Dzieci się liczą. Informacje o stanie zagrożenia bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce

Dzieci się liczą Informacje o stanie zagrożenia bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce

Kwartalnik Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka (ISSN 1644-6526) znajduje się na liście punktowanych czasopism z zakresu nauk humanistycznych i społecznych Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wydawca: Fundacja Dzieci Niczyje, ul. Katowicka 31, 03-932 Warszawa, tel./fax (22) 616 02 68, e mail: redakcja@fdn.pl Redaktor naczelny Monika Sajkowska, Fundacja Dzieci Niczyje Kolegium redakcyjne: Maria Keller Hamela (z ca red. naczelnego), Daria Drab, Agnieszka Izdebska, Irena Kornatowska, Karolina Lewandowska, Michał Szymańczak, Łukasz Wojtasik, Jolanta Zmarzlik Komitet naukowy: Maria Beisert, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Krystyna Bożkowa, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kevin D. Browne, University of Nottingham, Wielka Brytania Anna Brzezińska, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Mark Chaffin, University of Oklahoma Health Science Center, USA Elżbieta Czyż, Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Warszawie Renata Durda, Instytut Psychologii Zdrowia Marian Filar, Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu Zbigniew Izdebski, Uniwersytet Zielonogórski Ewa Jarosz, Uniwersytet Śląski Teresa Jaśkiewicz Obydzińska, Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie Maria Kolankiewicz, Uniwersytet Warszawski Violetta Kwiatkowska Wójcikiewicz, Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu Jerzy Mellibruda, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Anna Piekarska, Uniwersytet Warszawski Jolanta Szymańczak, Biuro Analiz Sejmowych Copyright Fundacja Dzieci Niczyje. Wszelkie przedruki zawartości pisma wymagają pisemnej zgody wydawcy. Prenumerata: opłata za roczną prenumeratę wynosi 100 PLN. Cena zawiera koszty przesyłki. Wpłaty można nadsyłać na konto Banku Pekao S.A. 63 1240 6218 1111 0000 4616 7420 Pojedyncze numery kwartalnika (poprzednie i kolejne) można zamawiać listownie, telefonicznie bądź pocztą elektroniczną w redakcji. Redakcja: Marzena Polańska Projekt graficzny: Ewa Brejnakowska-Jończyk, www.ewa-bj.pl Skład i łamanie: Sławomir Sobczyk, studio2w@gmail.com Druk: GRAFDRUKPOL Publikacja wydana została w ramach projektów: Mario finansowanego przez fundację OAK. Protecting the right of child-victims of crime to psychological assistance and child-friendly interviewing procedures No JUST/2010/FRAC/AG/105630-CE- 0377129/00-61 finansowanego przez Komisję Europejską ze środków programu Fundamental Rights and Citizenship. Safe Childhood finansowanego przez VELUX Foundations. Niniejsza publikacja wyraża wyłącznie poglądy i opinie wydawcy. Sponsorzy nie są odpowiedzialni za jakiekolwiek informacje w niej zawarte.

Dzieci się liczą Informacje o stanie zagrożenia bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce Nr 3 (36) 2011

Autorzy 4 7 15 33 47 61 75 97 117 127 147 161 171 180 Wstęp 1. Populacja dzieci w Polsce Natalia Gańko 2. Zagrożenia wczesnego dzieciństwa Karolina Lewandowska 3. Umieralność dzieci i młodzieży Marcin Wojtasik 4. Ubóstwo dzieci Szymon Wójcik 5. Wykluczenie edukacyjne Joanna Włodarczyk, Natalia Gańko 6. Rodzina Ewelina Wildner, Marcin Wojtasik 7. Dzieci poza rodziną Maria Kolankiewicz, Monika Rożen 8. Dzieci ofiary przestępstw Olga Trocha, Daria Drab, Justyna Podlewska 9. Przemoc wobec dzieci Karolina Lewandowska, Monika Rożen 10. Wykorzystywanie seksualne dzieci Monika Sajkowska 11. Komercyjne wykorzystywanie dzieci Dorota Gajewska, Agnieszka Popławska 12. Zagrożenia dzieci w Internecie Łukasz Wojtasik Literatura Redakcja merytoryczna: Monika Sajkowska Konsultanci: Elżbieta Czyż, Maria Kolankiewicz, Jacek Pyżalski, Wielisława Warzywoda Kruszyńska

Spis treści Wstęp 4 1. Populacja dzieci w Polsce 7 2. Zagrożenia wczesnego dzieciństwa 15 3. Umieralność dzieci i młodzieży 33 4. Ubóstwo dzieci 47 5. Wykluczenie edukacyjne 61 6. Rodzina 75 7. Dzieci poza rodziną 97 8. Dzieci ofiary przestępstw 117 9. Przemoc wobec dzieci 127 10. Wykorzystywanie seksualne dzieci 147 11. Komercyjne wykorzystywanie dzieci 161 12. Zagrożenia dzieci w Internecie 171 Literatura 180 3

