1900 r. 12

Fot. 3. Pomnik Mikołaja Kopernika przy pomniku Mikołaja Kopernika przed Pałacem Staszica w Warszawie siedzą uczennice uczestniczące w programie Astrourbis. Pomnik Mikołaja Kopernika przed w Warszawie został odsłonięty 11 maja 1830 roku przez Juliana Ursyna Niemcewicza, stanął przed Pałacem Staszica w Warszawie - siedzibą Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Fundatorem i pomysłodawcą był ksiądz, uczony i działacz społeczny Stanisław Staszic, a artystą, który w 1822 roku wykonał pomnik duński rzeźbiarz Bertel Thorvaldsen Pomnik to 2,8-metrowa rzeźba odlana z brązu, przedstawiająca siedzącego Mikołaja Kopernika z cyrklem w prawej dłoni i sferą armilarną (astrolabium) w lewej dłoni. Po obu stronach czarnego cokołu są wyryte i złocone napisy, z lewej strony po łącinie: Nicolao Copernico Grata Patria (pol. Mikołajowi Kopernikowi Wdzięczna Ojczyzna), z prawej strony Mikołajowi Kopernikowi Rodacy. 13

Losy pomnika podczas II wojny światowej: Po zajęciu Warszawy we wrześniu 1939 roku, Niemcy zakryli łaciński napis płytą w języku niemieckim. 11 lutego 1942 Maciej Aleksy Dawidowski z Organizacji Małego Sabotażu "Wawer" oderwał i ukrył płytę niemiecką. W 1943 roku - w 400-lecie śmierci Kopernika trzej młodzi poeci z grupy literackiej "Sztuka i Naród" (Wacław Bojarski, Zdzisław Stroiński i Tadeusz Gajcy) złożyli pod pomnikiem wieniec. Po powstaniu w 1944 roku okupanci wywieźli pomnik na złom. Ocalał jednak przed przetopieniem. Odnaleziono go koło Nysy. 5 lipca 1945 roku został ustawiony na dawnym miejscu. Fot. 4 i 5. Pomnik Mikołaja Kopernika w czasie II Wojny Światowej. Po wojnie pomnik odnowił 3-osobowy zespół:j. Chojnacki, H. Lutomierski i R. Jasiński. 22 lipca 1949 roku minister oświaty Stanisław Skrzeszewski dokonał ponownego odsłonięcia pomnika. W maju 2007 roku, na placyku wokół pomnika umieszczony został model Układu Słonecznego uwieczniony w dziele Kopernika; De Revolutionibus Orbium Coelestium. Autorem projektu jest rzeźbiarz Antoni Grabowski 14

Fot. 6. Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie dzisiaj W nawierzchni wyłożonej ukraińskim czerwonym granitem orbity zostały zaznaczone jaśniejszym kamieniem pochodzącym z Chin, a na nich umieszczono planety odlane z brązu w Odlewni Metali Nieżelaznych na ul. Spokojnej, w Warszawie. Początkowo matowe planety mają z czasem zostać wypolerowane stopami przechodniów. Wszystkie planety zamocowane są na 40 cm kotwach. Fot. 7. Układ Słoneczny wg Mikołaja Kopernika w otoczeniu pomnika. 15

Elementy układu Słonecznego wokół pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie: Fot.8. Merkury - najmniejsza i najbliższa Słońcu planeta Układu Słonecznego. Jako planeta wewnętrzna znajduje się dla ziemskiego obserwatora zawsze bardzo blisko Słońca, dlatego jest trudna do obserwacji. Fot. 9. Wenus - druga planeta Układu Słonecznego według oddalenia od Słońca; jest trzecim pod względem jasności ciałem niebieskim po Słońcu i Księżycu widocznym na niebie. 16