Wstęp Ochrona praw dzieci wyzwania polityki społecznej Mijają dwadzieścia dwa lata od przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencji o prawach dziecka. Powstanie tego dokumentu, ratyfikowanego dziś przez niemal wszystkie kraje świata, było świadectwem dostrzeżenia społecznej roli dziecka i zrozumienia odpowiedzialności za jego bezpieczeństwo i rozwój. W Polsce żyje ponad 7 milionów dzieci w wieku 0 17 lat. Wspólne dla większości krajów naszego regionu świata trendy demograficzne, takie jak wzrost długości życia, spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym i spadek liczby urodzeń, powodują, że na nich właśnie spocznie odpowiedzialność za nieodległą przyszłość naszego kraju. To ważny powód troski o ich rozwój, wykształcenie, zdrowie i bezpieczeństwo. Ale dzieci zasługują na uwagę nie tylko jako przyszli pracownicy, ale także jako dzisiejsi obywatele. Dlatego ciągle musimy zadawać sobie pytanie, czy jako społeczeństwo rozumiemy, czym są prawa dziecka, czy skutecznie chronimy dzieci przed ich naruszaniem. Szczególna odpowiedzialność dotyczy tych z nas, którzy reprezentują instytucje i organizacje powołane dla budowania i ochrony szeroko rozumianego dobrostanu dziecka. Realizacja ustanowionych Konwencją o prawach dziecka uprawnień najmłodszych, ich monitorowanie i promowanie to dla nas ciągła obligacja moralna i prawna. Tym większa, że dotyczy kategorii obywateli, którzy są słabi i szczególnie narażeni na krzywdę i zaniedbanie, a jednocześnie nie mogą sami upominać się o swoje interesy nie mają praw wyborczych, dostępu do mediów, podmiotowej roli w sądach ani wpływu na decyzje polityczne. Monitorowanie i promowanie przestrzegania praw dzieci jest szczególnym wyzwaniem, gdy ze względu na trudną sytuację ekonomiczną i brak systemowych rozwiązań ochrony dzieci niebezpieczeństwo zagrożeń rośnie, a szansa ich identyfikacji jest niska. Rekomendacje dla parlamentu i rządu opracowane przez Helsińską Fundację Praw Człowieka i UNICEF w dwudziestą rocznicę przyjęcia Konwencji o prawach dziecka * dotyczące przestrzegania praw dziecka w Polsce wskazywały, jak znacząca jest skala problemów. Podkreślano, iż m.in.: Stan zdrowia dzieci w naszym kraju jest niezadowalający. Dostęp do lekarzy pediatrów jest utrudniony. Pogorszyła się dostępność do opieki okołoporodowej. Brakuje miejsc na oddziałach położniczych i noworodkowych. Brakuje systemowej edukacji prozdrowotnej. System wyrównywania szans edukacyjnych nie identyfikuje środowisk wymagających pomocy ani ich potrzeb. W polskiej szkole nie ma efektywnej pomocy dla dzieci z trudnościami edukacyjnymi i nie ma też systemu pomocy dzieciom zdolnym. Dostęp do wychowania przedszkolnego jest niewystarczający. Nie mamy w Polsce służb ochrony dziecka, podejmujących interwencje w przypadkach krzywdzenia dziecka. Brak jest systemu identyfikacji rodzin ryzyka krzywdzenia i prowadzenia działań profilaktycznych. Brak również wiarygodnych danych opisujących zjawisko krzywdzenia dziecka. Nie udało się stworzyć systemu rodzinnej opieki zastępczej przy jednoczesnym zdewaluowaniu systemu opieki instytucjonalnej. Przewlekłość postępowania sądowego we wszystkich sprawach dotyczących dzieci jest powszechna. W jakim zakresie diagnoza ta jest aktualna? Jaka jest skala przedstawianych tendencji i zjawisk? Raport Dzieci się liczą dostarcza takich odpowiedzi na te pytania, na jakie pozwalają istniejące zasoby informacji na temat szeroko rozumianego krzywdzenia dzieci w Polsce. 4 * Przestrzeganie praw dziecka w Polsce. Rekomendacje dla Parlamentu i Rządu, HFPR, UNICEF, Warszawa, listopad 2009.

O raporcie Dzieci się liczą Raport, który oddajemy w Państwa ręce, to próba opisania tych obszarów życia społecznego, które mają znaczący wpływ na bezpieczeństwo i rozwój dzieci w Polsce. Zebraliśmy w tej publikacji informacje statystyczne i dane z badań empirycznych, które odnoszą się do zagrożeń dzieciństwa. Celem takiej kwerendy było przedstawienie skali i charakteru tych zagrożeń na podstawie tego, co zarejestrowano lub zbadano, ale również zidentyfikowanie kwestii, o których wiemy niewiele, gdyż nie uwzględniają ich prowadzone rejestry ani nie są one przedmiotem zainteresowania badaczy. W każdym z dwunastu rozdziałów przytaczamy definicje kluczowych pojęć, w tym definicje prawne wyznaczające ten zakres zachowań naruszających prawa dziecka, który penalizuje polskie prawo. Skalę negatywnych zjawisk charakteryzujemy odwołując się do dwóch kategorii danych: danych statystycznych oraz danych badawczych. Dane statystyczne gromadzone są głównie przez instytucje państwowe. Przedstawiają nowe przypadki w skali jednego roku. Zestawienie danych z kolejnych lat pozwala na przedstawienie trendów nasilenia opisywanych zjawisk. Znaczącym ograniczeniem statystyk policyjnych i sądowych jest brak danych wiktymologicznych, takich jak płeć, wiek czy miejsce zamieszkania małoletnich pokrzywdzonych danym przestępstwem. Tam, gdzie jest to możliwe, pokazujemy sytuację polskich dzieci na tle danych porównawczych z innych krajów, najczęściej krajów UE. Prezentowane dane badawcze pochodzą z programów badawczych prowadzonych przez ośrodki akademickie lub zlecanych przez urzędy państwowe czy organizacje pozarządowe. Krótka historia uznania złego traktowania dzieci za realny problem oraz wciąż nikłe zainteresowanie ośrodków akademickich tym obszarem powoduje, iż diagnoza bazująca na danych empirycznych jest wyrywkowa i niespójna. Systematyczne badania skali, uwarunkowań, konsekwencji złego traktowania dzieci oraz skuteczności oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych w tym zakresie to wielkie wyzwanie i potrzeba, bez realizacji której nie jest możliwe skuteczne, systemowe przeciwdziałanie krzywdzeniu dzieci. Tam, gdzie wydawało się to znaczące, przytaczaliśmy również dane dotyczące postaw społecznych wobec różnych aspektów złego traktowania dzieci i zagrożeń dzieciństwa. Pełna diagnoza i bazująca na niej koncepcja polityki społecznej z pewnością powinna uwzględniać ten wymiar społecznego i kulturowego kontekstu przestrzegania praw dziecka. Społeczna świadomość zagrożeń, a także przyzwolenie versus sprzeciw wobec zachowań i sytuacji krzywdzących dzieci to ważne zmienne warunkujące powodzenie działań profilaktycznych czy skuteczność regulacji prawnych. Problemy opisywane w raporcie zilustrowaliśmy wypowiedziami dzieci i rodziców, którym na co dzień pomagamy w Fundacji Dzieci Niczyje. Mamy nadzieję, że informacje zawarte w tej publikacji okażą się przydatne osobom zainteresowanym problemem zagrożeń dzieciństwa, ale również pośrednio przyczynią się do poprawy sytuacji dzieci w Polsce. By to osiągnąć musimy bowiem poznać problem, któremu chcemy skutecznie przeciwdziałać. By wiedza o problemie była rzetelna i dostępna potrzebujemy świadomej polityki gromadzenia danych oraz inicjowania, finansowania i koordynowania badań w tym zakresie. Mamy nadzieję, że prezentowany raport stanie się przyczynkiem do zmian w tym kierunku. Dyrektor Fundacji Dzieci Niczyje 5