Ziemia wraz z obiegającym ją po orbicie Księżycem - trzecia licząc od Słońca, a piąta co do wielkości planeta Układu Słonecznego. Pod względem średnicy, masy i gęstości jest to największa planeta skalista Układu. Fot. 10. Mars - czwarta według oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego. Nazwa planety pochodzi od imienia rzymskiego boga wojny Marsa. Zawdzięcza ją swej barwie, która przy obserwacji wydaje się być rdzawo-czerwona i kojarzyła się starożytnym z pożogą wojenną. Fot. 11. Jowisz - piąta w kolejności oddalenia od Słońca i największa planeta Układu Słonecznego.Posiada wiele księżyców (odkryto 63) oraz system pierścieni. 17

Saturn - szósta planeta Układu Słonecznego pod względem oddalenia od Słońca. Jest to gazowy olbrzym, drugi pod względem masy i wielkości po Jowiszu, a przy tym paradoksalnie najmniejszej gęstości ze wszystkich planet całego Układu Słonecznego. Fot. 12. Pomnik stoi na wprost ul. Krakowskie Przedmieście, na tzw. trakcie królewskim. Przyrządy astronomiczne używane przez Mikołaja Kopernika Fot. 13. Mikołaj Kopernik na pomniku w Warszawie trzyma w prawej dłoni cyrkiel. 18

Mikołaj Kopernik używał cyrkla np.: do wykreślania figur geometrycznych w swoim dziele. Cyrkiel to przyrząd kreślarski, służący do rysowania okręgów, jak również do odkładania odcinków. Cyrkiel często jest używany w: symbolice: jest symbolem całkowitego klasycznego ładu i rozplanowania jakosymbol mądrości, wiedzy, rozumu, twórczych i aktywnych sił Boga i człowieka. Łącząc w sobie okrąg, czyli nieskończoność i punkt - początek, symbolizuje absolut. Obok węgielnicy i Biblii jest jednym z tzw. Wielkich Świateł w loży. symbolizuje siły aktywne. W rycie szkockim w połączeniu z Węgielnicą - symbolizuje symbolizuje siły pasywne. (Węgielnica symbolizuje równowagę i szczerość), Fot. 14. Mikołaj Kopernik na pomniku w Warszawie w lewej dłoni trzyma sferę armilarną czyli sferyczne astrolabium. 19

Mikołaj Kopernik do swoich obserwacji stosował proste instrumenty, często własnej konstrukcji. W badaniach i obserwacjach planet wykorzystywał: kwadrant słoneczny, sferę armilarną, triquetrum. Fot. 15. Kwadrant słoneczny (rekonstrukcja) Fot. 16. Triquetrum (rekonstrukcja). 20

Fot. 17. Sfera armilarna (rekonstrukcja) Wynalezienie astrolabium przypisuje się Hypatii, filozofce i matematyczce greckiej żyjącej w IV wieku naszej ery lub też Hipparchowi, greckiemu matematykowi, geografowi i astronomowi żyjącemu w II wieku p.n.e. Jako pierwsi stosowali je żeglarze arabscy od VIII wieku. Instrument ten służył im do określania szerokości geograficznej, a także do pomiaru czasu. W Europie astrolabium pojawiło się dopiero w XIV wieku, a szerokie zastosowanie znalazło w XV wieku. Astrolabium używał Mikołaj Kopernik prowadząc obserwacje astronomiczne. Podstawową częścią astrolabium była mosiężna płyta, na której wyryto linie wysokości ciała niebieskiego nad horyzontem, linie azymutu i koła godzinne. Przez środek płyty przechodziła linia oznaczająca północny biegun nieba. Fot. 17. Astrolabium płaskie. W innej wersji astrolabium składało się z okrągłej płyty z brązu lub cyny z ruchomą, zamocowaną w jej środku wskazówką zaopatrzoną na obu końcach w przezierniki. Po ustawieniu płyty w pozycji pionowej i po ustawieniu wskazówki na wybrane ciało niebieskie, odczytywano kąt na podziałce widocznej na górnej ćwiartce płyty. Na płycie podstawowej była umocowana druga, obrotowa ażurowa płyta, zwana rete,której zakończone wskaźniki określały położenia jasnych gwiazd. W rete było umieszczone niecentrycznie ażurowe koło ekliptyki. 21