6 lunamarina - Fotolia.com

Populacja dzieci w Polsce Zmiany demograficzne związane z długością życia, zmniejszaniem się liczby ludności w wieku produkcyjnym i spadkiem liczby urodzeń, dotyczą Polski i innych krajów Unii Europejskiej. Prognozy demograficzne pokazują, iż tendencje te będą się w Polsce pogłębiać. Eurostat szacuje, że całkowita populacja Polski spadnie o 3,4% do roku 2035 oraz o 14,3% w 2060 r. w porównaniu do poziomu z 1 stycznia 2010 roku. Cała Unia Europejska odnotuje w tym okresie wzrost odpowiednio o 4,7% i 3,2% 1. Zmniejszenie liczby ludności wiąże się ze spadkiem liczby dzieci w wieku 0 14 lat, co jest wynikiem wielu czynników ekonomicznych, zdrowotnych i obyczajowych, wpływających na plany prokreacyjne. Powstrzymanie spadku dzietności polskich rodzin wymaga polityki prorodzinnej, ułatwiającej podjęcie decyzji o posiadaniu dzieci, m.in. poprzez pomoc rodzicom godzącym pracę z obowiązkami rodzinnymi. Dzieci są inwestycją w przyszłość, a przewidywane tendencje demograficzne wiążą się zagrożeniem sytuacji gospodarczej i dobrobytu Polaków. Przyjmując tę perspektywę, nie wolno jednak zapominać, że sytuacja demograficzna ma również wpływ na teraźniejszą sytuację dzieci i przestrzeganie ich praw. Starzenie się społeczeństwa ma znaczący wpływ na jakość dzieciństwa. Oznacza bowiem między innymi, iż znacząco częściej dzieci wychowują się i dorastają bez rodzeństwa, a dystans pomiędzy pokoleniami zwiększa się, gdyż mniej dorosłych żyje w rodzinach z dziećmi, co sprawia, że trudniej im zrozumieć ich potrzeby i chronić ich interesy i prawa. Konwencja o prawach dziecka * Artykuł 2. Każde dziecko ma prawo do ochrony przed wszelkim formami dyskryminacji. Artykuł 6. Każde dziecko ma prawo do życia i rozwoju. Artykuł 18. Państwo ma obowiązek pomocy rodzicom w wychowywaniu dzieci i zapewnienia dzieciom pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji zapewniających opiekę nad dziećmi. 7 * Wybór, skróty i opracowanie redakcja.

Populacja dzieci w Polsce 1. Definicje Dziecko to każda istota ludzka w wieku poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność 2. W polskim prawodawstwie przyjmuje się, że osoba kończąca 18 lat staje się osobą pełnoletnią, co zazwyczaj wiąże się z nabyciem zdolności do czynności cywilnoprawnych oraz pewnych praw (np. do zawarcia małżeństwa) i obowiązków. Przed ukończeniem 18 lat małoletni może osiągnąć pełnoletniość przez zawarcie związku małżeńskiego. Taką możliwość ma kobieta, która ukończyła 16 lat, a okoliczności wskazują, że zawarcie małżeństwa będzie tożsame z dobrem zakładanej rodziny (art. 10 k.r.o.). Jednym z podstawowych skutków osiągnięcia pełnoletniości jest wygaśnięcie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. 2. Liczba dzieci Liczba wszystkich Polaków w 2010 r. wynosiła 38 186 860 3. Liczba dzieci w wieku 0 17 to 7 188 251, co stanowi zaledwie 18,8 % całej populacji. Dla porównania, w 1980 r. dzieci w wieku 0 17 stanowiły 28,2 % wszystkich Polaków 4. Wykres 1. Udział dzieci w populacji Polaków. Źródło: GUS (2011), Rocznik demograficzny 2010. Od polowy lat 80. obserwuje się spadek liczby dzieci i młodzieży w odniesieniu do całej populacji. Spadek ten jest skutkiem przemian w procesach demograficznych i migracyjnych oraz depresji urodzeniowej z lat 90. i początku XXI wieku. Najmniej liczną grupą są dzieci w wieku 5 8 lat, co jest dowodem na to, że w latach 2002 2005 liczba urodzeń w Polsce była najniższa w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Wśród populacji dzieci w Polsce występuje przewaga liczebna chłopców. Wynika to z tego, że chłopców rodzi się więcej (średnio około 51,4% ogólnej liczby urodzeń). Większa część dzieci mieszka w mieście (55,6 %). 5 8

Tabela 1. Dzieci w Polsce w 2010 r. Źródło: GUS, Dzieci w Polsce w 2010 roku. Charakterystyka demograficzna 3. Urodzenia Liczba urodzeń jest główną determinantą liczebności dzieci. Do charakterystyki urodzeń stosuje się różne wskaźniki, m.in.: ich ogólną liczbę, rozróżnienie na urodzenia żywe i urodzenia martwe, liczbę porodów mnogich i inne. Liczba urodzeń w Polsce w latach 1984 2003 spadła z 723 tys. do 351 tys. Od 2003 r. obserwujemy wzrost urodzeń (w 2009 r. urodziło się prawie 418 tys. dzieci). Mimo że mówi się o polskim babyboomie, wciąż daleko nam do roku 1984, który był szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego 6. 9

Wykres 2. Wyże i niże demograficzne w Polsce urodzenia żywe (w tys.) w latach 1946 2010. Źródło: GUS (2011), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000 2010, s. 3. 4. Dzietność Współczynnik dzietności jest to wskaźnik informujący, ile dzieci mogłaby mieć przeciętna kobieta w wieku rozrodczym. Wyraża się go jako iloraz liczby urodzeń żywych i liczby kobiet w wieku 15 49 lat. 7 Przyjmuje się, że współczynnik dzietności między 2,10 a 2,15 jest poziomem zapewniającym zastępowalność pokoleń. W Polsce od 1990 roku współczynnik ten sięga poniżej 2 dzieci przypadających na kobietę w wieku rozrodczym. Rok 2003 cechował się najniższym wskaźnikiem od ponad 50 lat wyniósł 1,22. Pomimo wzrostu liczby urodzeń od 2003 roku, nadal utrzymuje się obserwowana od 1984 roku depresja urodzeniowa poziom reprodukcji wciąż nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleniowej. 8 10

Wykres 3. Współczynniki dzietności w latach 1990 2008. Źródło: GUS (2009), Dzieci w Polsce w 2008 roku. Charakterystyka demograficzna, s. 4. Wskaźnik dzietności w ostatnich dekadach spadał w większości krajów rozwiniętych. Tylko w nielicznych krajach OECD na jedną kobietę przypada więcej niż dwoje dzieci (Islandia, Izrael, Irlandia, Meksyk, Nowa Zelandia, Turcja i Stany Zjednoczone). 9 Wykres 4. Wskaźniki dzietności w krajach OECD, liczba dzieci urodzonych przez kobiety w wieku 15 49 lat. 11 Źródło: OECD (2010), Factbook 2010. Economic, Environmental and Social Statistics, www.oecd-ilibrary.org/economics/oecd-factbook-2010_factbook-2010-en

5. Urodzenia pozamałżeńskie Wykres 5. Urodzenia żywe pozamałżeńskie, odsetek wszystkich urodzeń żywych w 2009 r. Źródło Eurostat (2011), Key figures on Europe, J. Piirto (red.), http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-ei-11-001/en/ks-ei-11-001-en.pdf 12 Na dzietność kobiet wpływa liczba zawieranych związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci rodzi się w rodzinach tworzonych przez sformalizowane związki małżeńskie (w 2007 r. ponad 80%), blisko połowa dzieci rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednocześnie jednak w ostatnich dekadach rośnie liczba urodzeń pozamałżeńskich. Na początku lat 90. odsetek ten wynosił ok. 6 7 %, zaś w roku 2009 20,2 % urodzeń żywych. Odsetek urodzeń pozamałżeńskich jest wyższy w mieście (22,9%) niż na wsi (16,4%). 10

Mimo obserwowanego od kilkunastu lat wzrostu, wskaźnik urodzeń pozamałżeńskich w Polsce jest znacznie niższy niż w większości krajów europejskich. W 27 krajach EU wskaźnik urodzeń pozamałżeńskich w 2009 r. wyniósł 37,4%. W Estonii, Szwecji, Słowenii, Bułgarii i Francji poza małżeństwem urodziła się w tym czasie ponad połowa dzieci. Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej może oznaczać, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie i/lub wzrasta liczba matek samotnie wychowujących dzieci, tworzących rodziny niepełne. Więcej informacji nt. przemian demograficznych wewnątrz rodziny w rozdziale Rodzina. 1 Komunikat Eurostat z 8.06.2011 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_public/3-08062011-bp/en/3-08062011-bp-en.pdf 2 Konwencja o prawach dziecka, Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526. 3 GUS (2010), Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.VI.2010. 4 GUS (2011), Rocznik demograficzny 2010. 5 GUS (2011), Dzieci w Polsce w 2010 roku. Charakterystyka demograficzna, s. 1. 6 GUS (2009), Dzieci w Polsce w 2008 roku. Charakterystyka demograficzna, s. 2. 7 GUS (2010), Rocznik demograficzny 2010, s. 171. 8 GUS (2009), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, s. 4. 9 OECD (2010), Factbook 2010. Economic, Environmental and Social Statistics, www.oecd-ilibrary.org/economics/oecd-factbook-2010_factbook-2010-en; OECD (2011), OECD Family database. Fertility Rates, www.oecd.org/dataoecd/37/59/40192107.pdf 10 GUS (2011), Rocznik demograficzny 2010, s. 254 255. 13