Sfera armilarna (znana też jako sferyczne astrolabium) to przyrząd astronomiczny, używany od starożytności do XVI wieku, będący modelem sfery niebieskiej, służący do wyznaczania rektascensji i deklinacji (współrzędnych równikowych i ekliptycznych ciał niebieskich). Sfery armilarne używane przez starożytnych Astronomów śledziły drogę planet, słońca i księżyca oraz horoskopy oddanych. Budujemy własne astrolabium Niezbędne materiały: Sztywna tektura, teczka albo kawałek drewna mniej więcej 8cmx8cm (kwadrat) Narzędzie do cięcia kartonu lub drewna Klej Wiertło 7,8mm Śruba Ø8 (około 20mm długa) taka aby mogła przejść przez obie części astrolabium, nakrętkaø8 i 3 podkładki Ø8 Lina, sznur lub sznurek długości około 30 cm (średnica liny nie jest ważna ale idealna była by średnicy około 3mm). Do czego można używać astrolabium: Aby oceniać wysokość drzew, budowli albo innych pionowych obiektów oraz położenie Słońca i innych obiektów astronomicznych.. Sposób wykonania 1. Przyklej szablon na kawałku drewna lub sztywnego kartonu. Z pomocą dorosłych wytnij dwa kawałki astrolabium tak blisko linii jak to możliwe. Nie jest istotne, aby wyciąć cztery wewnętrzne części w kształcie kawałków pizzy w środku przyrządu, morskie astrolabium miało te wycięcia w celu zmniejszenia oporu powietrza kiedy przyrząd był używany na statkach. W naszym przypadku jest to nieistotne. 2. Wiertłem o średnicy 7,8mm wywierć otwór przez środek astrolabium i śmigła (skrzydła wzroku). Zmontuj oba kawałki na śrubie Ø8 z nakrętka i trzema podkładkami (jedna podkładka między śrubą, a śmigłem (skrzydłem wzroku), druga między skrzydłem wzroku, a astrolabium, a trzecia pod nakrętką. 22

3. Sznurka użyj do zawieszenia przyrządu. W tym celu przewlecz koniec sznurka przez otwór na obwodzie astrolabium i wykonaj pętelkę. Rys. 6 i 7. Elementy niezbędne do zbudowania własnego astrolabium oraz sposób ich złozenia. Jak używać astrolabium: Rys. 8 i 9. Rysunki pokazują zasadę pomiaru kąta za pomocą astrolabium. 23

Rys. 8 i 9. Rysunki pokazują na czym polega pomiar wysokości obiektów za pomocą astrolabium. Słowniczek 1) EKLIPTYKA wielkie koło na sferze niebieskiej, po którym w ciągu roku pozornie porusza się Słońce obserwowane z Ziemi. 24

2) REKTASCENCJA α jedna ze współrzędnych astronomicznych, określających położenie ciała niebieskiego na sferze niebieskiej w układzie współrzędnych astronomicznych zwanym układem równikowym równonocnym.definiujemy ją jako kąt dwuścienny pomiędzy płaszczyzną koła godzinnego punktu równonocy wiosennej (rektascensja równa 0h), a płaszczyzną koła godzinnego obiektu. Rektascensję nalicza się w kierunku na wschód, zgodnym z rocznym ruchem Słońca. Przyjmuje ona wartości z zakresu od 0h do 24h. Współrzędna ta nie ulega zmianie na skutek ruchu obrotowego Ziemi, jak w przypadku kąta godzinnego. Fot. 18. Uczennice mierzą połozenie Słońca za pomocą samodzielnie wykonanego astrolabium luty 2010 r. 25

Fot. 18. Uczennice mierzą położenie Słońca za pomocą samodzielnie wykonanego astrolabium luty 2010 r. Fot. 18. Uczennice wykonały pomiary za pomocą własnoręcznie wykonanego astrolabium w wersji prosteszej niz proponowana powyżej w instrukcji. 26