14 NiDerLander - Fotolia.com

Zagrożenia wczesnego dzieciństwa Pierwsze lata życia to kluczowy etap rozwoju człowieka. W tym okresie kształtują się krytyczne dla dalszego życia funkcje psychiczne. Organizm dziecka zarówno w czasie rozwoju płodowego, jak i w pierwszych latach życia jest niezwykle podatny na urazy i oddziaływania czynników zewnętrznych. W ostatnich latach system opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem w wieku 0 3 lata jest przedmiotem szerokiej debaty publicznej. Jak pokazują doświadczenia krajów Europy Zachodniej oraz USA, kompleksowa opieka zdrowotna nad matką i dzieckiem opieka w ciąży, wizyty domowe, regularne wizyty u lekarza z dzieckiem są nie tylko efektywnym narzędziem profilaktyki zdrowotnej, ale także skutecznej profilaktyki przemocy wobec dziecka. Raporty Światowej Organizacji Zdrowia wskazują, że najczęściej ofiarami krzywdzenia padają dzieci do 3. r.ż., a sprawcami przemocy są zazwyczaj członkowie ich najbliższej rodziny a więc osoby odpowiedzialne za opiekę i zapewnienie bezpieczeństwa dziecku 1. Dzieci w tym wieku padają ofiarami przemocy fizycznej, emocjonalnej, wykorzystywania seksualnego, zaniedbania, a także form przemocy specyficznych tylko dla tego wieku dziecka. Określenie skali krzywdzenia małych dzieci jest trudne, gdyż ograniczone są możliwości identyfikacji takich przypadków: małe dzieci relatywnie rzadko kontaktują się z otoczeniem zewnętrznym, nie potrafią komunikować się werbalnie, nie są w stanie aktywnie poszukiwać pomocy. Kolejna trudność wynika także z faktu, że większość instytucji odpowiedzialnych za zbieranie danych epidemiologicznych i innych agreguje informacje o małych dzieciach w kategorii małoletni (0 13 lat), co utrudnia opisanie sytuacji najmłodszych dzieci. Konwencja o prawach dziecka Artykuł 6. Każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia i rozwoju. Artykuł 18. Rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Państwo ma obowiązek pomocy rodzicom w wychowywaniu dzieci i zapewnienia dzieciom pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji zapewniających opiekę nad dziećmi. 15

Zagrożenia wczesnego dzieciństwa 1. Małe dzieci w Polsce Według danych GUS obecnie w Polsce żyje 1 614 016 dzieci w wieku 0 3 lata. Podobnie jak w innych krajach rozwiniętych, od ponad dwudziestu lat obserwujemy w Polsce trend do zmniejszania się liczby narodzin oraz zwiększania się średniego wieku matek i kobiet rodzących po raz pierwszy. W 2009 r. mediana wieku kobiet rodzących wynosiła 26 lat w porównaniu do 23 lat w roku 1990 (GUS 2010), średni wiek matki wzrósł do ponad 28 lat (2009 r.) wobec 26 lat w połowie lat 90. 2. Zdecydowana większość polskich dzieci przychodzi na świat w obecności profesjonalisty (99%), z czego większość w szpitalach. W 2009 r. tylko 420 porodów odbyło się bez obecności osoby przygotowanej do odbioru porodu 3. W Polsce z roku na rok obniża się liczba zgonów niemowląt. Trend malejącej umieralności niemowląt potwierdza współczynnik zgonów niemowląt na 1 000 urodzeń żywych, który w 2008 r. wyniósł 5,6%, dla porównania w 1990 r. wynosił 19,3%, a w 2000 r. 8,1% 4. W 2009 r. na świat przyszło 2 149 dzieci urodzonych przed ukończeniem 28. tygodnia ciąży, w tym 89 przed 22 tygodniem ciąży (2 010). Śmiertelność wśród dzieci wcześniaczych wynosiła 456,8 na 1 000 urodzeń dla dzieci urodzonych pomiędzy 24. a 27. tygodniem ciąży (dla porównania średnia dla krajów UE wynosiła 107,3 324.6/1000 w roku 2004); 124,7 zgonów na 1 000 żywych urodzeń (poród w okresie 28. 31. tydzień ciąży, w UE wskaźnik ten wynosił 17,6 84,9/1000); 16,2 zgonów na 1 000 żywych urodzeń pomiędzy 32. a 36. tygodniem ciąży (wskaźnik dla UE: 2,5 10,0/1000) 5. Pojawienie się nowego dziecka w rodzinie najczęściej wiąże się z rezygnacją z pracy matki, co powoduje pogorszenie się sytuacji ekonomicznej rodziny. W 2009 r. zostało wypłacone 9 695 358 świadczeń rodzinnych na dzieci w wieku 0 5 lat 6. Ponad 270 tys. dzieci w wieku 0 4 lata było beneficjentami pomocy środowiskowej przyznawanej głównie ze względu na ubóstwo, bezrobocie, jak również bezradność w kwestiach opiekuńczo wychowawczych rodziny 7 (więcej na temat świadczeń pomocy społecznej dla rodzin w Polsce w rozdziale Rodzina ). 16

Tabela 1. Liczba osób pobierających zasiłek macierzyński i przebywających na urlopach wychowawczych, grudzień 2009 i 2010 r. Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych. 2. Specyficzne problemy związane z opieką i wychowaniem małych dzieci i ich skala 2.1. Zaniedbania prenatalne Jako zaniedbanie prenatalne (maltretowanie prenatalne) definiuje się sytuację, w której kobieta w ciąży świadomie lub przez zaniedbanie naraża swoje nienarodzone dziecko na zagrożenie życia lub zdrowia fizycznego i psychicznego. Sytuacja ta obejmuje takie zachowania, jak: picie alkoholu, zażywanie narkotyków, palenie papierosów, nadużywanie leków, brak odpowiedniej opieki medycznej 8. Dane dotyczące opieki nad kobietą w ciąży pokazują, że w Polsce istnieje duża grupa kobiet, które zgłaszają się do lekarza lub położnej dopiero w końcowym stadium ciąży. Dane na temat liczby porad udzielonych kobietom w pierwszym trymestrze ciąży wskazują, że tzw. wczesna zgłaszalność kształtuje się na poziomie 58,6% (miasto), 46,0% (wieś) 9. Oznacza to, że połowa kobiet nie jest objęta opieką lekarską w najwcześniejszym okresie ciąży. Pierwszy okres ciąży jest niezwykle ważny dla rozwoju dziecka w tym okresie kształtują się wszystkie fundamenty przyszłego rozwoju. Wpływ teratogenów, tj. alkoholu, narkotyków, papierosów jest szczególnie szkodliwy i może prowadzić do ciężkich upośledzeń dziecka, łącznie ze śmiercią i poronieniem. Aby zmotywować ciężarne do wcześniejszego poddania się opiece lekarskiej, rząd przyjął rozporządzenie uzależniające uzyskanie dodatku z tytułu urodzenia dziecka od zgłoszenia się do lekarza do 10. tygodnia ciąży, będzie ono obowiązywało od początku 2012 r. Opieka lekarska i położnicza w okresie ciąży jest ważna z perspektywy profilaktyki krzywdzenia dzieci może zapobiegać zaniedbaniom prenatalnym, wczesnym rozpoznaniem objawów depresji okołoporodowej, daje także szansę na wzmocnienie kompetencji rodzicielskich w zakresie opieki i wychowania noworodka. 17

Mówią rodzice Kiedy dowiedziałam się, że jestem w ciąży, lekarz kazał nie palić, nie pić, nie brać leków. Z piciem to bez problemów skończyłam, ale palić nie przestałam nie umiem. A pietra mam, bo wiadomo, że teraz nie piję, ale przez pierwsze miesiące piłam, bo nie wiedziałam, że jestem w ciąży. Czy moje dziecko może urodzić się niepełnosprawne? Z maili do poradni dobryrodzic@fdn.pl 2.2. Alkohol w ciąży Jednym z najczęściej występujących oraz najpełniej opisanych następstw zaniedbań prenatalnych jest FAS (ang. Fetal Alcohol Syndrom, Poalkoholowe Uszkodzenie Płodu). Źródłem powstawania płodowego zespołu alkoholowego jest alkohol, który przechodząc przez łożysko wnika do tkanek rozwijającego się płodu, zaburza prawidłowy tok wzrastania dziecka i może doprowadzić do powstawania wad wrodzonych. Kryteria rozpoznania FAS to: charakterystyczne rysy twarzy; niski wzrost i waga ciała, zarówno po urodzeniu, jak i w późniejszych okresach rozwoju; uszkodzenia obwodowego układu nerwowego, przejawiające się opóźnionym rozwojem, zaburzeniami emocjonalnymi i obniżonym poziomem intelektu 10. W Polsce nie istnieją statystyki dotyczące ilości dzieci rodzących się z FAS. Na podstawie danych z innych krajów szacuje się, że dotyka on ok. 3 dzieci na każde 1 000 urodzeń 11. Szacuje się, że rocznie w Polsce rodzi się ok. 1 000 dzieci z FAS, choć w porównaniu z danymi z innych krajów europejskich te szacunki wydają się zaniżone. W Niemczech co roku diagnozuje się FAS u 2 200 nowo narodzonych dzieci, we Francji i Wielkiej Brytanii u ponad 6 000. Niepokój budzą dane dotyczące spożywania alkoholu przez kobiety w ciąży. Aż 15% ciężarnych kobiet przyznało się do spożywania alkoholu w czasie ciąży 12. Dwukrotnie częściej alkohol piją wykształcone mieszkanki miast niż kobiety zamieszkałe na wsi. Wyniki te poprawiły się znacząco od 2005 r. kiedy to ponad 33% kobiet deklarowało, że spożywały alkohol w czasie ciąży, ale nadal dane te są niepokojące. Kobiety piją alkohol najczęściej w pierwszym trymestrze ciąży (15% z przyznających się do picia w okresie ciąży), a więc w czasie, gdy wiąże się to z największym zagrożeniem dla rozwoju płodu. Jednocześnie znacząco poprawia się stan wiedzy na temat szkodliwości picia alkoholu w czasie ciąży w 2010 r. ponad 81% badanych kobiet wiedziało o tym, że picie alkoholu w czasie ciąży może być szkodliwe dla rozwoju dziecka 13. 2.3. Palenie papierosów w czasie ciąży Zarówno czynne, jak i bierne palenie papierosów, negatywnie wpływa na kobietę w ciąży i rozwój płodu. Jak pokazują badania, dzieci matek palaczek są bardziej podatne na choroby wieku niemowlęcego i wczesnodziecięcego w porównaniu z dziećmi, których matki nie paliły. Toksyny zawarte w dymie papierosowym przechodzą przez łożysko, powodując zmniejszony przepływ krwi i obniżony poziom tlenu w krwioobiegu dziecka. Palenie papierosów przez matkę (lub wdychanie dymu tytoniowego) wskazywane jest także jako jedna z przyczyn wczesnej śmierci noworodka i zespołu nagłej śmierci łóżeczkowej niemowlęcia (SIDS). Kobiety, które paliły najwięcej papierosów (ponad 20 paczek na miesiąc) prawie dwukrotnie częściej miały przedwczesny poród (15%) niż palące najmniej intensywnie (8%). Kobiety palące przez cały okres ciąży dwukrotnie częściej (12%) rodziły dzieci z niedowagą (<2500 g) niż kobiety, które zaprzestały palenia w czasie ciąży (6%) lub nie paliły przed i w okresie ciąży (5%) 14. Do palenia w czasie ciąży przyznaje się 36% kobiet, które deklarują, że paliło przed, w czasie ciąży i po porodzie. Codzienną ekspozycję na dym tytoniowy w domu deklarowało 29% badanych, a w miejscu pracy 12%. Podobnie jak w przypadku spożycia alkoholu w czasie ciąży, do palenia papierosów w czasie ciąży przyznawały się częściej kobiety z miast niż z terenów wiejskich. 18 Kobiety w wieku prokreacyjnym w większości deklarują wiedzę nt. szkodliwości palenia w czasie ciąży, a odsetek kobiet w ciąży, które zrezygnowały z palenia w czasie ciąży jest wysoki i kształtuje się na poziomie 85% 15.

Aż 20% z badanych, które deklarowały, że paliły lub piły w czasie ciąży przyznawała się, że w czasie ciąży zarówno piła alkohol, jak i paliła papierosy 16. 2.4. Narkotyki w czasie ciąży Przyjmowanie narkotyków w czasie ciąży jest niezwykle niebezpieczne dla płodu i matki. Objawy głodu narkotycznego obserwuje się u 20 75% noworodków urodzonych przez matki uzależnione od heroiny 17. Dzieci te wymagają stopniowej detoksykacji. 6% kobiet ciężarnych i w połogu przyznaje się do zażywania (kiedykolwiek) środków odurzających, największy odsetek z nich (77% z deklarujących do zażywania narkotyków) przyznaje się do kontaktu z marihuaną. Niewiele ponad 1% badanych przyznaje, że zażywały narkotyki w czasie ostatnich 12 miesięcy (a więc w czasie ciąży lub tuż przed zajęciem w ciążę) 18. Mówią rodzice Mam 17 lat i półrocznego synka. Głupio wpadliśmy, były krzyki i awantury, rodzice mówili, że się strasznie zawiedli. Nie mieszkamy z moją dziewczyną. Przychodzę do niej prawie codziennie, ale jej rodzice często krzywo na mnie patrzą. Moim też się to nie podoba, mówią, że powinienem się uczyć, a nie tylko u niej przesiadywać. A moja dziewczyna? Przecież ona musiała rzucić szkołę, a do tego mały strasznie płacze i ona ma tego wszystkiego po prostu dość. Marek, 17 lat. 2.5. Leki w czasie ciąży Większość leków podanych matce przenika do krwiobiegu dziecka przez łożysko. Niektóre substancje chemiczne osiągają w ciele rozwijającego się dziecka większe stężenia niż w organizmie matki płód nie posiada w pełni wykształconych mechanizmów metabolizmu leków. Bezpieczeństwo stosowania leków w ciąży określają tzw. kategorie bezpieczeństwa, które podawane jednak są najczęściej bez dodatkowych opisów. Dlatego ciężarne powinny konsultować z lekarzem każdy przyjmowany przez siebie lek, także leki przeciwbólowe, nasenne, uspokajające czy inne dostępne bez recepty. Z maili do poradni dobry rodzic@fdn.pl Co dziesiąta badana kobieta przyznaje się do stosowania środków nasennych (kiedykolwiek). W większości przypadków środki te stosowane były z zalecenia lekarza. Około 6% kobiet przyznaje się do stosowania środków nasennych lub uspokajających w czasie ciąży 19. Wykres 1. Kobiety w ciąży i matki małych dzieci przyznające się do szkodliwych zachowań w czasie ciąży. Źródło: Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży. Raport z analizy danych ankietowych pochodzących z badań (2009), Ministerstwo Zdrowia, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 19